TÜRK EKONOMİSİNDE PARA İKAMESİNİN BELİRLEYİCİLERİNİN SINIR TESTİ YAKLAŞIMI İLE EŞ-BÜTÜNLEŞME ANALİZİ

TÜRK EKONOMİSİNDE PARA İKAMESİNİN BELİRLEYİCİLERİNİN SINIR TESTİ YAKLAŞIMI İLE EŞ-BÜTÜNLEŞME ANALİZİ Cünyt DUMRUL * ÖZ Bu çalışma ticarî dışa açıklık, bklnn döviz kuru, bklnn nflasyon oranı v Türkiy il ABD arasındaki rl faiz oranları farkı il para ikamsi arasındaki ilişkiyi analiz tmktdir. Blirtiln dğişknlrin yanı sıra özllikl mrkz bankasının brüt döviz rzrvlri analiz dilmiştir. Çalışmada 1988 v 2009 yılları arasında Türk konomisi için sınır tsti yaklaşımı kullanılmıştır. Çalışmanın bulguları para ikamsi il tüm açıklayıcı dğişknlr arasında pozitif ilişki olduğunu göstrmktdir. Ticarî dışa açıklık dışında, tüm açıklayıcı dğişknlrin uzun dönmd %10 önm düzyind anlamlı olduğu ortaya çıkmıştır. Bu çalışmanın tml politika sonucu is, mrkz bankasının brüt döviz rzrvlrinin para ikamsinin önlnmsind önm arz tmsidir. Anahtar Sözcüklr: Para İkamsi, Türk Ekonomisi, L-Strazicich Birim Kök Tsti, Sınır Tsti. THE DETERMINANTS OF CURRENCY SUBSTITUTION IN TURKISH ECONOMY: A BOUND TESTING APPROACH TO COINTEGRATION ABSTRACT This papr analyzs th rlationships btwn currncy substitution, trad opnnss, xpctd ral xchang rat, xpctd inflation rats and intrst rat diffrntials btwn Turky and USA. It also spcially xamins cntral bank's gross forign xchang rsrvs in th analysis. Th bound tst approach is applid in th analysis btwn 1988 and 2009 for Turkish conomy. Th findings show that, in th long run, all th variabls hav positiv impact on currncy substitution. Th analysis indicats that all variabls ar significant at th 10 prcnt lvl and with th xpctd sign, xcpt for trad opnnss. Th main policy implication that follows from this study is that cntral bank's gross forign xchang rsrvs ar important to prvnt currncy substitution. Kywords: Currncy Substitution, Turkish Economy, L-Strazicich Unit Root Tst, Bound Tst. * Arş. Gör. Dr., Erciys Ünivrsitsi, İİBF, İktisat Bölümü. Makalnin kabul tarihi: Ekim 2010

200 Erciys Ünivrsitsi İktisadi v İdari Bilimlr Fakültsi Drgisi, Sayı: 35, Ocak-Tmmuz 2010 ss.199-231 GİRİŞ Para ikamsi olgusu dünya finans piyasalarının kürsllşmsi il birlikt, glişmkt olan ülklrin (GOÜ) diğr makro konomik istikrarsızlıklarla birlikt baş tmk zorunda kaldığı önmli bir sorun halin glmiştir. Nitkim, dışa açık bir konomid para ikamsinin önmli iktisadî sonuçları bulunmaktadır. Bu sorun gnllikl snk döviz kuru rjimini uygulayan, ulusal parasını konvrtibl hal gtirn v dolaylı srmay harktlrini srbstlştirn bir ülkd, ülk parasının kndindn bklnn işlvlri yrin gtirmmsiyl ortaya çıkmakta v iktisadî birimlrin portföylrind yabancı para cinsindn varlıkları daha fazla bulundurmalarıyla kndini göstrmktdir. Blirtilnlr itibariyl para ikamsi daha ziyad GOÜ lrd yaşanan bir sorundur. Bu ülklrd para ikamsinin başlıca sbplri is, yüksk v kronik nflasyon, iktisadî blirsizliklr v dalgalanmalar, makro iktisadî istikrarsızlıklar v kurumsal faktörlrdir. Türk konomisind 1980 li yıllarda başlayan finansal v rl srbstlşm politikaları birçok GOÜ d olduğu gibi sancılı bir sürc yol açmış; iktisadî dalgalanmaların şiddt v boyutundaki artışa parall olarak istikrarsızlıklar v krizlr d artmıştır. Bu sürçt konomid yüksk nflasyon v istikrarsızlıklara bağlı olarak para ikamsi d yaşanmıştır. Türk konomisind para ikamsi sürci Güçlü Ekonomiy Gçiş Programı nın uygulanmasına kadar gri dönülmsi zor gibi gözükn bir yapı göstrmiştir. Ancak, adı gçn programın ardından trs para ikamsi olarak nitlndiriln bir sürc girildiği d litratürd iddia dilmktdir. Blirtiln sürcin yaşanmasında tkili olan faktörlrin blirlnmsi açısından bu çalışma önm arz tmktdir. Bu çalışmada ilk olarak para ikamsi sorununun ortaya çıkmasında tkili olan faktörlr v bu sorunun tkilri irdlncktir. Daha sonra Türk konomisind para ikamsi sürcinin boyutları ortaya konacak v söz konusu sürci tkilyn faktörlr 1988 2009 yılları itibariyl uygulamalı olarak araştırılacaktır. Blirtilnlr itibariyl çalışmanın amacı para ikamsinin önlnmsind uygulanması grkn iktisat politikaları için önrilr gtirilmsidir. Nitkim, para ikamsinin yaşandığı bir konomid iktisat politikalarının tkinliği azalmaktadır. Çalışmanın litratür açısından katkısı is, ticarî dışa açıklığa v mrkz bankası döviz rzrvlrin ilişkin dğişknlrin analizlr dahil dilmsidir. Nitkim, 1980 sonrası konominin dışa açılması tml iktisat politikası amaçlarından biri olmuş v para ikamsi d blirtiln tarihtn itibarn artmıştır. Diğr yandan mrkz bankası brüt döviz rzrvlrinin yüksk sviylrd olması litratürd maliyt v faydaları açısından tartışmalıdır. Bu dğişknin analiz dâhil dilmsi il para ikamsi açısından döviz rzrvlrinin maliyt vya fayda yönü ortaya çıkarılacaktır. Szgisl olarak, dışa açıklık oranındaki artışlar konominin döviz olanaklarını da artıracağı için para ikamsinin boyutunu da artırabilck bir unsur olarak düşünülbilir. Bnzr şkild mrkz bankasının brüt döviz rzrvlrinin yüksk düzyd olması iktisadî birimlrin mrkz bankasının davranış biçimini tml alarak para ikamsi yapmalarına ndn olabilcktir. Ancak

Türk Ekonomisind Para İkamsinin Blirlyicilrinin Sınır Tsti Yaklaşımı İl Eş-Bütünlşm Analizi 201 mrkz bankası brüt döviz rzrvlrinin yüksk düzyd olması döviz piyasalarındaki dalgalanmaların kontrol altında tutulmasına olanak sağlayacağı; döviz piyasalarındaki dalgalanmaların düşük olduğu durumda da para ikamsinin d azalabilcği düşünülbilir. Çalışmanın uygulama kısmındaki sonuçlara gör szgisl olarak blirtiln bu hipotzlr hakkında bulgu v sonuçlara ulaşılmaya çalışılacaktır. Türk konomisi il ilgili uygulamalı litratürd söz konusu dğişknlr l alınmamış v blirtiln hipotzlr irdlnmmiştir. I. PARA İKAMESİ VE NEDENLERİ Para ikamsi, risk v gtiri koşullarına bağlı olarak ulusal paranın dğr saklama, hsap birimi olma v hatta işlm aracı olma şklind bilinn tml işlvlrini kaybtmsi v bu işlvlri yabancı bir paranın yrin gtirmsi olarak tanımlanabilir. Para ikamsi, bir portföy farklılaştırma biçimi olarak halkın portföyünd hm yrli hm yabancı para tutması şklind kndini göstrmktdir. Bu bakımdan para ikamsi kötülşbilck konomik şartlara karşı glirlrin v srvtlrin dğrini korunması amacı il yapılır v birylrin fayda maksimizasyonuna gör harkt tmlrindn kaynaklanır (Danil v Frid, 1983: 612; Calvo v Vgh, 1992: 1). Para ikamsind gnllikl konomik olarak güçlü ülklrin parası kullanılmakta v bu paralar da gnllikl Dolar vya Euro olmaktadır. Bu ndnl gnllikl para ikamsi kavramı il dolarizasyon kavramı litratürd ş anlamlı olarak kullanılmaktadır. Para ikamsi olgusu, doğrudan-dolaylı vya rsmîgayri rsmî vya yarı rsmî şkild ortaya çıkabilir. Doğrudan para ikamsi, ulusal paranın tüm işlvlrinin yabancı bir paraya yüklnmsi il kndini göstrmktdir. Dolaylı para ikamsi is, srmay piyasası aracılığı il mydana glir v yükümlülük dolarizasyonu olarak da adlandılır. Dolaylı para ikamsinin ndni, uluslararası faiz farklılıklarının arbitraj güdüsü yaratması, blirtiln arbitraj güdüsünün d yatırımcıların portföylrindki yabancı varlıkların ağırlığını artırmasıdır. Finans piyasalarının kürsllşmsinin bir sonucu olan dolaylı para ikamsi, birçok GOÜ d yaşanan bir olgudur. Rsmî para ikamsi (vya tam para ikamsi) is, yabancı bir paranın kamu otoritsinin kararı il piyasada tdavül görbilmsidir. Bu rjim gnllikl para kurulu gibi bir para politikası stratjisi il uygulanmaktadır (Calvo v Vgh, 1992: 3; Guidotti v Rodriguz, 1992: 4; Rinhart vd., 2003: 4-5; Mtin-Özcan v Us, 2006: 100 101; Taşçı vd., 2009: 103). Para ikamsi konusunda n tkili faktörün yüksk v kronik nflasyon olduğu söylnbilir. Nitkim, yüksk v kronik nflasyon ulusal para cinsindn tüm varlıkların dğrlrindki aşırı dalgalanmayı artıran bir faktördür. Buna karşın yatırımcının alabilcği rasyonl davranış biçimi d varlıklarını güvnilir bir para birimi cinsindn oluşturmaktır. Blirtiln ndnl para ikamsinin ndnlrini yüksk nflasyonun ndnlrind aramak daha doğru olacaktır. Zira, yüksk nflasyon yaşayan ülklrd, ulusal paranın yabancı paralara karşı dğ-

202 Erciys Ünivrsitsi İktisadi v İdari Bilimlr Fakültsi Drgisi, Sayı: 35, Ocak-Tmmuz 2010 ss.199-231 ri tam olarak blirlnmybilir. Böylsi bir durumda, ulusal para yabancı paralar karşısında ksik vya fazla dğrlnbilir. İktisadî birimlr, paranın ksik vya fazla dğrlnmsindn doğabilck zararların önün gçbilmk için portföylrindki yabancı varlıkların ağırlığını artıracaklar, bu da para ikamsinin drcsini artıracaktır (Calvo v Vgh, 1992: 2). Para ikamsinin oluşmasında tkili olabilck başka bir faktör d dvalüasyon vya ulusal paranın dğrind aşırı bir düşüş yaşanacağına dair bklntilrdir. Yakın bir dönmd blirtiln durumlar bklniyorsa; başka bir dyişl, yatırımlar için döviz kuru riskinin artacağı düşünülüyorsa iktisadî birimlr portföylrini ulusal para alyhin v yabancı para lhin dğiştircklrdir. Böylc, iktisadî birimlr hm döviz kurundaki dğişimin yol açacağı varlık dğr kaybından korunacaklar hm d spkülatif bir kâr ld dbilcklrdir (Ortiz, 1983: 178; Sarı, 2007: 9; Hkim, 2008: 29). Para ikamsinin diğr bir ndni d, faiz farklılıklarından yararlanmak için yapılan arbitrajdır. Bu durum, gnllikl kısa vadli vya dolaylı yabancı srmay akımlarının srbst olduğu GOÜ lrd tkisini göstrir v sasn d yüksk nflasyonla bağlantılıdır. Yüksk nflasyon yaşayan ülklrd nflasyona bağlı risk primi d yüksk olduğu için, döviz cinsindn mvduatlara uygulanan nominal faiz oranları; dolaysıyla, rl faiz oranları yüksk olacaktır. Böylsi bir durumda, dolaylı yabancı srmay harktlrinin ülky yönlmsi il döviz tvdiat hsapları v ardından para ikamsinin drcsi artacaktır. Nitkim, litratürd finansal piyasaların uluslararası düzyd bütünlşmsinin v dışa karşı daha açık hal glmsinin para ikamsinin drcsinin artmasında önmli bir faktör olduğu vurgulanmaktadır. Blirtiln mkanizma özllikl GOÜ lrd finansal srbstlşm politikalarının ardından v bu ülklrin iç dinamiklrinin tkilri il birlikt para ikamsinin boyutunu artırmaktadır. Zira, GOÜ lrd ulusal paranın ihtiyat v spkülasyon saiki il tutulma ğilimi daha düşük olurkn, konomik gücü yüksk bir ülknin parasını blirtiln saiklrl tutulma ğilimi yüksk olmaktadır (Calvo v Vgh, 1992: 3). Finansal srbstlşm politikalarına bağlı olarak para ikamsinin boyutunu artıran diğr bir faktör d finansal krizlrdir. Özllikl GOÜ lrd dışa dönük finansal srbstlşm politikalarının ardından yaşanan finansal krizlr, bir yandan döviz kurundaki aşırı dalgalanmaları artırırkn diğr yandan da iktisadî birimlrin bklntilrind kötülşmy yol açarak para ikamsinin drcsini artırmaktadır (Erbaykal, 2008: 240). Ayrıca, finans piyasalarının ytrli drinliğ sahip olmaması halind blirtiln srbstlşm politikaları para ikamsinin drcsini artıracak bir tkndir (Sarı, 2007: 9). Nitkim, sığ finans piyasalarının yatırımcılar için risk v çşitlilik açısından ytrinc sçnk sunamaması yabancı para cinsindn varlık dinimin ndn olacak v bu durumda para ikamsinin boyutu artacaktır.

Türk Ekonomisind Para İkamsinin Blirlyicilrinin Sınır Tsti Yaklaşımı İl Eş-Bütünlşm Analizi 203 Para ikamsinin boyutunu artıran başka bir tkn d politik blirsizliktir. Politik blirsizlik olgusu, yatırımcıların glck konusundaki bklntilrini olumsuzlaştıran bir faktördür. Bu tki yatırımcılara portföylrind daha fazla yabancı varlık tutmaya vya dolaysız olarak, gtirisi düşük d olsa, döviz bulundurmaya yönltcktir. Blirtilnlr is, para ikamsinin boyutunu artıracaktır (Ortiz, 1983: 178). Son olarak para ikamsi bilinçli bir konomi politikası il oluşabilir. Nitkim, litratürd tam para ikamsi uygulamalarının düşük v istikrarlı faiz oranlarına yol açacağı v bu surtt büyüm hızının artacağı iddia dilmktdir. Ayrıca, para kurulu il uygulanan rsmî (vya tam) para ikamsi döviz kuru v fiyat istikrarının korunmasında v malî disiplinin sağlanmasında krdibilitnin daha fazla olmasına yol açacak v böylsi bir politika sabit kur sistmin gör daha başarılı olabilcktir. Bunların yanı sıra, tam para ikamsinin uygulanması il uluslararası mal v hizmt ticartind işlm maliytlri da azalabilir. Özllikl iç dnglrind sorunlar yaşayan v fiyat istikrarını sağlayamayan GOÜ lrin bir kısmının istikrarı sağlamak adına rsmî para ikamsini uygulaması blirtiln ndnlr bağlanabilir (Calvo v Vgh, 1992: 5; Alsina v Barro, 2001: 382; Bncivnga vd., 2001: 549; Edwards v Magndzo, 2003: 351-352). II. PARA İKAMESİ SÜRECİNİN ETKİLERİ VEYA SONUÇLARI Para ikamsinin n önmli sonuçlarından biri, para politikasında otonominin kaybdilmsidir. Para ikamsinin yaşandığı bir konomid para politikasından bklnn sonuçlar alınamayabilir. Nitkim, para ikamsinin ilri boyutta olduğu bir konomid ulusal paraya olan talbin düşük v istikrarsız olmasıyla para otoritlrinin tkid bulunabilcği yurtiçi likidit d kısıtlı kalmakta v para politikası araçları tkinliğini yitirmktdir. Para ikamsi il ilgili litratürd kurulan modllrd para talp fonksiyonunun tml alınmasının ndni d para ikamsi il para politikası tkinliği arasında kurulan ilişkidir (Danil v Frid, 1983: 613; Bufman v Lidrman, 1993: 320; Edwards v Magndzo, 2003: 352; Sarı, 2007: 11 16). Para politikasında tkinliğin düşmsin parall olarak para ikamsi döviz kuru politikalarının da tkinliğini azaltmaktadır. Para ikamsi döviz kurunun aşırı dalgalanmasına da sbp olmaktadır. İkam diln yabancı paranın talbi dönm dönm çşitli ndnlrl dğişirkn; ilgili paranın arzı, bu dğişmy uyum sağlayamayacaktır. Zira, ikâm diln paranın arzı ilgili ülk için dışsal bir faktördür. Bu durumda srbst döviz kuru uygulaması altında, döviz kurunun aşırı dalgalanması önmli ölçüd artacaktır. Para ikamsi döviz kurundaki aşırı dalgalanmanın artmasına bağlı olarak döviz kuru blirsizliğinin d artışına ndn olur. Döviz talbini tkilyn faktörlr dövizin işlm, ihtiyat v spkülasyon saiklri il talbi klninc, döviz kurunu blirlyn faktörlr artacaktır. Böylsi bir durum, döviz kuru il ilgili glcğ yönlik tahminlr ilişkin blirsizliği d artıracaktır (Giovannini v Turtlboom, 1992: 16, İmrohoroğlu, 1996: 568).

204 Erciys Ünivrsitsi İktisadi v İdari Bilimlr Fakültsi Drgisi, Sayı: 35, Ocak-Tmmuz 2010 ss.199-231 Para ikamsi, bütç açıklarının v bütç finansmanında borçlanmanın artmasına ndn olabilck bir tkndir. Blirtiln durum bir ölçüd dolaylı bir mkanizmayla işlmktdir. Nitkim, para ikamsi il karşı karşıya kalan bir ülkd hükümt snyoraj glirindn mahrum kalmaktadır. Bu durumda bütç açığını finans tmd hükümtlr önmli bir glir kaynağını yitirmiş olacaktır (Özkaramt, 1999: 254). Mrkz bankası rzrv parayı gnişlts bil, bu para piyasada kalmayıp döviz talbi şklind mrkz bankasına gri dönmktdir. Bu yüzdn hükümt bütç açıklarının finansmanında borç politikasına ağırlık vrmk zorunda kalır. Blirtilnlr itibariyl litratürd d para ikamsinin snyoraj glirlrini önmli ölçüd azalttığı gnl kabul görmktdir (Giovannini v Turtlboom, 1992: 16; Taşçı v Darıcı, 2008: 92 93). Para ikamsinin başka bir sonucu da, gri dönülmsi zor bir sürç yaratmasından kaynaklanmaktadır. Bu duruma dolarizasyon histrsisi vya rakt tkisi adı vrilmktdir. Dolarizasyon histrsisi, GOÜ lrd anti-nflasyonist politikalar başarıyla uygulansa dahi ülkd yabancı paraya olan talbinin düşmmsi v para ikamsi sorununun sürklilik arz tmsi il kndini göstrmktdir. Başka bir dyişl, konomid iyi paranın kötü parayı kovmasıyla (Grsham yasasının trsin dönmsiyl) istikrar dönmlrind d işlm saiki il para talbi yabancı para üzrindn yapılmaktadır. Böylsi bir durumun olumsuz tkisi is, para ikamsinin yurtiçi varlıkların rl gtiri oranlarını artırması v nflasyonun düşmsin karşın sürkli yaşanabilmsidir (Giovannini v Turtlboom, 1992: 15 16; Civcir, 2003a: 2; Fritas, 2003: 3; Valv, 2010: 225 226). Tüm bunların sonucunun is, makro konomik istikrarın bozulması v özllikl finans piyasalarının yapısının oldukça kırılgan hal glmsidir. Nitkim, para ikamsinin yoğun olduğu bir konomid finans sistmindki borçlanma işlmlri yabancı para cinsindn yapılmakta v sistmdki döviz kuru riski artmaktadır. Artan döviz kuru riski dolaylı yabancı srmaynin ani bir şkild gri çkilrk konominin finansal krizlr karşı kırılgan bir yapı arz tmsin ndn olabilmktdir (Ortiz, 1983: 177; Slçuk, 1994: 511 512; Civcir, 2003a: 22; Sarı, 2007: 16) III. TÜRK EKONOMİSİNDE PARA İKAMESİNİ ETKİLEYEN POLİTİK GELİŞMELER Türkiy d para ikamsi sürci 24 Ocak Kararları nın uygulanması il başlamıştır. 24 Ocak Kararları 1970 li yıllarda yaşanan v Türk konomisinin dış dünya il ilişkilrindn kaynaklanan sıkıntıların doğurduğu bir ortamda uygulamaya konulmuştur. Bu kararlar srbstlşm içrikli olarak konomiyi dışa açan oldukça kapsamlı rformları içrmiştir. Program il Türk konomisind uluslararası piyasalar il, özllikl d uluslararası para piyasaları il, bütünlşm yönünd önmli adımlar atılmıştır. Sürç sonunda tkin sayılabilck bir döviz kuru sistminin oluştuğu söylnbilir (Slçuk, 1994: 510 511; Sarı, 2007: 28).

Türk Ekonomisind Para İkamsinin Blirlyicilrinin Sınır Tsti Yaklaşımı İl Eş-Bütünlşm Analizi 205 24 Ocak Kararları nın ardından Türk konomisind para ikamsinin oluşmasında tkili olabilck ilk politika Aralık 1983 dn itibarn ticarî bankaların döviz işlmlri yapabilmlrin yönündki izindir. Bu karara bağlı olarak 1984 yılından itibarn yurtiçi yrlşiklr bankalarda döviz tvdiat hsabı açtırmaya başlamışlardır. Ağustos 1989 da is, 32 Sayılı Karar uyarınca döviz v srmay piyasalarında dışa dönük srbstlşm sağlanmış v uluslararası dolaylı srmay harktlrinin konomiy girişin olanak sağlandığı gibi yurtiçi yrlşiklrin yabancı mnkul kıymt dinimlrin d izin vrilmiştir. Bu politikaların tümü para ikamsi sürcinin başlamasında tkndir v sonuçta Türk konomisind bir yandan kambiyo sistminin srbstlşmnin doğal sonucu olarak; diğr yandan da, yüksk oranlı nflasyon, malî açıklar, finansal krizlr v siyasal istikrarsızlıklar ndniyl para ikamsi ilri boyutlara ulaşmıştır (Kural, 1997: 2; Civcir, 2003a: 1; 5 6; Civcir, 2003b: 514 515; 517; Mtin-Özcan v Us, 2006: 103; Sarı, 2007: 32-33; Erbaykal vd., 2008: 241). IV. TÜRK EKONOMİSİNDE PARA İKAMESİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER ÜZERİNE BİR UYGULAMA Para ikamsi konusunda uygulamalı litratür oldukça hacimlidir. Mils (1978), Girton v Ropr (1981), Bordo v Choudhri (1982), Danil v Frid (1983), Ortiz (1983), Lany vd. (1984), Thomas (1985), Marquz (1985), El- Erian (1987), Mlvin (1988), Calvo v Vgh (1992), Rogrs (1992), Bufman v Lidrman (1993), Savaston (1996), Catao v Trrons (2000), Edwards v Magndzo (2003) para ikamsinin ndnlri il ilgili uluslararası litratürd yr alan önmli çalışmalardan bir kısmıdır. Bu çalışmalarda para talp fonksiyonundan vya likitid dngsindn harktl para ikamsin ilişkin modllmlr kurulmaktadır. Uygulamalı litratürd para ikamsini tkilyn unsurların yanı sıra trs para ikamsi; yani, para ikamsindki histri tkisinin kırılması da inclnmktdir. Dornbush v Rynoso (1989), Guidotti v Rodriguz (1992), Kamin v Ericsson (1993), Clmnts v Schwartz (1992), Mullr (1994), Mongardini v Mullr (1999), Fritas (2003), Fritas (2004) gibi çalışmalarda birçok GOÜ nün para ikamsi konusunda sahip olduğu histrsis l alınmıştır. Para ikamsinin Türk konomisindki ndnlri v sonuçları il ilgili litratürd d önmli sayıda çalışma söz konusudur. Bu alt bölümd blirtiln çalışmalardan harktl para ikamsi il ilgili litratürd kullanılan dğişknlr v yöntmlr l alınacak; uygulamada kullanılacak modl, vri v mtot anlatılacak v son olarak da yapılan uygulamanın bulgu v sonuçları sunulacaktır. A. PARA İKAMESİNİN NEDENLERİNE İLİŞKİN UYGULAMALI LİTERATÜRDE KULLANILAN DEĞİŞKENLER VE YÖNTEM- LER Litratürd para ikamsinin drcsini ölçmk için birçok dğişkn kullanılmakla birlikt, bu dğişknlrin büyük bir kısmı iktisadî birimlrin portföylrind bulunan döviz v döviz cinsindn varlıklar üzrindn ld dilmktdir.

206 Erciys Ünivrsitsi İktisadi v İdari Bilimlr Fakültsi Drgisi, Sayı: 35, Ocak-Tmmuz 2010 ss.199-231 Bu varlıkların dğrlrin ilişkin oranlar para ikamsi konusunda çok nt bir fikir vrmktdir. Ancak söz konusu vrilr için sağlıklı istatistiklr ulaşmak mümkün olmadığı için, altrnatif para ikamsi ölçütlri d kullanılmaktadır. Bunlardan n bilinn üçü yurtiçi yrlşiklrin döviz tvdiat hsaplarının toplam mvduat içrisindki payı, toplam döviz mvduatlarının M2Y v M2 para arzına oranıdır. Bunlardan yurtiçi yrlşiklrin döviz tvdiat hsaplarının M2 para arzına oranı dar anlamda dolarizasyon ölçütü dnmkt v diğrlrin gör daha fazla trcih dilmktdir. Blirtiln durumun ndni, birinci ölçütün sadc finansal ksimdki para ikamsini yansıtması; ikinci ölçütün is paydasında zatn döviz tvdiatlarının bulunmasıdır. Ancak, döviz tvdiat hsaplarının M2 para arzına oranının para ikamsinin bir göstrgsi olarak dzavantajı dolarizasyon oranını olduğundan fazla göstrbilmsidir (Fritas, 2003: 3; 6 7). Blirtilnlr ilav olarak uluslararası uygulamalı çalışmalarda bağımlı dğişkn olarak aşağıda sıralanan dğişknlr d kullanılmaktadır. Yurtiçi yrlşiklrin döviz tvdiat hsaplarının toplam mvduat içrisindki payı, Toplam döviz mvduatlarının M2Y para arzına oranı, Toplam mvduatlar içind döviz mvduatlarının payı, Bankaların toplam krdilri içrisind döviz krdilrinin payı, Rl para arzı, Bankacılık sistmi dışındaki özl ksimin döviz varlıklarının toplam döviz varlığına oranı, Yurtiçi yrlşiklrin yabancı para cinsindn varlıklarının ulusal para cinsindn varlıklarına oranı, Toplam dış borcun GSMH y oranı, Yabancı para cinsindn dvlt borçlarının toplam dvlt borçlarına oranıdır. Ayrıca son dönm litratürd bu dğişknlrdn yola çıkılarak v çşitli istatistik yöntmlrdn yararlanılarak gliştiriln ölçütlr d söz konusudur. Uygulamalı litratürd bağımsız dğişkn olarak kullanılan dğişknlr aşağıda sıralandığı gibidir: Bklnn döviz kuru dğişmlri, Bklnn nflasyon oranı, Döviz kuru riski, Ekonominin dışa açıklığı, Hiss sntlrinin gtirisi,

Türk Ekonomisind Para İkamsinin Blirlyicilrinin Sınır Tsti Yaklaşımı İl Eş-Bütünlşm Analizi 207 Kamu borçlanma kâğıtlarının gtirisi, Krdibilit, Mvsimsl kuklalar, Para ikamsi histrsisin ilişkin kukla dğişknlr, Rl yurtiçi glir, Yabancı paranın dğri, Yurtiçi faiz oranları, Yurtdışı faiz oranları, Yurtiçi fiyat sviysi, Rl yurtiçi glir, Nüfus, Ülklrin nitliklrin ilişkin kukla dğişknlr, Rakt dğişkni, ulusal v yabancı para arasındaki ikam snkliği, Ulusal v yabancı paraya uygulanan faiz oranları, Enflasyonun blirsizliğin ilişkin dğişknlrdir. Diğr yandan uygulamalı litratürd EKK yöntmi, GMM, panl vri yöntmi, Engl-Grangr v Johansn-Juslius ş- bütünlşm analizlri, sınır tsti yaklaşımı, iki aşamalı EKK yöntmi, vktör oto-rgrsyon (VAR) yöntmi, hata düzltm modli (HDM) gibi konomtrik yöntmlr kullanılmaktadır. Tablo 1 d, para ikamsi il ilgili Türk konomisi için yapılan uygulamalı çalışmalar, kullanılan dğişknlr, mtotlar v sonuçlar itibariyl l alınmıştır. Tablodan görülcği üzr, uluslararası uygulamalı litratürd kullanılan bağımlı v bağımsız dğişknlrin büyük bir kısmı Türk konomisi il ilgili litratürd d kullanılmış; ancak, dışa açıklığa v mrkz bankasının brüt döviz rzrvlrin ilişkin dğişknlr kullanılmamıştır. Ayrıca, ş-bütünlşm v VAR analizlrinin ağırlıklı olarak kullanıldığı aynı tablodan görülmktdir.

208 Erciys Ünivrsitsi İktisadi v İdari Bilimlr Fakültsi Drgisi, Sayı: 35, Ocak-Tmmuz 2010 ss.199-231 Tablo 1: Para İkamsin İlişkin Türk Ekonomisi il İlgili Uygulamalı Litratür v Bunun Analizi Çalışmanın Künysi Slçuk (1994) Özkaramt (1996) Slçuk (1997) Kural (1997) Yamak v Yamak (1997) Adanur-Aklan (2001) Bahmani- Oskoo v Domac (2003) Bağımlı v Bağımsız Dğişknlr - Yurtiçi yrlşiklrin döviz cinsindn mvduatlarının M2 para arzına oranı, - Yurtiçi varlıkların nominal gtirisi, - Ticart ağırlıklı rl döviz kuru indksi, - TL/Dolar nominal döviz kuru. - Yurtiçi yrlşiklrin döviz tvdiat hsaplarının toplam mvduata oranı, - Döviz kurundaki bklnn dğişm, - Faiz oranları, - Enflasyon oranı, - M2 para arzı. - Yurtiçi yrlşiklrin döviz tvdiat hsapları, - Rl faiz oranları, - Tüktici fiyat indksi. - Döviz mvduatının para arzına oranı, - Para arzı, - Döviz kuru. - Döviz tvdiat hsaplarının M2Y para arzına oranı, - Bklnn döviz kuru dğişim oranları, - Yurtiçi v yurtdışı nflasyon oranları. - Döviz tvdiat hsaplarının M2Y para arzına oranı, - Döviz kurundaki dğişim oranı, - Enflasyon oranı. - Döviz tvdiat hsaplarının M2Y para arzına oranı, - Tüktici fiyat indksi, - Parasal taban, - Döviz kuru, - Krizlr ilişkin kukla dğişknlr, - Kamu sktörü fiyatları. Kullanılan Mtot v Sonuç - VAR analizi. Para ikamsi il TL nin yabancı paralar karşısında rl dğr kaybı arasında pozitif ilişki; TL nin nominal gtirisi il ngatif ilişki söz konusudur. - VAR analizi. Faiz oranları, bklnn döviz kuru, para arzı il nflasyon oranı arasında pozitif yönlü ilişki tspit dilmiştir. - GMM yaklaşımı. Türk konomisind para ikamsini birinci drcdn nflasyon oranının blirldiği bulgusuna ulaşılmıştır - Engl-Grangr ş-bütünlşm analizi, - Yapısal kırılma tsti. Türk konomisind para ikamsi sürci altrnatif yatırım araçları ndniyl kuvvtli bir trnd izlmmktdir. - Rgrsyon analizlri. Para ikamsi il döviz kurunda bklnn artış arasında pozitif yönlü bir ilişki tspit dilmiştir. - Grangr ndnsllik analizi. Enflasyon oranındaki dğişim para ikamsin yol açmaktadır. - VAR analizi. Para ikamsi sürcind nflasyonunun önmli bir tkn olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Türk Ekonomisind Para İkamsinin Blirlyicilrinin Sınır Tsti Yaklaşımı İl Eş-Bütünlşm Analizi 209 Tablo 1 in dvamı: Çalışmanın Künysi Civcir (2003a) Fritas (2003) Us (2003) Başkurt (2005) Mtin-Özcan v Us (2006) Mtin-Özcan v Us (2007) Bağımlı v Bağımsız Dğişknlr - Yurtiçi yrlşiklrin döviz tvdiat hsaplarının M2Y para arzına oranı, - Yurtiçi v yurtdışı faiz oranları arasındaki fark, - Rl döviz kurundaki aylık dğişm, - Döviz kuru riski, - Krdibilit. - Döviz tvdiat hsapları, - Yurtiçi bono nominal faiz oranı, - Döviz mvduatına uygulanan faiz oranı, - Döviz kurundaki dğişmnin bklnn dğri, - Ulusal paranın yurtiçi gtirisi, - Rakt dğişkni. - Döviz cinsindn mvduatların M1 para arzına v toplam mvduatlara oranı, - Yurtiçi v yurtdışı rl faiz oranları arasındaki fark, - TL nin blirli bir kur sptin gör nominal dğr kaybı, - Rakt dğişkni. - M2Y-M2, - TL mvduat faiz oranları, - Dolar mvduat faiz oranları, - Döviz kurundaki bklnn dğişm düzyi. - Döviz tvdiat hsaplarının M2Y para arzına oranı, - Enflasyon oranı, - Döviz kuru dğişimi. - Döviz tvdiat hsaplarının M2Y para arzına oranı, - Hâsıla artışındaki dalgalanma, - Enflasyon oranındaki dalgalanma, - Döviz kurundaki dalgalanma, - Döviz kurunda bklnn dğişm. Kullanılan Mtot v Sonuç - Johansn-Juslius ş-bütünlşm analizi. Para ikamsi il krdibilit v yurtiçi-yurtdışı faiz oranları arasındaki fark arasında ngatif; rl döviz kurundaki dğişm il döviz kuru riski arasında pozitif ilişki söz konusudur. - EKK yöntmi, - İki aşamalı EKK yöntmi. Türk konomisi için para ikamsind faiz oranlarının önmli olmadığı; döviz kurundaki dğişmnin is, para ikamsini pozitif tkildiği sonucuna ulaşılmıştır. - Sınır tsti Para ikamsin ilişkin histrsisin analiz dönmi itibariyl dvam ttiği sonucuna ulaşılmıştır. - Johansn-Juslius ş-bütünlşm analizi. El alınan dğişknlr arasında uzun dönmli bir ilişki söz konusudur. - Grangr ndnsllik tsti Enflasyon oranındaki v döviz kurundaki dğişim il para ikamsi arasında Grangr ndnslliği mvcuttur. - VAR analizi Bklntilrdki, döviz kurundaki v nflasyon oranındaki aşırı dalgalanmalar para ikamsini tkilmktdir.

210 Erciys Ünivrsitsi İktisadi v İdari Bilimlr Fakültsi Drgisi, Sayı: 35, Ocak-Tmmuz 2010 ss.199-231 Tablo 1 in dvamı: Çalışmanın Künysi Sarı (2007) Trzi v Kurt (2007) Erbaykal vd. (2008) Hkim (2008) Kaplan vd. (2008) Taşçı v Darıcı (2008) Bağımlı v Bağımsız Dğişknlr - Döviz tvdiat hsaplarının toplam mvduatlara oranı, - Enflasyonun standart sapmasının rl kurun standart sapmasına oranı, - TL v yabancı para mvduatlarına uygulanan faiz oranları arasındaki fark, - Kukla dğişkn. - Döviz tvdiat hsaplarının M2Y para arzına oranı, - Enflasyon oranları, - Rl döviz kuru, - Para arzı. - Rl M2 para arzı, - Rl GSYİH, - Nominal faiz oranı, - Nominal fktif döviz kuru. - Döviz tvdiat hsaplarının M2Y para arzına oranı, - Enflasyon oranı, - Yurtiçi v yurtdışı faiz oranları arasındaki fark, - Döviz kuru ndksindki dğişm, - Hükümtin krdibilitsi. - Para talbi (M1), - Rl milli glir, - Nominal yurtiçi faiz oranı, - Nominal fktif döviz kuru. - M1 para arzı, dolaşımdaki para v döviz tvdiat hsapları, - TÜFE, - Döviz kuru. Kullanılan Mtot v Sonuç - VAR analizi, - İki aşamalı EKK yöntmi. Türk konomisind para ikamsindki azalış v yurtiçi faiz oranındaki artış ulusal paranın dğr kazanmasına; para arzındaki artış v cari işlmlr açığının varlığı ulusal paranın dğr kaybtmsin; yol açmaktadır. Ayrıca para ikamsi nflasyonun v döviz kurundaki dğişimin standart sapmasına bağlıdır. - VAR analizi Enflasyon, döviz kuru v para arzındaki dğişmlr para ikamsinin ndnidir. - Johansn-Juslius Eş-bütünlşm tsti, - Sınır tsti. Türk konomisind para ikamsinin trsin döndüğü sonucuna ulaşılmıştır. - EKK yöntmi. Para ikamsinin n önmli blirlyicilri nflasyon oranındaki v rl döviz kurundaki artışlardır. - Johansn-Juslius ş-bütünlşm tsti. Para talbi il rl döviz kuru v glir arasında pozitif; faiz oranları il ngatif ilişki tspit dilmiştir. - Johansn-Juslius ş-bütünlşm tsti. Rl para talbinin nflasyon v döviz kuru il trs yönd ilişkili olduğu bulgusuna ulaşılmıştır. Ayrıca Güçlü Ekonomiy Gçiş programı il birlikt para talbinin arttığı v para ikamsinin trsin döndüğü sonucuna varılmıştır.

Türk Ekonomisind Para İkamsinin Blirlyicilrinin Sınır Tsti Yaklaşımı İl Eş-Bütünlşm Analizi 211 Tablo 1 in dvamı: Çalışmanın Künysi Taşçı vd. (2009) Bağımlı v Bağımsız Dğişknlr - Yurtiçi yrlşiklrin döviz cinsindn mvduatlarının M2 para arzına oranı, - Ulusal bono talbi, - Ulusal bono faiz oranı, - Yabancı bono faiz oranı, - Döviz kurundaki bklnn dğr kaybı, - Rl glir. Not: İtalik olarak blirtiln dğişknlr bağımlı dğişknlri göstrmktdir. Kullanılan Mtot v Sonuç - Sınır Tsti Döviz kurundaki aşırı dalgalanma il para ikamsi arasında trs yönlü ilişki söz konusudur. B. MODEL VE VERİLER Para ikamsi il ilgili litratürd kurulan modllr ikiy ayrılmaktadır. Bunların ilkind para talp fonksiyonundan (yani, portfolyo dngsi modllrindn) harkt dilmktdir. İkinci grup modllmlr is, yabancı para cinsindn varlıklardan harktl kurulmaktadır (Giovannini v Turtlboom, 1992: 22 23; Fritas 2003, 8; Fritas v Viga, 2006: 731 732). Bu çalışmada ikinci grup modllmlr sas alınacaktır. Çalışmanın orijinal bir nitlik kazanması için uluslararası litratürd kullanılan dışa açıklığa v mrkz bankasının brüt rzrvlrin ilişkin dğişknlr d analiz dâhil dilmiştir. Blirtiln dğişknlrdn mrkz bankasının döviz rzrvlrindki artış iki açıdan dğrlndirilbilir. Bunlardan birincisi rzrvlrin artması halind döviz piyasalarında yaşanabilck istikrarsızlıkların önün gçilbilcği v böylsi bir durumun da iktisadî birimlrd güvn yaratması anlamına glbilir. Bunun yanında mrkz bankasının brüt döviz rzrvlrinin boyutu, uygulanan kur politikasının başarısını da göstrmktdir. Zatn, bu dğişkn 2001 krizindn itibarn d tml prformans göstrglrindn biri halin glmiştir (Sarı, 2007: 31). MB rzrvlrindki artışın ikinci anlamı is, para ikamsinin rzrvlr üzrindn kolaylaşabilcği v bunun da para ikamsin katkıda bulunabilcğidir. Diğr yandan, konominin ticarî olarak dışa açılması il birlikt artan döviz arzı v talbi para ikamsini artıran bir unsur olabilmktdir. Söz konusu modl (1) numaralı kapalı fonksiyonda göstrildiği gibidir: d f PI = f [ s, ( r r ), π, BR, DA] Bu modld yr alan ( PI ), para ikamsini; ( s ) d f ( r ), yurtiçi rl faiz oranlarını; ( ) açıklık düzyini; ( BR ), mrkz bankasının brüt döviz rzrvlrini; ( π ) (1), bklnn döviz kurunu; r, yurtdışı rl faiz oranlarını; ( ) DA, dışa, yurtiçi

212 Erciys Ünivrsitsi İktisadi v İdari Bilimlr Fakültsi Drgisi, Sayı: 35, Ocak-Tmmuz 2010 ss.199-231 nflasyon oranını tmsil tmktdir. Bu dğişknlrin ld dilmsind Tablo 2 d yr alan vrilr kullanılmıştır. Tablo 2 d yr alan ABD Doları cinsindn srilr nominal kur düzyi sas alınarak TL y çvrilmiştir. Tüm vrilrin rllştirm işlmlrind 2005 bazlı dflatör kullanılmıştır. Para ikamsin ( PI ) ilişkin dğişknin ld dilmsind yurtiçi yrlşiklrin döviz mvduatının rl düzyinin rl GSYİH y oranı kullanılmıştır. Dışa açıklık ( DA ) oranı is, ihracat v ithalat toplamının (yani dış ticart hacminin) rl GSYİH y oranından yola çıkılarak hsaplanmıştır. Blirtiln iki dğişkn bnzr şkil mrkz bankasının brüt döviz rzrvlri ( BR ) d nominal kur düzyindn yararlanılarak TL y çvrilmiş, dflatörl rllştirilmiş v rl GSYİH y oranlanmıştır. Tablo 2: Analizlrd El Alınan Vrilr, Bunların Açıklaması v Kaynakları Vrinin Adı Vrinin Açıklaması Vrinin Kaynağı Nominal GSYİH Milyon TL IMF-IFS 2009 GSYİH Dflatörü 2005=100 IMF-IFS 2009 İhracat Milyon ABD Doları IMF-IFS 2009 İthalat Milyon ABD Doları IMF-IFS 2009 Rl fktif kur ndksi TÜFE bazlı (1995=100) TCMB-EVDS TL/Dolar kuru Dönm sonu dğrlr IMF-IFS 2009 Yurtdışı faiz oranları ABD üç aylık mvduat srtifikası faiz oranı IMF-IFS 2009 Yurtdışı fiyat sviysi ABD tüktici fiyat indksi IMF-IFS 2009 Yurtiçi faiz oranları Üç aylık vadli mvduat faiz oranı IMF-IFS 2009 Yurtiçi fiyat sviysi TÜFE bazlı indks, 2005=100 IMF-IFS 2009 Yurtiçi yrlşiklrin döviz mvduatı Bin TL TCMB-EVDS Nominal kur düzyi TL/Dolar, piyasa dğrlri v dönm sonu dğrlr IMF-IFS 2009 Dnklm (1) d sunulan dğişknlrdn döviz kurunda bklnn dğişmy ( s ) ilişkin srinin ölçümü için uygulamalı litratürü takibn bir öncki dö- nm döviz kurunun bklnn döviz kuruna şit olduğu varsayılmıştır. Bnzr şkild, bklnn nflasyon oranının ( π ) üç aylık dğişmlr itibariyl öncki dönm dğrinin cari dönmd bklnn dğrin şit olduğu varsayılmıştır. Bu surtt hm Türkiy y hm d ABD y ilişkin nflasyon dğrlri, Tablo 2 dki ilgili indkslrdn yola çıkılarak hsaplanmıştır. Yurtiçi v yurtdışı rl d f faiz oranları ( r v r ) is, Fischr dnklmi grği nominal faiz oranından bklnn nflasyon oranı çıkarılarak ld dilmiştir.

Türk Ekonomisind Para İkamsinin Blirlyicilrinin Sınır Tsti Yaklaşımı İl Eş-Bütünlşm Analizi 213 El alınan vrilr, üç aylık frkansta olmaları ndniyl, harktli ortalama (toplamsal) yöntmiyl mvsimslliktn arındırılmış v bklnn nflasyon düzyi hariç tüm dğişknlr logaritmik düzyd analiz dahil dilmiştir. Tüm vrilr 1998:4 2009:2 dönmlrini kapsamaktadır. C. METODOLOJİ Bu çalışmada ilk olarak saht rgrsyon sorununu önlmk için l alınan dğişknlrin durağanlıkları analiz dilcktir. Böylc, vrilrin ş-bütünlşm analizin uygunluğu araştırılacaktır. Bir (y t ) zaman srisi için Gliştirilmiş Dicky-Fullr (GDF) tstin ilişkin dnklmlr sabitsiz-trndsiz, sabitli-trndsiz v sabitli-trndli vrsiyonları sırasıyla (2), (3) v (4) numaralı dnklmlrd göstrildiği gibidir (Endrs, 1995: 225 226; Astriou v Hall, 2007: 297; Svüktkin v Narglçknlr, 2007: 322 323). Δy t Δy t Δy t = δy p t 1 + φiδyt i + ε t i= 1 = β + δy = β + αt + δy p t 1 + φiδyt i + ε t i= 1 n t 1 + φδyt i + ε t i= 1 2, ε ~ WN( 0, σ ) t (2) 2 ( 0, ) ε t ~ WN σ (3) 2 ( 0, ) ε t ~ WN σ (4) δ, dnklmlr ilişkin kat- (2), (3) v (4) numaralı dnklmlrd ( α ) v ( ) sayıları; ( Δ ), birinci fark işlmcisini, ( T ), doğrusal zaman trndini; ( ε ) t, klasik doğrusal rgrsyon modlinin varsayımlarına uyan durağan tsadüfî hata trimini göstrmktdir. ( WN ) trimi is, sıfır ortalamaya v sabit varyansa sahip byaz gürültü sürcini tmsil tmktdir. GDF istatistiklrinin mutlak dğrlri, sçiln anlamlılık düzylrindki kritik dğrlrin mutlak dğrlrindn büyük olduğunda ilgili srinin durağan olduğu sonucuna ulaşılmaktadır (Astriou v Hall, 2007: 298 299; Svüktkin v Narglçknlr, 2007: 363 365). Uygulamanın ikinci aşamasında is, l alınan dğişknlrin yapısal kırılmalarının varlığı altında hangi sviyd durağan olduğu araştırılacaktır. Nitkim, yapısal kırılmalar dikkat alınmadığında bir dğişkn farkında durağan gibi gözükürkn, yapısal kırılmalar dikkat alındığında sviysind durağan olabilir. Bu amaçla L v Strazicich (2001, 2003) tarafından gliştiriln LM tstlrindn yararlanılacaktır. Bu tstt Schimidt v Phillips (1992) tarafından önriln Lagrang çarpanı birim kök tstlri sas alınmakta v Prron (1989) da l alınan Modl A v C y gör sabit il sabit v trndd kırılmaları dikkat alarak durağanlık tst dilmktdir. L-Strazicich tstind kırılmalar içsl olarak blirlnmkt v kırılma tarihlri ızgara taraması il tspit dilmktdir.

214 Erciys Ünivrsitsi İktisadi v İdari Bilimlr Fakültsi Drgisi, Sayı: 35, Ocak-Tmmuz 2010 ss.199-231 Tstt vri ürtm sürci (5) numaralı dnklm vasıtasıyla açıklanabilir (L v Strazicich, 2003: 1082). Y t = δ Z t + ε t ε t = βε t 1 + ut (5) numaralı dnklmd yr alan ( Y t ), bağımlı dğişkn vktörünü; ( Z t ) 2 is, dışsal dğişkn vktörünü göstrmktdir. Ayrıca ~ i. i. d. N( 0, σ ) tanımlanmaktadır. Modl A için Z = [ ] t, t, D1 t, D2t Z = [ ] t, t, D1 t, D2t, DT1t, DT2t alan ( D ) 1 t v ( ) t dğişknlri göstrirkn, ( DT 1 t ) v ( t ) (5) u t olarak 1 vktörü v Modl C için 1 vktörü sas alınmaktadır. Bu vktörlrd yr D 2 sabit dğrdki kırılmaları araştırmak için kullanılan kukla DT 2 trndd kırılmayı araştırmak için kullanılan kukla dğişknlri tmsil tmktdir. Modl A ya ilişkin yokluk v altrnatif hipotzlri sırasıyla Dnklm (6) v (7) d göstrildiği gibidir: H 0 : Yt = μ0 + d1b1t + d 2B2t + yt 1 + v1t : = μ + γ + + + H A Yt 1 t d1d1t d 2D2t v2t Modl C y ilişkin yokluk v altrnatif hipotzlr is, sırasıyla Dnklm (8) v (9) da göstrildiği gibidir: 0 : = α + + + + + + η (8) H Yt 0 d1b1t d 2B2t yt 1 d3b1t d 4D2t 1t H A : Yt α 1 + γt + d1d1t + d 2D2t + yt 1 + d3b1t + d 4D2t + η 2t = (9) η modllr ilişkin durağan hata trimlrini göstrmktdir. j =1, 2 olduğunda Dnklm (6), (7), (8) v (9) da yr alan ( v 1 t ), ( v 2 t ), ( η 1t ) v ( 2t ) t = T Bj + 1 için B jt = 1 olduğu; diğr durumlarda is, sıfıra şit olduğu varsayılmaktadır. Kukla dğişknlr ilişkin katsayı matrisi is, ( d ) 1, d d = 2 olarak tanımlanmaktadır. Hr iki modl için d kritik dğrlr L v Strazicich (2001, 2003) d sunulmuştur. Hsaplanan tst istatistiğin gör yokluk hipotzinin rt dilmsi durumunda sabitt v/vya sabit v trndd kırılmanın varlığı altında srinin sviysind durağan olduğu kabul dilmktdir (L v Strazicich, 2001: 537; L v Strazicich, 2003: 1082). İki kırılmalı LM birim kök tst istatistiği is, Dnklm (10) dan yola çıkılarak ld dilmktdir. ~ Δy t = δ Δ Z t + φs t 1 + ut (10) ~ ~ ~ St = yt Ψ Z tδ t = 2,... T (6) (7)

Türk Ekonomisind Para İkamsinin Blirlyicilrinin Sınır Tsti Yaklaşımı İl Eş-Bütünlşm Analizi 215 Birim kök hipotzi φ = 0 yokluk hipotzin gör kurulmakta v srinin kırılmalarla birlikt durağan olup olmadığına LM tst istatistiği il hsaplanan t istatistiğin gör karar vrilmktdir (L v Strazicich, 2003: 1083). Durağanlık analizlri sonucunda modlin tahminind kullanılabilck n uygun yöntmin Psaran v Shin (1997) il Psaran vd. (2001) tarafından gliştiriln gcikmsi dağıtılmış oto-rgrsif modli (ARDL) vya sınır tsti olduğu göstrmktdir. Bu yaklaşım sviysind vya farkında durağanlaşan farklı dğişknlrin birlikt analizin olanak vrmkt, dğişknlr arasındaki şbütünlşm ilişkisini ortaya çıkarmakta v buradan harktl kısa dönmli ilişkilr dğrlndirilmktdir (Psaran vd., 2001: 289-290). Bu amaçla ilk olarak dğişknlr arasındaki ş-bütünlşm ilişkisinin tspiti grkmktdir. Eşbütünlşm ilişkisinin tspitind kullanılan modl sabitin v tk açıklayıcı dğişknin olduğu varsayımıyla (11) numaralı dnklmdn yararlanılarak göstrilbilir. Δz t = a p p 0 + Γi Δzt i + iδxt i + γzt 1 + σxt 1 + i= 1 i= 0 δ u (11) (11) numaralı dnklm dğişkn sayısı açısından gnişltilbilir v şbütünlşm ilişkisinin tspitind tml olarak H 0 : γ = σ = 0 yokluk hipotzin karşı H A : γ = σ =/ 0 hipotzi F tsti il sınanmaktadır. Tst dilck modlin uygun gcikm uzunluğu is, AIC vya SC kritrin gör tspit dilmktdir. Modldn ld diln F dğri Pasran (2001) d sunulan alt v üst sınır dğrlri il karşılaştırılmakta v F dğri üst sınır dğri gçtiğind dğişknlr arasında ş-bütünlşmnin varlığı kabul dilmktdir. Blirtiln alt v üst sınırlar Narayan (2005) d küçük örnklr için tkrar ld dilmiş v son dönm uygulamalı litratürd bu dğrlr kullanılmaya başlanmıştır. Analizin sonraki aşamasında ş-bütünlşm ilişkisi tspit dildiktn sonra kısa v uzun dönm rgrsyon katsayıları ld dilmkt v klasik tanısal tstlrl modl dğrlndirilmktdir. D. UYGULAMA SONUÇLARI, BULGULAR VE YORUMLAR Analiz için ld diln dğişknlrin ilk olarak grafiksl analizlri yapılmıştır. Para ikamsi il ilgili grafiktn görülcği üzr, yüksk nflasyonun, makro konomik v politik istikrarsızlıkların v blirsizliklrin, yüksk kamu açıklarının kronik sorunlar halin gldiği 1990 lı yıllarda para ikamsinin boyutu da artmıştır. 1994 yılında yaşanan krizd döviz cinsindn borçlanan konomik birimlrin yaşadığı kayıplar para ikamsi histrsisind tkn faktör olmuştur. Para ikamsi sürci 2000 yılında uygulanmaya başlanan döviz kuruna dayalı istikrar programı il birlikt yin artış ğilimini sürdürmüştür. Blirtiln artışın sürmsi sasn halkın programa çok fazla güvninin olmadığının da bir işartidir. Blirtiln durum, 2000 yılı programının zayıf noktalarından biri olmuş v 2001 krizinin tkisiyl para ikamsindki artış trndi sürmüştür Ancak, 2003 t

216 Erciys Ünivrsitsi İktisadi v İdari Bilimlr Fakültsi Drgisi, Sayı: 35, Ocak-Tmmuz 2010 ss.199-231 tarihindn sonra konomik dnglrin tkrar yrin oturması il birlikt para ikamsinin düşüş ğilimin girdiği görülmktdir. Bu tarihtn itibarn nflasyon hdflm stratjisinin uygulanması il birlikt nflasyondaki azalmanın trs para ikamsin yol açtığı iddia dilbilir (Mtin-Özcan v Us, 2006: 103; Taşçı v Darıcı, 2008: 91; Taşçı vd., 2009: 104). Modlin açıklayıcı dğişknlrinin istikrarsızlık dönmlrind çarpıcı dalgalanmalar göstrmsi grafiklrdn çıkarılabilck diğr bir bulgudur. Ayrıca bklnn nflasyon oranı il yurtiçi v yurtdışı rl faiz farkına ilişkin dğişknd d 2002 yılından sonra blirgin bir düşüş ğilimi v istikrar da görülmüştür. Diğr yandan 1998 yılındaki blirgin düşüş göz ardı dilirs dışa açıklık oranı görcli olarak istikrarlı bir syir izlmktdir. Mrkz bankası döviz rzrvlrin ilişkin dğişkn d 1994 v 2000 2001 krizlrind aşırı düşüşlr göstrmkt, ancak diğr dönmlrd görli olarak istikrarını korumaktadır.

Türk Ekonomisind Para İkamsinin Blirlyicilrinin Sınır Tsti Yaklaşımı İl Eş-Bütünlşm Analizi 217 Grafik 1: Türk Ekonomisind Para İkamsi (Yurtiçi Yrlşiklrin Döviz Tvdiat Hsaplarının GSYİH y Oranının) v Para İkamsini Etkilyn Dğişknlrin Glişimi (1988 2009)

218 Erciys Ünivrsitsi İktisadi v İdari Bilimlr Fakültsi Drgisi, Sayı: 35, Ocak-Tmmuz 2010 ss.199-231 Tablo 2 dn yola çıkılarak ld diln v (1) numaralı dnklmd sunulan dğişknlr ilişkin GDF birim kök tst sonuçları Tablo 3 d sunulmuştur. Tablo 3 dn görülcği üzr modld kullanılan dğişknlrin özllikl sabit v trndin olduğu varsayımında farklı sviylrd durağan olduğu görülmktdir. Tablo 3: El Alınan Dğişknlr İlişkin GDF Tst İstatistiklri Dğişknin Simgsi Sabit trimli Sabit v trnd mvcut Yurtiçi yrlşiklrin döviz mvduatının GSYİH y oranı ( PI ) ( PI ) -1.53(2) -1.43(2) Δ ( PI ) -10.00(1)* -10.00(1)* d f Yurtiçi v yurtdışı rl faiz oranı arasındaki fark ( r r ) d f ( r ) d f ( r r ) Bklnn rl fktif döviz kuru ( s ) r -2.12(0) -2.96(0) Δ -10.48(0)* -10.45(0)* ( s ) -1.85(0) -3.19(0)*** ( s ) Δ -9.35(0)* -9.30(0)* Dışa açıklık oranı ( DA ) ( DA ) -2.69(0)*** -3.79(0)** Δ ( DA) -9.96(1)* -9.89(1)* Mrkz Bankasının brüt döviz rzrvlrinin GSYİH y oranı ( BR ) ( BR ) -1.96(0) -2.30(0) Δ ( BR) -10.53(0)* -10.59(0)* Bklnn nflasyon oranı ( π ) ( π ) -1.80(1) -3.51(1)** Δ ( π ) -10.05(1)* -10.03(1)* Not: GDF tstind %1, %5 v %10 anlamlılık düzyind sabit trimli modl için sırasıyla -3.51, -2.89, -2.58; sabit v trndli modl için -4.07, -3.46, -3.15 kritik tst dğrlrlri söz konusudur. (*), (**) v (***) işartlri sırasıyla %1, %5 v %10 anlamlılık düzyind l alınan dğişknin durağan olduğunu göstrmktdir. GDF tstind uygun gcikm uzunluğu için 11 gcikm üzrindn Schwarz bilgi kritri kullanılmıştır. Parantz içrisindki rakamlar Schwarz bilgi kritrin gör blirlnn gcikm uzunluklarıdır. Tabloda yr alan ( Δ ) işarti is, ilgili dğişknin birinci farkının alındığını göstrmktdir. GDF tst sonuçlarının tyit dilmsi v dğişknlrdki yapısal kırılmaların da dikkat alınması için L-Strazicich birim kök tstlri uygulanmış v sonuçlar Tablo 4 d sunulmuştur.

Türk Ekonomisind Para İkamsinin Blirlyicilrinin Sınır Tsti Yaklaşımı İl Eş-Bütünlşm Analizi 219 Tablo 4: L-Strazicich Birim Kök Tst Sonuçları Dğişknlr λ Dğri Modl Gcikm ( PI ) d f ( r r ) ( s ) ( DA ) ( BR ) ( π ) λ : 0.2 A 5 1 λ2 : 0.8 C 8 λ1 : 0.2 : A 0 λ2 0.8 C 0 λ : 0.2 A 1 1 λ2 : 0.6 C 1 λ : 0.4 A 8 1 λ2 : 0.6 C 8 λ1 : 0.2 : A 2 λ2 0.4 C 1 λ : 0.2 A 0 1 λ2 : 0.6 C 8 Kırılma Tarihlri 1993:4 2001:3 1991:1 2004:3 1994:1 2002:3 1991:2 2003:3 1994:1 2004:1 1994:3 2001:3 1999:1 2006:3 1995:2 1999:1 1994:2 1994:4 1994:3 1998:1 1992:4 2002:2 1994:1 2002:2 Hsaplanan t İstatistiği Kritik t Dğri -4.00* -3.84-5.04-5.71-3.83-3.84-5.36-5.71-5.26* -3.84-5.78* -5.74-3.51-3.84-5.14-5.67-4.48* -3.84-5.87* -5.59-8.25* -3.84-9.22* -5.71 Not: Modl A sabitt kırılmayı Modl C hm sabitt hm d trndd kırılmayı dğrlndirmktdir. Kritik dğrlr %5 anlamlılık düzyind sunulmuş v bu dğrlr L v Strazicich (2001; 2003) dn alınmıştır. (*) işarti sıfır hipotzinin rt dildiğini; yani, kırılmalarla birlikt ilgili dğişknin sviysind durağan olduğunu göstrmktdir. Analizin uygulanmasında Junsoo L tarafından yazılan Gauss program kodları kullanılmıştır. Tablo 4 dn görülcği üzr yurtiçi v yurtdışı rl faiz oranı arasındaki farka ilişkin dğişkn il para ikamsi dğişkni dışında kalan tüm dğişknlr sabit v trnd itibariyl yapısal kırılmalar dikkat alındığında sviylrind durağandır. Esasında bu durum GDF tstlrin ilişkin bulguları da büyük ölçüd tyit tmktdir. Tablo 4 dn yola çıkılarak ld dilbilck önmli bir bulgu da dğişknlrin önmli bir kısmının sabit v trnd itibariyl ilk kırılmalarının 1994 krizind görülmsidir. Ayrıca litratürd para ikamsinin ndnlrin ilişkin dğişknlrdn bklnn nflasyonda, bklnn rl döviz kurunda v yurtiçi-yurtdışı rl faiz oranı farkında Güçlü Ekonomiy Gçiş Programının uygulanması il birlikt sabit v trndd kırılmanın grçklştiği v bunun ardından da para ikamsind d aynı kırılmanın grçklştiği görülmktdir. Kırılma dönmlrinin yakın tarihlr olması l alınan dğişknlr arasında bir ilişki olduğu yönündki kanıyı da güçlndirmktdir.

220 Erciys Ünivrsitsi İktisadi v İdari Bilimlr Fakültsi Drgisi, Sayı: 35, Ocak-Tmmuz 2010 ss.199-231 Birim kök tstlrinin ardından l alınan dğişknlrin farklı sviylrd durağan olması itibariyl gcikmsi dağıtılmış oto-rgrsif modllrin (ARDL vya sınır tsti yaklaşımının) kullanılmasının uygun olacağı görülmüştür. Sınır tstind is, ilk olarak kısıtlanmamış hata düzltm modlindn yararlanılarak ş-bütünlşmnin varlığı araştırılmaktadır. Bu çalışmaya ilişkin söz konusu modl Dnklm (12) d göstrildiği gibidir. Δ + + p p p f ( PI ) t = α 0 + α 2i ( PI ) t i + α 3i ( r r ) t i + α 4i ( s ) t p α 5i ( DA) t i + α 6i ( BR) t i + α 7i ( π ) t i + α 8 ( PI ) t 1 i= 0 i= 0 i= 0 r α 9 ( r r ) + α10 ( s ) + α11( DA) + α12 ( BR) + α13 ( π ) + ut t 1 i= 1 p t 1 i= 0 p t 1 i= 0 t i i t i (12) Dnklm (12) dn yola çıkılarak ş-bütünlşm ilişkisinin blirlnmsi için uygun gcikm sviysinin tspitind altı gcikmy kadar AIC v SC dğrlri ld dilmiş v hr gcikm sviysind modlin hata trimlrind ardışık bağıntının varlığı tst dilmiştir. İlgili sonuçlar Tablo (5) d sunulmaktadır. Tablo 5: Sınır Tstin İlişkin Uygun Gcikm Uzunluğu Gcikm AIC SC LM(1) LM(4) Sayısı (p) 1-3.517142-2.985042 0.297416 1.723699 2-3.648599-2.933991 0.101612 1.083134 3-3.639561-2.739771 0.030987 2.748376 4-3.613488-2.525776 0.000478 1.346251 5-3.787964-2.509525 4.737416** 2.418412*** 6-3.954474-2.482432 1.870221 0.818516 2 Not: Hata trimlrindki ardışık bağıntıyı sınamak için Brusch-Godfry LM tsti ( ) χ BG uygulanmıştır. (*) işarti %1, (**) işarti %5 v (***) işarti %10 anlamlılık düzyind sıfır hipotzinin rt dildiğini; yani, hata trimlrinin ardışık bağıntıya sahip olduğunu göstrmktdir. Koyu rakamlar, blirtiln gcikmlr için n düşük AIC v SC kritrinin sağlandığı modli göstrmktdir. Tablo (5) d AIC kritrin gör n uygun modlin altı gcikmli modl olduğu görülmktdir. Bu gcikm sviysind ardışık bağıntının söz konusu olmadığı da görülmktdir. Tablo (6) da is, altı gcikmli modl tml alınarak ş-bütünlşm tsti yapılmış v F dğri ld dilmiştir. Tablo (6) da görülcği üzr hsaplanan F istatistiği hm Pasran (2001) d hm d Narayan (2005) d sunulan alt v üst sınırların üzrinddir. Bu durum dğişknlr arasında bir şbütünlşm ilişkisinin varlığını göstrmktdir.

Türk Ekonomisind Para İkamsinin Blirlyicilrinin Sınır Tsti Yaklaşımı İl Eş-Bütünlşm Analizi 221 Tablo 6: Türk Ekonomisin İlişkin ARDL Modli İçin Hsaplanan F Dğri v Kritik Dğrlr k F İstatistiği 5 7.20 Kritik Dğrlrin Esas Alındığı Çalışma %5 Anlamlılık Düzyind Kritik Dğrlr Alt Sınır Üst Sınır Psaran (2001) 2.62 3.79 Narayan (2005) 2.78 4.01 Not: Tabloda yr alan (k) açıklayıcı dğişkn sayısını göstrmktdir. Sınır tstin ilişkin kritik dğrlr Psaran vd. (2001) v Narayan (2005) d yr alan Durum III dn alınmıştır (Psaran vd., 2001: 300; Narayan, 2005: 1988). Tablo (7) d is, yin altı gcikm tml alınarak tahmin diln ARDL modlinin sonuçları sunulmuştur. Tablo 7: ARDL(1,0,3,0,3,0) Modlinin Sonuçları Hsaplanan t dğrlri v Dğişknlr Katsayılar Standart Hata Olasılıklar PI 0.83974* 0.051232 16.3908[0.000] ( ) t 1 d f ( r ) t r 0.075002** 0.030217 2.4821[0.016] ( DA ) t 0.67465* 0.086327 7.8150[0.000] ( DA ) t 1-0.48140* 0.10901-4.4159[0.000] ( ) 2 t DA -0.38458* 0.11171-3.4425[0.001] ( ) 3 t DA 0.22558** 0.089915 2.5089[0.015] ( π ) t 0.0028425* 0.0010604 2.6807[0.00] ( s ) t 0.063072 0.14547 0.43357[0.666] ( s ) t 1 0.040505 0.18997 0.21321[0.832] ( ) t 2 ( ) t 3 s 0.028947 0.18236 0.15874[0.874] s 0.28568** 0.13661 2.0912[0.040] ( ) BR 0.074238 0.051628 1.4379[0.155] SABİT (C) -1.0174* 0.25708-3.9577[0.000] Not: Gcikm uzunluklarının blirlnmsin Hannan-Quinn kritri kullanılmıştır. Köşli parantz içrisindki rakamlar olasılık dğrlrini göstrmktdir. Tablo (8) dn görülcği üzr kurulan modl tanısal tstlrdn gçmiştir. Son olarak Grafik (2) d d ardışık artıkların kümülatif toplamından harktl modlin yapısal kırılmaya sahip olup olmadığı dğrlndirilmiştir. Grafiklr gör modld yapısal kırılmanın olmadığı görülmktdir.

222 Erciys Ünivrsitsi İktisadi v İdari Bilimlr Fakültsi Drgisi, Sayı: 35, Ocak-Tmmuz 2010 ss.199-231 Tablo 8: ARDL(1,0,3,0,3,0) Modlin İlişkin Tanısal Tstlr 2 R 0.96 2 R 0.95 DW 2.05 F İstatistiği 146.93[0.000] Whit Dğişn Varyans Tsti 1.58[0.207] Brusch-Godfry Ardışık Bağıntı LM Tst Dğri (1) 0.07[0.78] Jarqua-Brra Normallik Tsti 0.41[0.81] Ramsy-Rst Rgrsyonda Modl Kurma Tsti 0.57[0.45] Not: Köşli parantz içrisindki rakamlar olasılık dğrlrini göstrmktdir. Grafik 2: ARDL(1,0,3,0,3,0) Modlinin Yapısal Kırılmalarına İlişkin CUSUM Tstlri 1.2 30 1.0 20 0.8 10 0.6 0 0.4-10 0.2-20 0.0-30 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008-0.2 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 CUSUM 5% CUSUM Kar 5% Tablo (9) d is, Tablo (7) dn harktl ld diln uzun dönm katsayılar sunulmuştur. Tablo (9) dan görülcği üzr yurtiçi v yurtdışı faiz oranları arasındaki fark, bklnn rl döviz kuru, mrkz bankası döviz rzrvlri v bklnn nflasyon il para ikamsi arasında pozitif v istatistiki olarak anlamlı ilişkilr söz konusudur. Eld diln katsayıların işartlri torik bklntilrl uyumludur. Dışa açıklığa ilişkin dğişknin katsayısı da pozitif işartli olmakla brabr istatistiki olarak anlamlı bulunmamıştır. Ayrıca yurtiçi v yurtdışı rl faiz oranları arasındaki fark logaritmik düzydki diğr dğişknlr gör n yüksk dğr sahip olduğu da görülmktdir.