TÜRK GİYİM KÜLTÜRÜNDE PANTOLONUN GELİŞİMİ VE DÜNYA GİYİM KÜLTÜRÜNE ETKİSİ Fatma AYHAN * ÖZ Maddi kültürün bir öğesi olarak giyim, bir milletin kültürünü gelenek ve göreneklerini yaşam biçimini simgeleyen ve tanıtan en önemli unsurlardan biridir. İlk zamanlarda dış etkenlere karşı koruma güdüsüyle başlayan giyinme ihtiyacı, toplumların uygarlık düzeyi ve yaşam koşulları ile farklılığı belirginleşmiştir. Yüzyıllar boyunca zengin giyim kuşam kültürüyle batı toplumlarının ilgisine maruz kalan Türk giyim kuşam geleneksel giyiminin önemli bir parçası olan şalvar pantolon kültürüyle Avrupalı modacılar tarafından fark edilmesine esin kaynağı olarak değişik model ve kesimle unisex giyimde modern çizgilerle yansımasına da etken olmuştur. Bu çalışmadaki amacım; Orta Asya dan Hunlarla Avrupa ya gelen Türk giyim kültüründe pantolonun gelişimini ve dünya giyim kültürüne yansımaları tarihsel boyutu ile anlatılmaya çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Orta Asya, Hun, Türk, pantolon THE DEVELOPMENT OF TROUSERS IN TURKISH CLOTHING CULTURE AND THEIR EFFECT ON WORLD CLOTHING CULTURE ABSTRACT As on item of material culture, clothing is one of the most important element that symbolizes and presents a nations culture traditions the need for clothing that come out with the instinct of protection became noticed with the societies civilization level and living conditions Şalvar, that is exposed to the interest of western societies and that is a important part of Turkish traditional clothing had on impact an European fashion designers with different models. My aim in this study is to try to explain the development of trousers that came to Europe with the Huns from Middle Asia and their reflections on world clothing culture. Key words: Middle Asia, Hun, Turk, trousers * Sanat ve Tasarım Fakültesi, Moda Tasarımı Bölümü Öğretim Üyesi (Art and Design Faculty Design Education Department, Lecturer), fayhan@gazi.edu.tr 1
1. GİRİŞ İnsanın toplumsal yaşantısının bir ürünü olan kültür zaman süreci içerisinde ortaya çıkardığı ürünler ve kalıntıları ile aynı zamanda tarihe kaynak olma özelliğini de taşımaktadır. Maddi kültürün bir öğesi olarak giyim, bir milletin milli kültürünü gelenek ve göreneklerini, yaşam biçimini simgeleyen ve tanıtan en önemli unsurlardan biridir. Tüketimin en görünür biçimlerinden biri olan giyim, kimliğin kurulmasında önemli rol oynar. Giyim tercihleri, insanların hem belli bir zaman dilimine uygun görünüşlere ilişkin güçlü normları, hem de olağanüstü bir seçenek zenginliğini barındıran kültürün belirli bir biçimini kendi amaçları doğrultusunda nasıl yorumladıklarını gösteren eşsiz bir alandır (Crane, 2000). Bir ulusun kültürü, geçmişinden özümlenerek gelen, maddi ve manevi değerlerin zaman içerisinde kendisine has duygu, düşünce, ifade ediş tarzı ile ortaya çıkmaktadır. Dünya uluslarının farklı kültür yapıları vardır; bunlar arasında Türk ulusunun özgün, köklü, zengin milli kültürü büyük önem taşır. Bu kültür Türklüğün doğuşu ile başlamış, zamanla gelişerek binlerce yıl Türk toplumlarını millet olarak ayakta tutmuş, onlara Türklük özelliğini vermiştir. Büyük uygarlıkların merkezi olan Orta Asya tarihi zenginliklerin yanı sıra giyim kuşam değerleriyle de Türk milletinin ince zevkini göstermektedir. Giyim kuşam Türk toplumunda geleneksel değerleri yansıtan önemli bir olgudur. Kültür varlıkları içerisinde önemli bir yeri olduğunu düşündüğümüz geleneksel giysilerimiz bir bütün olarak kültür ürünüdür ve doğrudan doğruya insanla ilgili olduğundan, insanın yaşama biçimini belirten göstergelerden biridir. İnsanlar ya bulundukları uygarlık seviyelerine göre giyimler oluşturmuşlar ya da bulundukları örf, adet, yaşam koşullarına göre giysilerini şekillendirmişlerdir (Ayhan, 1999). Türk kültürünü meydana getiren önemli değerlerden birisi de şüphesiz giyim kuşam kültürüdür. Kurulduğu ilk yüzyıllarda göçer bir toplum olan Türk milletinde, at binmek yaşamın en önemli aktivitesi olduğu için giyimlerinin de at binmeye, avlanmaya, günlük tarım işlerini kolaylıkla yapabilmesine yardımcı olacak şekillerde biçimlendiği ve günümüze izlerinin az ya da çok değişerek taşındığı görülmektedir (Arslaner, 2007). Çalışmada halen giysi modasında önemli bir yere sahip olan pantolonun, Türk giyim kültüründen dünya giyim kültürüne etkisi, gelişimi ve farklı tasarımları anlatılmaya çalışılacaktır. 2. MATERYAL VE YÖNTEM 2.1. Materyal Araştırmanın materyalini konu ile ilgili kaynakların taranmasından elde edilen bilgiler ve resimler teşkil etmektedir. 2.2. Yöntem Araştırmada tarama ve saha çalışma yöntemi izlenmiştir. Bu amaçla geleneksel Türk giysileriyle ilgili literatür ve görsel kaynak taraması yapılmış, Londra Central Saint Matrins College of Art and Design School, Royal Collage gibi çeşitli moda okulları ile Asya ve Avrupa müzelerinde araştırmalar yapılmıştır. Bilgi ve resimler amaç doğrultusunda düzenlenerek araştırmanın ilgili bölümlerinde sunulmuştur. Çalışma incelenerek günün trendine uygun pantolon tasarım örnekleri de verilecektir. 2
3. BULGULAR Tarih boyunca Türkler ata binen hatta hayatı at üzerinde geçiren insanlardı. Onlar için çalılara, taşlara, soğuğa ve uzun at yolculuklarına dayanıklı giysiler gerekliydi. Türkler de, Araplar ve Çinlilerde olduğu gibi ata entari ile binemezlerdi. Bu nedenle, ata binmede karşılaşabilecekleri sürtünme ve bacaklarda yara açılması gibi tehlikelerden korunmak için kalın pantolon ve çizme giymek zorunda kalmışlardır. Uzun at yolculuklarına çıkacak olan kişiler özellikle deri pantolonlar kullanmışlardır (Ögel, 1991). Çok soğuk havalarda kürk pantolonlar giymişlerdir. Bugün hala Türklerin eski anayurdu olan Moğolistan ın Orhun bölgesinde kışın soğuklarda kürklü pantolonlar giyilmektedir (Ayhan, 2000). Pantolon, belden aşağısına giyilen ve bacakları saran diz altından ayak bileğine kadar farklı boyda yapılabilen kadın ve erkeklerin rahatlıkla kullanabildiği bir alt giysi çeşididir (Ayhan, 2000). Başka bir tanımla pantolon, belden ayak bileklerine uzanan ve her bacağı ayrı ayrı saracak biçimde iki parçadan oluşan bir giysidir (Ana Britannica, 17-20.s.). Türklerin üzerine kaftan giymelerinden dolayı pantolonlar pek çok kaynakta iç giyim olarak ele alınmıştır (Ögel, 1978). M.Ö. 1. yüzyıl başlarında Rusya da Baykal gölü kıyısında Urga da ve Noyun Ulu da Hunlara ait elde edilen buluntularda insan başlıkları ve pantolonlar bulunmuştur. M.S. II. ve IV. yüzyılda ilk Hun Türklerine ait kadın ve erkek mumyalarının üzerinde ipek kumaşlar ve deri pantolonlar bulunmuştur (Ögel, 1978). Kaşgarlı Mahmut tarafından 11. yüzyılda yazılan Divan-ı lügat-it Türk adlı eser 8. yüzyıldan kalma Göktürk yazıtları, eski Uygur duvar resimleri ve Macar II. Rasonyi nin Tarihte Türklük adlı eseri pantolon, çizme, cepken, yelek, kemer, üç etek, ceket ve gömlek gibi giyim eşyalarının ilk kez Türkler tarafından giyildiğini ve Orta Asya dan dünyaya yayıldığını göstermektedir (Gülensoy, 2001). Şalvar ve pantolon savaşçı kavimler de kişilerin ata binmek için geliştirdikleri bir giysi çeşidi olarak Hunlar tarafından bulunmuştur (Ögel, 1991). Rahat ata binmek için Bizans, Roma ve Çinliler entari giyerlerken, Türkler üm adını verdikleri günümüzde süvarilerin kullandığı, paçaları dar, üstü biraz daha geniş olan pantolonu kullanmışlardır (Zık, 2002). Çin de atlı birliklerin kurulmaya başlanması ile pantolon giyme zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Türklerin komşusu olan Moğollarda pantolon giyilmiştir (Ayhan 2002). Uygurlar da binek tipi şalvar giyerlerdi (Şekil 1). At üzerinde uzun bir yolculuğa çıkmak isteyen Kazaklar şalbar dedikleri geniş bir seyahat pantolonu giyerlerdi. Kazakların giydikleri pantolonları kaftanların bütün eteklerini içine alacak kadar geniştir. Bu pantolonlar yumuşak deriden yapılmış ve sarıya boyanmıştır. Zengin kesimde bu deri pantolonlar örgülerle dış yüzeyden süslenmiştir. Ziraatçi olan Tarancı Türkleri de ketenden yapılmış ince ve geniş şalvarlar giyerlerdi. Demir çağına ait Türk mezarlarındaki bulgularda daha çok paçaları dar pantolonlara rastlanmıştır. Bu pantolonlarda ayrıca paça bağları da görülmüştür. Orhun kurganlarından çıkan bu pantolon örnekleri Şekil 2 de görülmektedir (Ayhan, 2000). 3
AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 37 Temmuz Ağustos 2013 Şekil 1. Uygur ve Orta Asya Çin tipi geniş binek şalvarı Şekil 2. Kurganlardan çıkan ilk Türk pantolonu, Moğolistan (Ön ve Arka) Hunlardan sonra Göktürklerde elbisenin altına pantolon giymişlerdir. Pantolonlar kürklerle süslüdür. Türk tarihinde toplumsal yaşam ve özellikle çeşitli dönem giyimleriyle ilgili bilgiye çok az rastlanmaktadır. Türklerle ilgili belge bulmak ve bulunanları sınıflandırmak oldukça güçtür. Türkler yüzyıllar boyunca tarih yapmış bir millet olmasına rağmen tarih yazan bir millet olmamıştır (Eray, 2000). Orta Asya step ulusu olarak Türklerin Batı dünyasına taşıyıp benimsettikleri pantolon adını alan altlıklar yalnız Türk giyim tarihi açısından değil, dünya giyim tarihi açısından da olağanüstü öneme sahiptir. Giyim tarihi ve kültürü ile ilgili tüm yayınlarda klişe bir ifade şeklinde pantolonun 4. yüzyılda Doğu dan gelen Barbarlar tarafından Avrupa ya yayıldığı ifadesi yer almaktadır. Topçuoğlu nun da belirttiği gibi işlevsel, akılcı ve ergonomik bir giysi olan (at binmek için 4
özellikle) pantolon ya da şalvar giyen kavimlerin barbar olarak nitelendirilmesi akılcılığı ilke edinen Avrupa modernleşmesinin çelişkilerinden biridir. Türk toplumu yüzyıllar boyu zengin bir giyim kültürüne sahip olmuş, bu zenginlik giyim biçimlerinde olduğu kadar giyim eşyalarında da kendini göstermiştir. Anadolu nun birçok uygarlığın merkezi olması, uzun tarihsel geçmişi, Orta Asya nın etkisi, tarih boyunca çok geniş topraklara yayılarak oradaki kültürlerden de etkilenmesi giyim çeşitliliğinde ve zenginliğinde büyük rol oynamıştır. Çeşitli uygarlıkların beşiği olan Anadolu tarihi zenginliklerin yanı sıra giyim kuşam değerleriyle de Türk milletinin ince zevkini göstermektedir. Giyim kuşam Türk toplumunda geleneksel değeri yansıtan önemli bir bulgudur. Türk insanının giyimi duygu, düşünce, istek, temenni ve yaşam tarzını da temsil eden niteliktedir (Ayhan, 1998). Ülkemizin günümüz moda ve giysi alanındaki başarısı hiç şüphesiz bir tesadüf değildir. Asya ve Mezopotamya nın dünya kültür ve giyim tarihinin ilk kaynağı olduğu şüphe götürmez bir gerçektir. Anadolu nun tarih sürecinde çok renkli bir giysi hazinesine sahip olduğu da tartışılmaz bir gerçektir. Bu nedenle Türk giyimi dünya giyim tarihinde önemli bir yere sahiptir. Ülkemizdeki giyim kuşam kültürü, çeşitli ulusları oldukça fazla etkilemiştir. Türklerin Anadolu ya yerleşmesinden sonra, Osmanlı devletinin kuruluşunda, Fatih dönemine dek Türk giyimine ilişkin yeterli güvenilir bilgi elde edilememiştir. Fatih döneminden sonraki Türk giyimi ise İstanbul a gelen yabancı gezgin ve ressamların eserlerinden, yine minyatürlerden öğrenilmektedir (Komşuoğlu ve diğerleri, 1985). Osmanlı İmparatorluğunun yükseliş döneminde özgün Osmanlı giyim kuşamında birçok örnekler Avrupa da çeşitli moda akımlarının doğmasına neden olmuştur. Geçen zaman içerisinde pantolona en çok ilgi gösteren kesim askerler olmuştur. Savaşlarda devamlılığını sağlamıştır. Günümüz giyiminde en fazla tercih edilen pantolon giyimi yüzyıllara göre birçok değişiklik göstermiştir. 19. yüzyıla kadar erkek giyimi olan pantolon 21. yüzyıla girerken bayanların da tercihli giysileri haline gelmiştir (Öztürk, 2000). Türkiye de pantolon yaygın olarak 19. yüzyıldaki batılaşma hareketleriyle beraber ilkin batı yanlısı çevrelerde giyilmeye başlandı. II. Mahmut döneminde yapılan giyim düzenlemelerinde askerlerin pantolon giymeleri öngörülmüştür. Abdülmecit döneminde devlet memurlarının da pantolon giymesi zorunlu tutuldu. Bazı çevrelerde uzun süre yadırganan bir giyim öğesi olan pantolon 19. yüzyılın ikinci yarısında özellikle büyük kentlerde yaygınlaştı. Bununla birlikte Anadolu da pantolon yerine şalvar, çakşır vb. kullanılıyordu. Türklerde kadın ve erkek halk giyimi Avrupa da olduğu gibi çok farklılık göstermemiştir. O dönemlerde aynı tarz giyindikleri görülmektedir. Türklerde giyilen pantolon çeşitleri farklı isimlerde olup genel olarak aynı biçimdedir. Bunlar potur, çakşır ve don dur. Yöresel farklılıkları bulunmaktadır. 3.1. Potur Erkekler tarafından vücudun belden aşağı kısmında giyilen kalça bölgesi oldukça dökümlü, ayak bileği ile diz arasındaki mesafesi sıkı görünümlü giyimdir. Potur adını kırma ve buruşuk anlamındaki pot isminden almıştır. Poturun özelliği; belden dökümlü inen giyimin dizden aşağı teni sarması ve paça kısımlarının önünde arkasında birer yırtmaç görünümlü poletçik bulunmaktadır. Poturun paçası dikişli bir tozlu görünümdedir ve genellikle cepken altına giyilmiştir. Çoğunlukla Rumeli bölgesinde tercih edilen bir giyimdir (Şekil 3) (Koçu, 1969). 5
Şekil 3. Anadolu da giyilen potur 3.2. Çakşır Bazı bölgelerde Karadan ve Zıbka adıyla anılır. Çakşırın iki çeşidi vardır. Her iki çeşidi de yaşları 45 in altında olan genç erkekler ve özellikle koşarlı hizmet erleri, asker ocaklarında neferler, çuvuşlar, resmi kuruluşlarda hizmetliler ve hizmet çeşitlerine göre çeşitli isim alan uşaklar giymiştir. Çakşır belden uçkurluğuna geçirilmiş bir uçkur ile bele yerleştirilir. Diz kapağından aşağısı baldırı örten kısmı birden daralır. Bazı durumlarda çakşırın paçasına ince ve yumuşak deriden bir mes dikilerek eklenir. Çakşırla birlikte mestte giyilir. Diz çakşırı ise yeniçeriler tarafından giyilmiştir. Diz kapağının üstünde biten dizden aşağısı çıplak kalan bir giyimdir. Bazı durumlarda diz kapağı altından ayak bileğine kadar tozluk geçirilmiş ve örtülmüştür (Şekil 4) (Koçu, 1969). 6
Şekil 4. Türklerde giyilen diz çakşırı 3.3. Don İç donu ve tuman ismiyle de anılmıştır. Vücudu belden aşağı topuklara kadar örten ve bacaklar için iki parçası bulunan bir giyimdir. Erkek ve kadın için giyilenlerin kesimi aynı olmuştur. Bürümcük, Trabzon bezi, kaba bez kullanılmıştır. Zamanımızda yaşlı kesimin muhafazakarları, köylerde yaşayanların bir bölümü bu tarz giyimi halen sürdürmektedir. Paçalara bağcık yerine ilik-düğme yapılanları, uçkur yerine de belden düğme ile tutturulanları veya uçkur kısmına lastik geçirilmiş olanları, yarım asırlık birer geçmişi olan türlerdir. Diz çakşırı giymeye mecbur olanların iç donları da yine beli uçkurlu ve ağ kesimi boldur. Fakat boyu diz kapağının üzerindedir. Diz kapağının üstünde kalan kısa erkek donları I. Dünya Savaşından sonra yayılmıştır. Saraylı kesimin iç donları bürümcük kumaştan kesilmiş ve üzerine çintemani denilen bir nakış yapılmıştır (Şekil 5). 7
Şekil 5. Türk erkeklerinin giydiği iç donu Çintemani 16. yüzyıldan başlayarak Türk kumaşları ve giyim eşyalarının üzerine işlenmiştir. Bu da tasvirlerinde güneş ve ayı temsil eden bir daire resmedilir ve Budist aleminde bu daireye taman ismiyle bir kutsiyet verilir. Tamandan alınarak Türk kumaşlarında özellikle Osmanlı sarayında çok kullanılmış olan nakış motifinin esası, ikisi altta ve birisi üstte üç daireden oluşur. Her daire iç kenarlarında birleşmiş iç içe iki veya üç daireden oluşur. Dairelerin kenarları iki veya üç hilal motif şeklindedir. İslamiyet e Budizm den gelmiş bir inanca göre daireler simgesel bir şans elemanı olarak görülmüş ve kazaya belaya karşı koruyucu olduğuna inanılmıştır. Bu sebeple özellikle erkek iç donlarına, gömlek ve çamaşır bohçaları üzerine işlenmiştir (Şekil 6) (Koçu, 1969). Şekil 6. Çintemani desenli don 8
3.4. Türk Giyiminde Şalvar Vücudun belden aşağı kısmını örten bacaklara geçirildikten sonra bir uçkurla bele bağlanan geniş ağlı, dökümlü bir görünüme sahip bir giyimdir (Meydan Larousse, c.9.). Tarihi verilere göre şalvarın ilk çıkış yeri İran dır. Abbasiler siyah, Fatimiler beyaz şalvar giymiştir. İran ın ipek, Mısır ın beyaz keten şalvarı değerli sayılmıştır. Savaşlarda kullanışlı olması sebebiyle şalvar giyilmiştir. Ayrıca şalvar Hilat ın en önemli bölümüdür. Fütüvvet kuruluşlarında şalvar bir üniforma ve şeref elbisesidir. Şalvar giydirme görevi de çok az kişiye tanınırdı (Büyük Larousse, c.11.). Hilafetten başlayıp, Osmanlı İmparatorluğunun son dönemlerine kadar kadın ve erkeklerde giyecek olan kişinin tabakasına göre değişik biçim ve özelliklerde giyimi sürdü. Şalvar günümüzde özellikle Anadolu da daha çok kadınlar tarafından giyiler ve geleneksel giyimde önemli bir yere sahiptir. Çeşitli biçimde ve boylarda olan şalvarın 90 kadar çeşidi belirlenmiştir (Meydan Larousse, c.9.). Biçki bakımından da 4 türe sahiptir. Bu türler bölgelere göre, paçalı, paçasız (kuyruklu-kuyruksuz), yarı açık; apışlı ve açık apışlı gibi isimlerle günümüzde halen yaygın olarak kırsal kesimde giyilirler. Türklerde, geleneksel giyim biçiminde önemli bir yere sahip olan şalvarın izlerini resim ve yazıtlardan görmek mümkündür. Şalvar olarak adlandırılan hem erkek hem de kadınların belden aşağı giydiği bol ağlı geniş giysinin ve daha dar olan ve pantolonu andıran çakşırların özellikle Osmanlı Devletinin kuruluşundan sonra daha da yaygınlaştığı hatta Osmanlı Döneminde ilk olarak II. Sultan Mahmut un yaptığı kıyafet inkılabından sonra belli sosyal sınıflarda yavaş yavaş şalvarın yerini almaya başlayan pantolonların bile yine de özellikle Anadolu ve kırsal kesimlerde şalvara olan bağlılığın yerini almadığı ve halen günümüzde özellikle Anadolu da geleneksel giyimin bir parçası olarak kullanıldığı bilinmektedir (Tezcan, 2007). 19. yüzyılın başında, alt tabakadan paşazadelere kadar İstanbul delikanlıları arasında şalvar paçalarını sıvayarak arkaları basık pabuçlarla çıplak ayaklı gezmek yaygın bir moda halini almış, bu ilginç koda da 1826 da Yeniçeriliğin kaldırılmasına kadar devam etmiştir (Koçu, 1996). Cumhuriyet dönemi ile birlikte modernleşme çabalarının kılık kıyafet inkılabı ile daha da etkin hale gelmesi bu geleneksel giysinin şehirden Anadolu ya kaymasına ve kırsal bölgelere mal olmasına neden olmuştur. Yüzyıllar boyunca zengin giyim kültürüyle batı toplumlarının ilgisine maruz kalan ülkemiz, geleneksel giyimin önemli bir parçası olan şalvar Avrupalı modacılar tarafından da fark edilmesine ve moda çizgilerine esin kaynağı olarak farklı biçimlerde hem erkek hem de kadın giysilerine modern çizgilerle yansımasına etken olmuştur. Pantolon tüm dünyada farklı tasarımlarla yerini almıştır (Şekil 7). Üniseks olarak giyilen vazgeçilemeyen bir alt giysi çeşidi olarak da varlığını sürdürmektedir. 9
AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 37 Temmuz Ağustos 2013 Şekil 7. Fatma Ayhan arşivi 3.5. Şalvardan Pantolona Geçiş Orta Asya dan beri şalvar değişik biçim ve özelliklerde kadın ve erkekler tarafından kullanılmıştır. Osmanlının ilk dönemlerinde askerlerin resmi bir giyimi olmadığından şalvar giymeyi sürdürdüler. Yapılan savaşlarda, karşı cephenin etkisiyle giyimlerde değişiklikler olmuştur. Askerlerin giydiği şalvarın yerini pantolon almıştır. Pantolonun Avrupalı anlamda bize geçmesini sağlayan askeri giyimlerde yapılan değişikliklerdir. XVII. yüzyılda Avrupa ile başlayan ilişkiler XIX. yüzyılda yoğunlaşmış gerek kadın, gerekse erkek giyiminde Avrupa etkisi belirginleşmiştir. Avrupa etkisi belirginleşmiştir. Avrupa kesimi olan setire (setre) ceketler pantolon ve yelekle birlikte II. Mahmut devrinde önce askerler için benimsendi. - Subay ve sancaktar çavuşları; ipek işlemeli çuha sıkma. - Erat, dize kadar soyak sıkma. - Cephaneci ocağında ve bölükbaşılar potur. - Yüzbaşı ve teğmenler çuha potur. - Deniz sınıfı subaylar, pantolon ve diğer subaylar kahverengi pantolon giymişlerdir (T.S. Kuvvetleri Kıyafet Tarihi, c.iii, s. 1088). II. Mahmut Avrupalı giyim olan pantolonu ilk olarak askere giydirmiş, sivil memurları serbest bırakmıştır. Fakat Kırım harbi başlayınca Abdülmecit bütün küçük memurları setre-pantolon giymeye mecbur etmiştir. Memurlardan sonra orta halli aileler ve gençler de setre pantolon giymeye başlamışlardır (Koçu, 1968). Mahmut Şevket Paşanın Teşkilat ve Kıyafet-i Askeriye adlı kitabında 1909 da belirlenen askeri pantolonlarda, külot pantolonla ya çizme giyilmiş ya da dolak sarılmıştır. Pantolonların dış dikişine ince kırmızı bir zıh yerleştirilmiştir. Topçularla 10
süvarilerde bu zıh 5 cm, Paşa pantolonlarında ise yan dikişin iki yanı da 5 cm iki şerit halinde kırmızı çuhadır (Sevin, 1990). Günümüzde pantolon Türkiye de belden aşağı giyilen tek giysidir. Şalvar, çakşır, potur geleneksel ve folklorik giyimler içindeki yerini korumaktadır. Anadolu köylüsünün benimsediği pantolon kesimi de diz kapağından sıkı bir şekilde baldır kısmını sarar ve ayak bileğindeki yırtmaçla, paçalarda düğümlenip kapanan külot pantolonlardır. Paçası düz veya dubleli külot kesim, Golf kesim, Çarliston Bluejean, çuval kesim gibi çeşitli isimlerle moda olma özelliğini korumuştur. 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Avrupa pantolonu ilk kez 18. yüzyılda yani Türklerden bin yıl sonra giymeye, İtalyan komedyen Pantolone aracılığı ile başlamıştır. Bütün bu kaynaklara rağmen pantolonun adını İtalyan komedyen Pantolone den aldığı bilinmektedir (Meydan Larousse, 9146.s.) Erkekler tarafından kullanılan pantolon, günümüzde giyimin önemli parçalarındandır. Modanın gelişimi ile pantolon erkeklerde olduğu kadar kadınlar için de giyimin vazgeçilmez parçalarından olmuştur. Pantolonun 1920 li yıllardan itibaren Fransa da kadın giyimi içinde yer alması ile ön plana çıkması önce tepkilere neden olmuştur. Kadının sosyal ve çalışma alanına girmesi ile kullanışlılık, pratiklik ve rahatlık açısından giderek tercih edilen bir giysi olmuştur. Kadınların pantolon kullanmasıyla birlikte çizgi ve modellerde farklı tarzlar geliştirilerek kullanım çeşitliliği artmıştır (Ayhan, 2010). Dünyaca ünlü moda okullarında Türk şalvar pantolon ve giysileri tema olarak verilirken, atıf yapılmaması Türklere ait giysi olduğu belirtilmemesi de oldukça ironidir (Şekil 8). Orta Asya bozkır ulusu olarak Türklerin ataları olan Hunların batı dünyasına taşıyıp benimsettikleri sonradan pantolon adını alan altlıklar yalnız Türkler açısından değil dünya giyim tarihi ve kültürü açısından da önemli bir yere sahip olduğunu moda ve giyim tarihi notlarıyla anlatılmalıdır. Geleneksel Türk giyiminin tüm parçaları (pantolon, ceket, cepken, yelek, üç etek, başlık, kemer, çizme vb.) tek tek incelenerek çağdaş yorumlarla dünyaya tanıtılmalıdır. Çok zengin bir koleksiyona sahip olan geleneksel Türk giyiminin korunması, tarihinin dünyaya anlatılması için; Türk birliği kapsamında Türk halk giysilerinin derlemelerinin yapılması Geleneksel Türk giyim müzesi kurulması Giyim konusunda araştırmalara teşvik edilmesi ve destek sağlanması Hazır giyim ve Haute Couture in Türk modasını geliştirecek yönde modernize çalışmalarına yönelmesi ve bu tür teşviklerin ödüllendirilmesi gerekmektedir. 11
AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 37 Temmuz Ağustos 2013 Şekil 8. Central, Saint Matrins College of Art and Design School, 2004 (Fatma Ayhan arşivi) 12
KAYNAKÇA AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Ana Britannica, cilt 3, s.17-20. ARSLANER, Çiğdem (2007) http://www.hbektas.gazi.edu.tr/dergi/kearmagan/ araslaner.htm- 367k. AYHAN, Fatma (1998) Cumhuriyetimizin 75. yılında dünden bugüne Tarsus sempozyumu, Tarsus, s. 83. Berdan Tarih ve Kültür Varlıkları Koruma Vakfı, Tarsus. AYHAN, Fatma (1999) Türk Giyim Tarihi, Ders notları. AYHAN, Fatma (2000) Moğolistandaki Orhun Anıtları, Araştırma notları. AYHAN, Fatma (2002) Moğolistan, Ulaanbaatar, Milli Tarih Müzesi, Araştırma notları. Büyük Larousse, c.11. CRANE, Diana (2000) Fashion and its social acendas class, gender and identitiy in clothing, The University of Chicago Press. ERAY, Fatma (2000) Türk toplumlarında pantolonun gelişiminin incelenmesine tarihsel bir bakış, Konfeksiyon Teknik, Mart, s. 69. GÜLENSOY, Tuncay (2001). KOÇU, Reşat Ekrem (1969) Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Güncel Yayıncılık, 18. KOMŞUOĞLU ve diğerleri (1986) Resim II. Moda Resmi ve Giyim Tarihi, Ankara. Meydan Larousse, c.9, s. 9146. ÖGEL, Bahaeddin (1978) Türk Kültür Tarihine Giriş, Ankara. ÖGEL, Bahaeddin (1991) Türk Kültür Tarihine Giriş, Ankara. ÖZTÜRK, (2000) SEVİN, N. (1990) Onüç Asırlık Türk Kıyafet Tarihine Bir Bakış. TEZCAN, Mahmut (2007) www.1001.kitap.com/bilim/mahmut_tezcan/ turk_ailesi_antropolojisi/aile08_giyim.html.43k. Türk Silahlı Kuvvetleri. Kıyafet Tarihi, c. III, s. 1088. ZIK, Hatice (2002) Giysi Tasarımı, Pantolon 1, İstanbul: Yapa Yayınları, s. 14. 13