KTÜ HARİTA MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ JDZ432- İşçi Sağlığı ve İş güvenliği Ders Notları Yrd.Doç.Dr. H. Ebru ÇOLAK Ders No# 5: İş Kazası ve Meslek Hastalığı Kavramlar ve olumsuz Sonuçları İş Kazalarında Maliyet İş Kazaları ve Meslek Hastalıklarına yönelik önlemler İşveren Sorumlulukları, Adli süreç, Cezai Sorumluluklar Meslek Hastalığı Kavramı Sosyal Sigortalar Kanunu nun 11.maddesinin (B) fıkrasında şu açıklama yer almaktadır. Meslek hastalığı, sigortalının çalıştırıldığı işin niteliğine göre tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli hastalık, sakatlık veya ruhi arıza halleridir. Bu kanuna göre tesbit edilmiş olan hastalıklar listesi dışında herhangi bir hastalığın meslek hastalığı sayılıp sayılmaması üzerine çıkabilecek uyuşmazlıklar Sosyal Sigorta Yüksek Sağlık Kurulu nca karara bağlanır. Geçici İş Göremezlik, Sürekli İş Göremezlik, Malullük Kavramları Sosyal Sigortalar Kanunu nda, iş kazası veya meslek hastalığı dolayısıyla geçici olarak iş görememe durumu geçici işgöremezlik kavramıyla tanımlanmaktadır. Yasanın 19.maddesinde, iş kazası veya meslek hastalığı sonucu meslekte kazanma gücünün en az %10 azalmış bulunduğu durumlar sürekli işgöremezlik terimiyle ifade edilmektedir. Aynı yasanın malullük sigortasıyla ilgili Beşinci Bölüm 53.maddesinde, çalışma gücünün en az üçte ikisinikaybedenlerin veya bu oranda kaybetmemiş olduğu halde yapılan tedavi sonunda çalışabilir durumda olmadığı sağlık kurulu raporlarıyla saptananların malul sayıldıkları belirtilmektedir. İŞ KAZASI KAYIPLAR: Bir iş kazasının işyerine maddi ve manevi kayıplar vardır. İş kazasına uğrayan işçide 3 hal oluşur. 1.Geçiçi İş Görmezlik: Kazaya uğrayan kişi yaralanabilir. Fiziki olarak halsiz kalabilir. Psikolojik olarak çalışamayacak durumda olabilir. Bu kişi tedavi sonrası işyerinde çalışmaya başlarsa bu durum geçişi iş göremezliktir. 2. Ölüm: Kişinin, kaza sonunda vücut organları fonksiyonlarını yapamaz duruma düşerse ölüm olayı meydana gelir. 3. Maddi Kayıplar: İş Güvenliğinin temel amacı insana sağlıklı ve güvenli çalışmanın yanı sıra işin daha ekonomik üretilmesidir. İş kazalarının maliyeti artırıcı unsur KTÜ Harita Mühendisliği Bölümü, JDZ 432 İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Ders Notları 1
olduğu bilinen bir gerçektir. Bir iş kazasının maliyetini iki bölümde inceleyebiliriz: İŞ KAZALARINDA MALİYET: İş kazaları ve meslek hastalıklarının işverene maliyetini, genel olarak iki başlık altında toplayabiliriz: Doğrudan Kayıplar Dolaylı Kayıplar 1. Doğrudan Kayıplar İş kazası anında yapılan ilk yardım masrafları. Kazazedeye ödenen geçici ve sürekli iş göremezlik ödenekleri. Kazazedeye veya ailesine ödenen tazminatlar. Mahkeme giderleri. Ölümlü iş kazalarında uygulanacak cezai hükümlerin bedelleri. 2. Dolaylı Kayıplar Dolaylı kayıpları genel olarak beş guruba ayırabiliriz: İş gücü kaybı, Üretim kaybı, Siparişlerin gecikmesinden doğan kayıplar, Üst makam ve hükümetçe yapılan soruşturma masrafları, Ülke ekonomisinin uğradığı kayıplar. İş Gücü Kaybı Kazazedenin çalışamaması nedeniyle. Kazazedeye yapılan ilk yardım nedeniyle. Kazazedenin işyeri arkadaşlarının verdikleri aralar nedeniyle. Usta ve yöneticilerin kazayı incelemek için kaybettikleri zaman nedeniyle. Yasal işlemler için kaybedilen zaman nedeniyle oluşan kayıplar. Üretim Kaybı Kazazedenin çalışamaması nedeniyle. Kazazedeye yapılan ilk yardım nedeniyle. Kazazedenin işyeri arkadaşlarının verdikleri aralar nedeniyle. Usta ve yöneticilerin kazayı incelemek için kaybettikleri zaman nedeniyle. Yasal işlemler için kaybedilen zaman nedeniyle oluşan kayıplar. KTÜ Harita Mühendisliği Bölümü, JDZ 432 İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Ders Notları 2
Siparişlerin gecikmesinden doğan kayıplar Firmanın şöhret kaybı. Geç teslim nedeniyle ödenen para cezaları. Erken teslim halinde alınabilecek primlerin alınamamasından doğan kayıplar. Pazar payının düşmesi. Ülke Ekonomisinin Uğradığı Kayıplar Sosyal güvenlik sistemi ile hastane, rehabilitasyon merkezi gideri gibi toplumun tümüne yüklenen maliyetler oluşur. Bütçeden sağlık için ayrılan pay artar. Ülke ekonomisinin üretken kapasitesi olumsuz yönde etkilenir. Milli kaynaklar yok olur. Milli kalkınma yavaşlar ve refah azalır İş Kazalarının Önlenmesi için Gerekli Tedbirler: İş kazası bir kader değildir. Çalışma ortamında iş ile işçi ilişkisinin sonucudur. Bu sonuca gelmemek için iş ve işçiye yönelik bilinçli faaliyet yürütmek gerekir. 1. Eğitim: İş yerinde çalışkan, yetenekli ve uyumlu işçi demek, işin yapılmasında kendisine vereceği zararı bilen ve buna karşı önlemini alan işçi demektir. İş Güvenliği yapılan işin niteliği kadar işin bir parçasıdır. Bu yüzden işçiye işini güvenlikle nasıl yapacağı öğretilmelidir. Her adımda karşılaşacağı tehlikelerde, nasıl davranacağı açıkça anlatılmalı ve gösterilmelidir. 2. İş Kontrolü: İş yerlerinde işçi ve işe yakın kontrol ve denetim altında çalışmalı, çalışma anında yapılan uyarı ve ikazların sonucu karşısında davranışı gözlemelidir. 3. Nitelikli İşçi Seçimi: Ara kademe işçi seçiminde, işi iyi bildiği kadar güvenlikli çalışma konusunu da kavrayan ve uygulamalarda başarılı olan işçiler seçilmelidir. 4. Yönetimin Önderliği: Esas olarak güvenlik yukarıdan başlamalıdır. Bu konuda başarılı olmak için güvenlik programını aktif olarak desteklemeli ve pratiğe uygulanma yöntemlerini geliştirmelidir. Çalışma sahasının iyi düzenlenmesi, iyi çalışma yöntemlerinin uygulanması ve sistemde otomasyon kazaları azaltıcı sonuçlar doğurur. Yönetimin her konuda önderliği zorunludur. 5. Yüksek Moral: Verimli çalışmanın temel taşlarından biri çalışan personelin moralidir. Yüksek moral işveren ve işçi sendikası işbirliği ile sağlanabilir. Ancak bundan sonra iş güvenliği konusunda işçilerin desteği ve işbirliği yapmaları ile mümkündür. KTÜ Harita Mühendisliği Bölümü, JDZ 432 İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Ders Notları 3
6. İşçi Sendikası ile İşbirliği: İş güvenliği konusunda işçilerde kalıcı alışkanlıklar sağlayabilmek için sendika ile yönetim sürekli diyalog ve destek içerisinde olmalıdır. 7. Emniyetsiz Durumları Ortadan Kaldırmak: Emniyetsiz durumların ortadan kaldırılması için öncelikle emniyetsiz durumların ve kaza kaynaklarının tespit edilerek giderilmesine yönelik çalışmalar yapılması gerekir. İş Güvenliği konusunda olumlu ve başarılı sonuç almak, iş kazalarının ve meslek hastalıklarının sebeplerini ortadan kaldırmak ve daha güvenli bir çalışma ortamı sağlamak için tespit edilen iş güvenliği ilkeleri şunlardır. a. Tehlikeli durum ve tehlikeli davranışlara girmeme. b. Çalışma sırasında iyi yöntemlerin ve yeni teknolojilerin kullanılması. c. Otomasyona gitme. d. Kişisel koruyucuların kullanılması. İş yerinde can ve mal güvenliği tedbirlerinin önceden alınması kuşkusuz o iş yerinde çalışan bireyleri daha iyi ve rahat çalışmaya sevk ettiği gibi üretim de ona göre artacaktır. İş yerlerinde güvenliği tehdit edici pek çok unsur vardır. Bunlardan fiziksel tehlikeler olarak; içme ve kullanma suları, atıklar, konutlar, iklim olayları, hava ve hava kirlenmesi, ışık, besin maddeleri, giysiler, iyonize radyasyonlar, gürültü, genel yerler, gayri sıhhi müesseseler, mezarlıklar biyolojik tehlikeler olarak; diğer kişiler, bitkiler, hayvanlar, vektörler, mikroorganizmalar ve kimyasal etmenler olarak belirmektedir. İş güvenliğine genel bir perspektifle baktığımız bu bölümü bitirmeden evvel koruyucu ekipman ve elbiseler olarak; solunum yolları koruyucuları, yangından kaçış maskesi, koruyucu başlıklar, göz ve yüz koruyucuları, kulak koruyucuları, eldivenler, kolluklar, iş ayakkabıları, gövde koruyucuları, yağmurluk, kimyasallara dayanıklı elbise, önlükler, düşmeye karşı koruyucular sayılabilir. Bu gün bir iş yerinin iyi bir şekilde düzenlenmesinin, o iş yerinde çalışanların moralini yükselttiği, iş verimini arttırdığı, iş kazalarını azalttığı, işçi işveren ilişkilerini olumlu yönde etkilediği herkesçe bilinen bir gerçektir. Bir ülkenin gelişmesi,insan gücünün ve doğal kaynakların en etkili ve en verimli bir şekilde kullanılmasına bağlı olduğunu ve Türk toplumunun en önemli ihtiyacı da üstün nitelikli teknik insan gücü olduğuna göre,eğitimin bu ihtiyacı karşılayacak şekilde düzenlenmesi gerekir. Ülkemizde iş güvenliği eğitimine olan ihtiyacın nedenlerini iki ana grupta toplamak mümkündür. 1. İş verimliliğini geliştirmeye yönelik olarak a. Endüstrinin teknik insan gücünü sağlamak. b. Köyden endüstri merkezlerine göç eden yurttaşları gerekli bilgi ve becerilerle donatmak. c. Yurttaşların üretim yeteneklerini arttırmak. d. İşsizlik sorununun çözümüne kolaylıklar getirmek. e. Ülkenin doğal kaynaklarını değerlendirme, prodüktivitesini arttırma. f. Tarımsal yapıdan endüstriyel yapıya geçişi kolaylaştırmak 2. İş güvenliği çalışmalarını güçleştiren yanlış görüşleri önlemeye yönelik olarak. a. Sırası gelen mutlaka ölecektir. b. Kazalar gelişmenin doğal bir sonucudur. c. Ortalamanın altına düşülemez. KTÜ Harita Mühendisliği Bölümü, JDZ 432 İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Ders Notları 4
d. Kazalar Tanrı işidir. İş güvenliği eğitimi iş verimliliğini arttırıcı ve iş güvenliği çalışmalarını güçleştiren yanlış görüşleri önleyici olarak önem kazanmaktadır. Son yıllarda bilimsel ve teknolojik gelişmelerin toplum ve birey yaşamını büyük ölçüde etkilediği sosyo-ekonomik ve kültürel olarak köklü değişmelere yol açtığı bilinen bir gerçektir. Bütün bu gelişmeler,çağdaş insanın iş dünyasına her zamankinden daha iyi bir şekilde belirli bir sistem ve plan içinde hazırlanmasını gerekli kılmaktadır. İŞ GÜVENLİĞİ MEVZUATI 1.Kanunlar ve ler İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili T.C.Anayasası, 4857 Sayılı İş Kanunu, 506 Sayılı S.S.K Kanunu, Türk Ceza Kanunu, Borçlar Kanunu, Türk Tabipler Birliği Kanunu, Umumi Hıfzıssıhha Kanunu, Cevre Mevzuatı, Sendikalar Kanunu gerekli mevzuatı içermektedir. Bu kanunlara göre hazırlanmış tüzük ve yönetmelikler çalışma hayatımızdaki kuralları ortaya koymakta ve düzen sağlamaktadır. KANUNLAR Kanun No Kanun Adı Resmî Gazetede 2709 Anayasa -7 Kasım 1982 09.11.1982/17863 506 Sosyal Sigortalar Kanunu 27.7.1964/11766 30.7.1964/11767 31.7.1964/11768 14.03.1992/21171 4857 İş Kanunu 10.06.2003/25134 4841 Çalışma Bakanlığının Kuruluş ve görevleri hakkında kanun (864 Ekler) 30.1.1946/1489 4947 Çalışma Sos. Güv. Bak. Sos.Güv.Kurumu Teşk. Görv. 24.07.2003/25178 1593 Umumî Hıfzısıhha Kanunu 6.5.1930/1489 1627 Umumî Hıfzısıhha Kanunu (Değişiklik) 23.11.1972/14370 6023 Türk Tabipler Birliği Kanunu 11.3.1954/8655 6309 Maden Kanunu 11.3.1954 1580 Belediyeler Kanunu 11.3.1930/1471 854 Deniz İş Kanunu 29.4.1967/12586 6821 Atom Enerjisi Kurulması Hakkında Kanun 17.3.1926/324 132 Türk Standartları Enstitüsü Kurulu Kanunu 22.11.1956/10-11 3308 Çıraklık ve Mesleki Eğitim Kanunu 6.6.1986/3308 2821 Sendikalar Kanunu 5.5.1983 2822 Toplu İş Sözleşmesi Grev Lokavt Kanunu 5.5.1983 KTÜ Harita Mühendisliği Bölümü, JDZ 432 İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Ders Notları 5
YÖNETMELİKLER Sıra No Yönetmeliğin Adı 1 Sağlık Kuralları Bakımından Günde Ancak Yedi Buçuk Saat veya Daha Az Çalışılması Gereken İşler Hakkında 2 Hazırlama, Tamamlama ve Temizleme İşleri Yönetmeliği 3 Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Esas ve Usulleri Hakkında 4 Çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimleri ile İlgili Usul ve Esasları Hakkında 5 İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği (89/391/EEC) 6 Güvenlik ve Sağlık İşaretleri Yönetmeliği (92/58/EEC) 7 Ekranlı Araçlarla çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında (90/270/EEC) 8 Gürültü Yönetmeliği (2003/10/EC- (86/188/EEC) 63. Md. 4857 Sayılı İş Kanunu İlgili Mad. Son fıkrası 63. Md. Son fıkrası Resmi Gazete Tarih/Sayı 15.04.2004 25434 15.04.2004 25434 71. Md. 6.4.2004 25425 77.Md. 7.4.2004 25426 78.Md. 9.12.2003 25311 Yürütme Tarihi 78.Md. 23.12.2003 78.Md. 23.12.2003 78.Md. 23.12.2003 25325 9 Titreşim Yönetmeliği (2002/44/EC) 78.Md. 23.12.2003 10 Yapı İşlerinde Sağlık ve Güvenlik Yönetmeliği 11 Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında (98/24/EC-2000/39/EC Sınır Değer) 12 Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Çalışanların Korunması Hakkında (99/92/EC) 13 Elle Taşıma İşleri Hakkında (90/269/EEC) 25325 78.Md. 23.12.2003 25325 78.Md. 26.12.2003 25328 78.Md. 26.12.2003 25328 23.12.2006 23.12.2006 78.Md 11.2.2004 KTÜ Harita Mühendisliği Bölümü, JDZ 432 İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Ders Notları 6
14 Kanserojen ve Mutajen Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında 90/394/EEC- 97/42/EEC-99/38/EC) 15 Asbestle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında (83/477/EEC) 16 İşyeri Bina ve Eklentilerinde Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemlerine İlişkin (89/654/EEC) 17 İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Hakkında (89/655/EEC) 18 Kişisel Koruyucu Donanımların İşyerlerinde Kullanılması Hakkında (89/656/EEC) 19 İşçi Sağlığı ve Güven. Eng. Kurulları Hakkında 20 Geçici veya Belirli Süreli İşlerde İş Sağlığı ve Güvenliği Hakkında 21 Biyolojik Etkenlere Maruziyet Risklerinin Önlenmesi Hakkında (2000/54/EC- 93/88/EEC-97/59/EC- 97/65/EC) 22 İşyeri Sağlık Birimleri ve İşyeri Hekimlerinin Görevleri İle Çalışma Usul ve Esasları Hakkında 23 İş Güvenliği ile Görevli Mühendis veya Teknik Elemanların Görevleri ile Çalışma Usul ve Esasları Hakkında 78.Md. 26.12.2003 25328 78.Md. 26.12.2003 25328(Değ. 17.2.2004 25376) 78.Md. 10.2.2004 25369 78.Md. 11.2.2004 25370 78.Md. 11.2.2004 25370 80.Md. 7.4.2004 25426 78. Md. 15.5.2004 25463 78.Md. 10.6.2004 25488 81.Md. 16.12.2003 25318 Değişiklik 4.2.2005 25717 82.Md. 20.1.2004 25352 15.4.2006 n 1 yıl sonra KTÜ Harita Mühendisliği Bölümü, JDZ 432 İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Ders Notları 7
Yönetmeliği Değişiklik 4.2.2005 25717 24 Ağır ve Tehlikeli İşler Yönetmeliği 85.Md. 16.6.2004 25 Gebe ve Emziren Kadınların Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair 25494 Değişiklik 23.10.2004 25622 88.Md. 14.7.2004 25522 Sertifika Şartı 20.5.2005 2. İş Güvenliği İle İlgili Kuruluşlar Kanunlar bu görevi Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına bağlı; a- İş Sağlığı ve Güvenliği Genel müdürlüğüne, b- Çalışma Genel Müdürlüğüne, c- SSK Genel Müdürlüğüne vermiştir. Ancak Sağlık Bakanlığının ilgili kuruluşları da kanunlar gereği meslek hastalıkları ve işçi sağlığı konularında çalışma yapmakla görevlendirilmişlerdir. Milli Prodüktivite Merkezi, iş güvenliği konusunda her düzeyde (işçi, teknisyen ve mühendis) yaygın olarak seminerler düzenleyen, yayın ve döküm an hazırlayan kuruluşlardandır. Ayrıca belediyeler, işçi ve işveren sendikaları, üniversiteler, basın ve yayın organları, iş adamları dernekleri, sivil toplum kuruluşları da iş güvenliği konusunda etkin görevli kuruluşlardır. ÖNEMLİ MEVZUAT MADDELERİ.. Anayasa Madde 60: Herkes, sosyal güvenlik hakkına sahiptir. Devlet bu güvenliği sağlayacak gerekli tedbirleri alır ve teşkilatı kurar. Anayasa Madde 56: Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek ve çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek devletin ve vatandaşların görevidir. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı nca hazırlanarak 2003 4857 sayılı İş Kanunu, İşçi Sağılığı ve İş Güvenliği açısından getirdiği hükümler dikkate alındığında, devletimizce çıkartılan en önemli yasa konumundadır. İş Kanununda İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği ile ilgili yer alan hükümler, Kanunun Beşinci Bölümünde (İş Sağlığı Ve Güvenliği İşverenlerin Ve İşçilerin Yükümlülükleri) Madde 77-89 da yer almaktadır. KTÜ Harita Mühendisliği Bölümü, JDZ 432 İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Ders Notları 8
4857 sayılı İş Kanunu ile ile iş güvenliğinde proaktif yaklaşım getirilmiş ve 47 adet çıkarılmıştır. Çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul ve Esasları Hakkında * (*07/04/2004 tarih ve 25426 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır. 4857 Sayılı İş Kanunu na gore; İşverenin Yükümlülükleri Madde 4 İşverenler çalışanları, yasal hak ve sorumlulukları konusunda bilgilendirmek, onların karşı karşıya bulundukları mesleki riskler ve bunlarla ilgili alınması gerekli tedbirler konusunda işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği eğitim programlarını hazırlamak, eğitimlerin düzenlenmesini, çalışanların bu programlara katılmasını sağlamak ve verilecek eğitim için uygun yer, araç ve gereç temin etmekle yükümlüdürler İşverenler, çalışanlarına, iş sözleşmesinin türüne bakılmaksızın gerekli eğitimi vermekle yükümlüdür. Çalışanın Yükümlülükleri Madde 5 Çalışanlar sağlıklı ve güvenli bir çalışma ortamının tesisi için işyerinde düzenlenecek olan iş sağlığı ve güvenliği eğitimlerine katılmak ve bu konudaki talimat ve prosedürlere uymakla yükümlüdürler. Çalışma süresi MADDE 63. - Genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok kırk beş saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde on bir saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir. Bu halde, iki aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz. Denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleri ile dört aya kadar artırılabilir. Sağlık kuralları bakımından günde ancak yedi buçuk saat ve daha az çalışılması gereken işler, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ile Sağlık Bakanlığı tarafından müştereken hazırlanacak bir yönetmelikle düzenlenir. 4207 Sayılı Kanun Sigara Kullanımı MADDE 3 4207 sayılı Kanunun 2 nci maddesi başlığı ile birlikte aşağıdaki şekilde değiştirilmiştir. "Tütün ürünlerinin yasaklanması MADDE 2 (1) Tütün ürünleri; a) Kamu hizmet binalarının kapalı alanlarında, b) Koridorları dahil olmak üzere her türlü eğitim, sağlık, üretim, ticaret, sosyal, kültürel, spor, eğlence ve benzeri amaçlı özel hukuk kişilerine ait olan ve birden çok kişinin girebileceği (ikamete mahsus konutlar hariç) binaların kapalı alanlarında KTÜ Harita Mühendisliği Bölümü, JDZ 432 İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Ders Notları 9