KAMU KURUMLARI İNTERNET SİTELERİ STANDARTLARINA GÖRE MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI, MİLLİ KÜTÜPHANE, İSTANBUL BELEDİYESİ, ANKARA VALİLİĞİ İNTERNET SİTELERİNİN BİLGİ SUNMA ETKİNLİKLERİNİN TÜRKİYE. GOV.TR İLE KARŞILAŞTIRILMASI Özet Esra G. Kaygısız * İnternetin yaygınlaşmasıyla ortaya çıkan bilgi toplumu, sürekli genişleyen bilgi ağına dâhil olan ve ağdaki değişikliklerden etkilenen bireyler, kurumlar, kuruluşlar ve toplumlardan oluşmaktadır. Bilgi toplumunun birer parçası olan bilgi çağı bireyleri, devasa bilgi ağından bilgi almanın yanı sıra bilgi katarak ağ ile paralel bir etkileşim içindedirler. Bu nedenle internet hem en önemli bilgi erişim aracı hem de bireylerin, kurumların ve toplumların kendini ifade etmedeki en önemli aracı haline gelmiştir. İnternet ile ortaya çıkan etkileşim, tüm süreçlerde olduğu gibi kamusal alandaki kurumları da değişime yöneltmiştir. Türkiye de bu değişim 2003 yılından sonra yoğunlaşarak e-dönüşüm olarak adlandırılmıştır. Bu süreçte kamu kurumları kendi internet sitelerini oluşturmaya başlamış ve kamusal bilginin vatandaşlara daha kolay, hızlı ve etkin aktarılmasına çalışmışlardır. Ancak kamu web sayfalarının tasarlanması ve hazırlanmasında çeşitli sorunlar ve hatalar ortaya çıkması üzerine bu kargaşayı önlemek için Türksat A.Ş. tarafından, Kamu İnternet Siteleri Standartları ve Önerileri Rehberi (KAKİS) hazırlanmıştır. Ancak kamu web sayfalarının tamamının KAKİS e göre hazırlandığını söylemek maalesef mümkün değildir. Bu çalışmada Milli Eğitim Bakanlığı, Milli Kütüphane, İstanbul Belediyesi, Ankara Valiliği internet sitelerinin KAKIS standartlarına uygunluğu incelenmiş ve inceleme sonuçlarına göre bilgi sunma etkinlikleri e-devlet portalı sitesi (www.turkiye.gov.tr) ile karşılaştırılmıştır. Çalışmanın amacı, kamu web sayfalarının KAKİS e göre yeniden hazırlanmaları gerektiği vurgulamaktır. Anahtar sözcükler: e Devlet, kamu Internet siteleri, KAKIS, Web Erişilebilirliği. Abstract Information society that is emerging with the spread of the Internet includes the ever-expanding network of information and network with individuals affected by the changes, institutions, organizations and communities composed. Information society individuals, who are part of this information age, are always in a parallel interaction with the network as well as getting and adding information. So that internet has become the most important information and access tool as well as individuals, institutions and societies for conveying to themselves. This interaction has led the public institutions to do changes. In Turkey this change has named as e-conversion after 2003. In this process public institutions has began publishing web sites and trying transfer quick, easy and effective public information to citizens. However, the design and preparation of public web pages emerged various problems and bugs. So Türksat prepared Public Institutions Web Site Standards and Recommendations Guide (KAKIS). But to say that public web sites has prepared by KAKİS, is not possible. In study, Turkey Ministry of Education, National Library, Municipality of Istanbul, Ankara Governor's Office s web sites compliance examined to the standards of KAKIS. And by the results their presentation of information styles compared with Turkey e-government web site. The aim of this study, public web sites must be prepared with the compliance of KAKIS standards. Keywords: e-government, Public Web Sites, KAKIS, Web Accesibility, * Öğretin Görevlisi, Gaziantep Üniversitesi, Oğuzeli Meslek Yüksekokulu, kaygisiz@gantep.edu.tr 63
Giriş 9th INTERNATIONAL CONFERENCE ON KNOWLEDGE, ECONOMY & MANAGEMENT PROCEEDINGS Bilgi teknolojilerindeki hızlı gelişmeler, toplumsal yapıları yeniden şekillendirerek beraberinde bilgi çağı ya da bilgi toplumudur kavramlarını getirmiştir. Bu kavramlar, bireysel ve toplumsal varoluşun bütün süreçleri etkileyen; esnekliği temel alan; belli teknoloji ve süreçlerin bütünleşmesi odaklı; karmaşık, etkileşimli ve yaratıcı ağa dâhil olmayı gerektiren ve hammaddesi bilgi olan bir dönüşüm ve etkileşim sürecinin adlarıdır. Bilgi teknolojilerinin yarattığı değişim, devletin temel fonksiyonlarının yerine getirildiği ortamın niteliklerinin de değişmesidir. Bu nedenle böyle bir dönemde, geçerli bilginin üretilmesi ve kullanılması ayrıca önemlidir (Çalık ve Sezgin, 2005: 57). Bilgi çağı sürecinde, kamusal kurum ve kuruluşlar işlev ve çalışma yöntemlerini yeniden tasarlamalı ve kamu yönetiminde süreçlerden çok sonuçlara, kuralcılıktan çok yenilikçiliğe ve kıdemden çok liyakata önem vermeli ve yurttaş- odaklı bir yönetim biçimini benimsemelidirler (Öğüt, 2009: 37). Türkiye de kamu kurum ve kuruluşlarının bilgi çağının zorunlu kıldığı koşullara uyum sağlaması 2003 yılından sonra yoğunlaşmış ve e-dönüşüm olarak adlandırılmıştır. Bu süreçte kamu kurumları, gerekli teknolojik dönüşüm ve süreçleri tamamlayarak, kamusal bilginin kolay, hızlı aktarılmasını ve şeffaflaşmasında ve daha geniş kitlelere ulaştırılmasında rol oynayan internet sitelerini oluşturmaya başlamışlardır. Fakat kamu kurumların herhangi bir standart olmaksızın kendi internet sitelerini kurma çabaları, beraberinde tasarım, dolaşım, içerik ve erişilebilirlik sorunlarını gündeme getirmiştir (Keskin ve Kaygısız, 2010: 235). Bu çerçevede, Türksat A.Ş. tarafından, akademisyenlerden oluşan uzman bir grubun desteği de alınarak kısa adı KAKİS olan Kamu İnternet Siteleri Standartları ve Önerileri Rehberi hazırlanmıştır. KAKİS, kamu web sitelerini kullanılabilirlik, erişebilirlik, yazılım ve donanım, kullanımın iyileştirilmesi, sayfa yapısı, gezinim, sayfa başlıkları, bağlantılar, arama, resim içerikleri, iletişim, üst veri başlıklarında standartlaştırmaya yönelik resmi bir kılavuzdur. Çalışmada Milli Eğitim Bakanlığı, Milli Kütüphane, İstanbul Belediyesi, Ankara Valiliği internet sitelerinin KAKIS standartlarına uygunluğu incelenmiş ve inceleme sonuçlarına göre bilgi sunma etkinliklerini e-devlet kapısı (www.turkiye.gov.tr ) ile karşılaştırılmıştır. 1. E-devlet Sürecinde Türkiye ve Kamu Kurumları Bilgi toplumu, bilginin temel güç unsuru ve kaynak olduğu, bilgi üretimi ve iletişiminin yaygınlaştığı, bilgi çalışanlarının sürekli arttığı, öğrenmenin ve bilgilenmenin kaçınılmaz hale geldiği yeni toplumsal ve ekonomik dönemi temsil etmektedir. Bilginin bir amaçtan çok yaşamın her aşamasına yön veren bir araç haline geldiği bilgi toplumunda, bilgi aynı zamanda bir hayat biçimi, düşünme ve yaşam tarzıdır (Fındıkçı, 1998: 83). Bilgi çağının bireysel, kurumsal ve siyasal düzeylerde en büyük konusu, bilgiyi bilmek, bilgiyi bilmeyi sürdürmek, bilgiyi üretmek ve yeni bilgileri kesintisiz izlemektir (Şimşek ve Öğüt, 1998: 279). Bilgi toplumunun ve 19.- 20. yüzyılın iş ve kamu dünyalarını sarsan ve ekonomik gelişmelere yön veren bir dizi gelişmenin kaynağı olan internet, şeffaflaşma ve verimlilik ilkelerini benimseyen yeni devlet anlayışını ve bunu kolaylaştırarak verimliliği yükselten teknolojilerin kamu işlemlerinde tercih edilmesinde etkili olmuştur. 64
Bununla birlikte kamusal hizmetleri yerelleşme, saydamlık, katılımcılık, esneklik, hesap verilebilirlik gibi güçlü eğilimlerin yoğun baskısı altında yeniden şekillenmeye zorlanmıştır. Bunun sonucu olarak da daha önce ulus devletler tarafından vatandaşlara verilen hizmetlerin, zamansal ve mekânsal sınırların ötesinden de verilebilmesine imkân sağlayan e-devlet kavramı kullanılır olmuştur. E-devlet yönetiminde bilişim teknolojilerinin stratejik kullanımı sayesinde, bilgi toplumunun ihtiyaçlarına cevap verebilecek, vatandaşı ve kurumları ile elektronik ortamda iletişimde bulunarak verimliliği, şeffaflığı ve kalkınmayı sağlayacak bir yeniden yapılanma modelidir (Kuran, 2005: 12). Bir başka tanıma göre kamusal politika geliştirme sürecini güçlendirmek, kamu hizmetlerinde etkinlik sağlamak ve demokratik süreçleri iyileştirmek için kamu idaresinde Bilgi ve İletişim Teknolojilerinin kullanılmadır (Bengshir, 2010: 21). Türkiye de tüm kamu kurumlarında kullanılan internet uygulamalarının tek çatı altında birleştirmek üzere, e-devlet Kapısı oluşturma Projesi öngörülmüştür. E-Devlet Kapısı Projesi, 7 Kasım 2006 da başlatılmıştır. Ulaştırma Bakanlığı, projeye ilişkin görev ve sorumluluklarını Türksat Uydu Haberleşme ve Kablo İşletme AŞ aracılığıyla yürütme kararı alarak çalışmalara başlamıştır. Türkiye de ki e-devlet uygulamaları Dünya Ekonomik Forumu raporlarına göre arka sıralarda yer almaktadır. 133 ülkenin bilgi teknolojileri alanındaki rekabet edebilirliğini ortaya koyan 2010-2011 Küresel Bilgi Teknolojileri Raporuna (The Global Information Technology Report) göre ağ hazırlık indeksinde Türkiye 71. sırada yer almaktadır. Aynı raporun BT kullanımında e-devlet başarısı indeksinde 87. ve kamusal e-hizmetler indeksinde 60. sırda yer almaktadır (WEF: GITR, 2011:387). Bu sonuçlar Türkiye nin e-devlet sürecinde gelişmekte olan ülkelere göre oldukça gerilerde olduğunu ve bu nedenle kamusal alandaki mevcut süreçlerin süratle BT altyapısına uyarlanması ve bilgi erişimin kolaylaştırılması; ulusal bilgi otobanlarına ve şebekelerine erişimin açık hale getirilmesi gerektiğini göstermektedir. 2. Kamu İnternet Siteleri Standartları ve Önerileri Rehberi Türkiye de 2003 yılında başlayan e-dönüşüm sürecinden önce başlayan kamu kurumlarının internet sitesi hazırlamaları, e-dönüşüm süreci ile artmış ve bu süreçte Bilgi Edinme Kanunu ile bir zorunluluk haline gelmiştir. Ancak artan kamu web sitelerinin standartlardan yoksun hazırlanmaları, tasarım süreçlerinde farklılıklar doğurmuş, web sitelerinin kamusal bilgi aktarma amacına ulaşmayı engellemiş ve birçok erişilebilirlik sorunu ile ulaşılması hedeflenen bilgi sunma hizmetlerini aksatmıştır. Kurum Internet sitelerinin içerik ve tasarım uyumunun sağlanması amacıyla, e dönüşüm projesi 2003 2004 yıllarına eylem planında, (Subaşıoğlu, 2000, s. 198) Kamu Kurumları İnternet Sitesi Kılavuzu nun hazırlanması istenmiştir (Keskin ve Kaygısız, 2010: 237). Kılavuz hazırlanma süreci, son olarak 8.07.2006 tarihli ve 26242 sayılı Resmi Gazete'de yürürlüğe girerek Bilgi Toplumu Stratejisi ve 27 nolu Eylem Planı kapsamındaki, Kamu İnternet Siteleri Standardizasyonu ve Barındırma Hizmeti Eylemi nin sorumluluğu Türksat Uydu Haberleşme Kablo TV ve İşletme A.Ş ye verilmiştir. Bu çerçevede, Türksat A.Ş. tarafından Kamu İnternet Siteleri Standartları ve Önerileri Rehberi hazırlanmıştır. Ayrıca 2007 yılında yürürlüğe giren bir Başbakanlık Genelgesi ile de merkezi ve yerel düzeyde faaliyet gösteren bütün kamu kurum ve kuruluşlarının erişime açacakları Internet 65
sitelerini Kamu Kurumları İnternet Sitesi Kılavuzu nda belirtilen usul ve esaslara göre hazırlamaları gerektiği duyurulmuş ve genelge nin yayımı tarihinden önce hazırlanmış olan kamu kurumlarına ait Internet sitelerinin burada belirtilen esaslara uyumlu hale getirilmesi istenmiştir (Keskin ve Kaygısız, 2010: 237). Web tasarımcıların tasarımları sırasında kullanmaları için gerekli olan standartlar, kamu kurumları internet siteleri standardizasyonuna uygunluk, kullanılabilirlik ve erişilebilirlik açısından uyulması gereken prensipleri içermektedir. KAKİS, Uluslararası Standartlar Organizasyonu (ISO), İngiliz Standartları Enstitüsü (BSI), Avrupa Standartlar Komitesi (CEN), Amerika Ulusal Standartlar Enstitüsü (ANSI) gibi standardizasyon kurumlarının yanı sıra Avrupa Birliği, Dünya Çapında Ağ Birliği (W3C) ile ülkelerin kendi kanunlarına ve insan haklarına bağlı kalarak oluşturdukları kanunlar, kurallar ve standartlar bütünü göz önüne alınarak oluşturulmuştur. Kamu kurumlarının, tüm ziyaretçilerine yazılım ve donanımdan bağımsız, eşit erişim olanakları sunabilmeleri ve e-devlet sürecine uyum sağlamaları ancak KAKİS e uygun hazırlanmaları ile mümkün olacaktır. 3. Web Sayfalarının Karşılaştırılması Bireysel ya da kurumsal bir internet sitesinin en temel öğeleri sunduğu bilgi ve hizmetlerin, doğruluğu, güncelliği; açık ve kolay anlaşılabilir olmasıdır. Hedef kullanıcıların ihtiyaç ve beklentileri alınarak hazırlanan, hatalarından arındırılmış, kolay ve yaygın erişilebilirlik sağlayan kamu internet sayfaları ayrıca kurumsal bilgiler, ilgili mevzuat, hizmetleri istatistiksel bilgiler, duyurular, şikayet ve geri bildirim mekanizmaları, yardım sayfaları gibi temel bilgileri de içermelidirler. Çalışmada hedef kitleleri oldukça geniş olan ve farklı alanlarda hizmet veren Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul Büyükşehir Belediyesi, Ankara Valiliği ve Milli Kütüphane internet siteleri, KAKİS ile belirlenen standartlara göre e-devlet kapısı internet sitesi www. turkiye.gov.tr adresi ile karşılaştırılmaktadır. 4. Kamu İnternet Siteleri Standartları ve Önerileri Rehberi Standartları 4.1 Kullanılabilirlik Kullanılabilirlik, bir uygulamada belirlenen işlerin, hedef kitle olarak tespit edilen kullanıcılar tarafından, gerekli eğitim ve teknik desteğin verilmesinin ardından, uygun çevre koşullarında kolaylıkla ve etkili biçimde kullanılabilmesi olarak tanımlanmaktadır (KAKİS, 2009: 23). Verimlilik, etkililik ve memnuniyetin bir arada değerlendirilmesi ile oluşturulan kullanılabilirlik tasarım sürecinde önemli rol oynamaktadır. Kullanılabilirlik ölçütünün hedef kitle ile anket, beyin fırtınası, görev analizi, kullanıcı gözlemi, görüşme (KAKİS, 2009: 25) vb. yöntemlerle bilgi toplanmasını gerektirdiği için bu çalışmada ele alınmamıştır. 4.2. Erişilebilirlik Bilgiye ve hizmetlere, yasal çerçevede hakkı olan herkesin erişebilmesi esastır. Bu nedenle kamu internet sayfalarının herkese eşit erişim olanakları sunan ve dünyaca kabul edilen WCAG standartlarına uygun tasarlanmaları gerekmektedir. 66
Kamu internet siteleri da görme, işitme, fiziksel, konuşma, algılama, dil, öğrenme ve nörolojik özürlülerin yanı sıra yaşlılık ya da sosyal engelli bireylerin erişimlerine açık olmalı ve ihtiyaçlarına cevap vermelidir.. Söz konusu internet siteleri, tüm engellilerin ihtiyaçlarına cevap veren ve aygıt, tarayıcı ya da işletim sisteminden bağımsız internet sitesi standartlarını kapsayan WCAG a (Centeno vd.,2005: 1146) göre achecker aracı ile değerlendirilmiştir. Toronto Üniversitesi tarafından geliştirilen Achecker aracı, günümüzde birçok internet sitesinin WCAG standartlarına göre ne tür hataları olduğunu, bu hataların bulundukları yerleri ve nasıl düzeltilmeleri gerektiği hususlarını içermektedir (Kaygısız vd., 2011: 4). Achecker aracı web erişilebilirlik hatalarını Bilinen Problemler, Benzer Problemler, Potansiyel Problemler ve HTML Onaylama olarak dört kriterde analiz etmektedir. Çalışmada ele alınan kamu internet sayfalarının achecker aracı ile bulunan sayıları Tablo 1 deki gibidir. Tablo-1 de görüldüğü gibi incelenen kamu internet sayfalarında WCAG standartlarına göre çok fazla hata bulunmaktadır. Hataların büyük kısmı sayfadaki resim ve bağlantıların tanımlanmamış olmasından kaynaklanmaktadır. Web Erişilebilirlik standartlarına göre web sayfasındaki her resim, tablo, bağlantı vb. altında tanımlayıcı, kısa açık ve net bir metin ifadesi bulunmalıdır. Erişilebilirlik meb. gov. tr ibb.gov.tr mkutup.gov.tr ankara.gov.tr turkiye.gov.tr BiH 38 146 126 67 0 Erişilebilirlik BH 5 0 0 15 0 Standartlarına Uyum PH 452 1252 253 257 0 Tablo 1 Erişilebilirlik Standartlarına Uyumluluk 1 Ayrıca diğer sayfa bağlantıların kimi yerlerde resim formatıyla verilmeleri ve etiketlenmemeleri, veri giriş alanlarının tanımlanmamaları en sık yapılan hatalardır. Milli Eğitim Bakanlığı ve İstanbul Büyükşehir Belediyesi sayfalarında çok fazla resim, hareketli görüntü olması ve dokümanların.pdf formatından verilmesi bu sitelere tam erişimi engellemektedir. Milli Eğitim Bakanlığı internet sitesinde Geçici Erişilebilirlik Çözümü olarak sayfanın en üstünde Görme Engelliler bağlantısı verilmiş ve görme engelli kullanıcılar için farklı bir sayfa tasarımı yapılmıştır. Ancak achecker aracı ile test edildiğinde maalesef 22 si kritik 228 i potansiyel olmak üzere toplam 250 hata bulunmuştur. Bu hatalardan en önemlisi yazı rengi ile arka plan renginin birbirine çok benzemesi ve karşıtlığın çok düşük olmasıdır. Arama ve veri girişi ve bağlantılarda etiketleme ve alt metin kullanılmamış olması da bu sayfaya tam erişimi engellemektedir. Ayrıca Ana sayfa ile Görme Engelliler sayfalarının içeriklerinin farklı olması da WCAG kriterlerine uygun olmamakla beraber etik değildir. 1 13.05.2011 tarihinde erişilmiştir. 67
İstanbul Büyükşehir Belediyesi internet sitesinde erişimi engelleyen birçok hata bulunmaktadır. Bağlantıların resim olarak verilmeleri ve bağlantıların tanımlanmaması erişimi engelleyen temel unsurlardır. Ayrıca sitede Körler Kütüphanesi bağlantısı olması ancak bu sayfanın da web erişilebilirliği açısından 35 bilinen 160 potansiyel hata içermesi maalesef Görme Engellilere hizmet veren sesli bir kütüphanenin bile internetten erişilmesine olanak vermemektedir. E-devlet portalı sayfasında ise erişilebilirlik ile ilgili herhangi bir hata bulunmaması memnuniyet vericidir. Bu site ekran okuma programı ile ziyaret edildiğinde tam erişim sağlanmaktadır. 4.3. Yazılım ve Donanım Bakımından Bilgi ve iletişim teknolojilerinin gelişmesi her geçen gün donanım ve yazılımlarının gelişmesine ve değişmesine neden olmaktadır. Bu nedenle aynı anda iki farklı tarayıcı ya da farklı donanım tercih eden kullanıcıların sayısı hızla artmaktadır. Web tasarımcıları, birincil ve ikincil hedef kullanıcı kitlesi tarafından kullanılabilecek donanım ve yazılım gerekliliklerin tanımlanmalıdırlar. Sonrasında internet sitesi buna uygun olarak en yüksek seviyede hizmet verilebilecek şekilde, hizmet vermeyi planladıkları hedef kitlenin ihtiyaçlarına göre tasarlanmalıdır (KAKİS, 55). Web sayfaları W3C standartlarına göre hazırlandığında Tablo-2 de verilen standartlara uyumlu olacaklardır. Yazılım ve Donanım meb.gov.tr ibb.gov.tr mkutup.gov.tr ankara.gov.tr turkiye.gov.tr Tarayıcıdan Bağımsız Tasarım Var Var Var Yok Var İşletim Sisteminden Bağımsız Tasarım Var Var Var Yok Var İnternet Bağlantısı Hızını Dikkate Alma Yok Yok Yok Yok Yok Çözünürlüğünü Dikkate Alan Tasarım Var Var Var Var Var Tablo 2 Yazılım-Donanım Standartlarına Uyumluluk İncelenen internet sitelerine genel olarak Windows XP, 7; Linux ve Macos işletim sistemleri ve Mozilla Firefox, İnternet Explorer, Google Chrome ve Opera tarayıcılarıyla ve çoğu kullanıcının tercih ettiği 1024x 768 ekran çözünürlüğü ile erişilebilmektedir. Ancak Milli Eğitim Bakanlığı sitesinde yer alan ve birçok kullanıcısı olan MEBSİS uygulaması sadece İnternet Explorer ile çalışmaktadır. 4.4. Kullanım İyileştirmesi İnternet siteleri, kullanıcılara rahat ve kolay kullanılan, kısa sürede yüklenen, teknik terimler içermeyen, özel yazılım yüklemeleri gerektirmeyen, çok fazla bilgiyi akılda tutmalarını gerektirmeyen, doğrudan bilgi erişimi sağlayan sayfalar sunmalıdırlar. 68
Kullanım İyileştirmesine ait standartlar ve çalışmada ele alınan internet sitelerinin özellikleri Tablo-3 te verilmektedir. Kullanım İyileştirmesi meb.gov.tr ibb.gov.tr mkutup.gov.tr ankara.gov.tr turkiye.gov.tr Tasarım Hiyerarşisi Var Yok Var Var Var İstenmeyen İçerik Gösterimi Yok Yok Yok Yok Yok Kullanım Süreçlerinin Standartlaştırılması Kullanıcıların Bilişsel Yükünün Azaltılması İnternet Sitesinin Güvenirliği/Saygınlığının Arttırılması Sayfa Yüklenme Sürelerinin Standartlaştırılması Okuma ve Yazdırmaya Yönelik Formatlanması Yok Yok Yok Var Var Yok Yok Kısmen Yok Var Yok Yok Yok Yok Var Yok Yok Yok Yok Var Yok Yok Yok Var Var Jargon Kullanılmaması Var Var Var Var Var Yardım Seçeneğinin Bulunması Anlamlı ve Kullanıcıyı Yönlendirici Hata Mesajları Anlamlı Dosya İsimleri ve Dosya Yapısı Yok Yok Kısmen Yok Var Yok Yok Yok Yok Var Var Var Var Var Var Özel Yazılım Eki Yüklenmesi Var Var Yok Var Yok Alternatif Dosya Formatları Seçeneklerinin Sunulması Virüsten Arınmış Bilgilerin Verilmesi Güvenli Şifre Hatırlatma Mekanizmaları Yok Yok Yok Yok Yok Var Var Var Var Var Yok Yok Yok Yok Yok Çerezler Yok Yok Yok Yok Yok Tablo 3 Kullanım İyileştirmesi Standartları Göstergesi Bu tabloya göre e-devlet portalı dışındaki kamu sayfalarının beklenen kullanım iyileştirilmesine yönelik standartlara çok fazla uymadıkları görülmektedir. 69
Milli Eğitim Bakanlığı ve İstanbul Büyükşehir Belediyesi sayfalarında olması gereken birçok özellik maalesef mevcut değildir. Ayrıca bu iki kurum bünyelerinde çeşitli birimler bulundurmaktadırlar. Her iki kurum da birimlerine ait bağlantıları kendi ana sayfalarından verdikleri için internet siteleri birer portal niteliğini taşımaktadırlar. Ancak farklı birimlere ait internet sayfa tasarımları ana sayfadan bağımsız tasarlandığı için söz konusu sitelerin standart sayfa tasarımından yoksun hale gelmelerine ve saygınlıklarının azalmasına neden olmaktadır. E-devlet kapısı sitesi ise yine bir portal olmasına rağmen tüm standartlara uygun hazırlanmıştır. 4.5 Ana Sayfa Anlaşılır, kolay ve etkin tasarlanmış bir ana sayfa kurum hakkında olumlu izlenim ve güven vermenin yanı sıra kurumun itibarını da artırmaktadır. Ana sayfaların kullanıcılara yeterli bilgi verilebilmesi için, hangi hizmetlerin verildiği belirtilmeli; kolay gezinilebilir olması sağlanmalı; dikkat dağıtıcı animasyonlardan, gereksiz grafiklerden, yanıp sönen ya da kayan yazılardan kaçınılmalı; kullanıcılarda, daha fazlasını araştırma isteği uyandıran basit ama işlevsel bir tasarım hazırlanmalıdır (KAKİS, 2009: 82). Ana Sayfaya ait standartlar ve çalışmada ele alınan internet sitelerinin özellikleri Tablo-4 te verilmektedir. Ana Sayfa meb.gov.tr ibb.gov.tr mkutup.gov.tr ankara.gov.tr turkiye.gov.tr Her Yerden Ana Sayfaya Dönüş Seçeneği Temel Hususların Ana Sayfada Verilmesi Uzun Yazılardan Kaçınılması Yok Yok Yok Var Var Var Var Var Var Var Yok Yok Yok Yok Var Site Amacının Belli Edilmesi Yok Yok Yok Yok Yok Ana Sayfa Büyüklüğü Sınırları Değişikliklerin Bildirilmesi Yok Yok Var Yok Var Yok Yok Yok Yok Yok Tablo 4 Ana Sayfa Standartları Göstergesi İnternet sitelerinde her sayfadan Ana sayfaya dönüş oldukça önemli bir özelliktir. Maalesef Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul Büyükşehir Belediyesi ve Milli Kütüphane sitelerinde her sayfadan ana sayfaya dönüş özelliği bulunmaktadır. Ankara Belediyesi ve e-devlet portalın sitelerinde ise her sayfadan ana sayfaya ulaşılabilmekte ve kullanıcıya kolay bir bilgi erişimi sunulmaktadır. 70
4.6. Sayfa Yapısı Sayfa yapısı, internet sitesindeki tüm sayfaların birbirleri ile tutarlı ve uyumlu olması temeline dayanmaktadır. Bununla birlikte sayfa içindeki öğeler içeriklerine göre kategorize edilmeli ve önem sırasına göre yerleştirilmelidirler. Sayfa içerisinde yatay kaydırma çubuklarının kullanımı hiç tavsiye edilmemekte, dikey kaydırma çubuklarının ise en az seviyede olacak şekilde kullanımı önerilmektedir (KAKİS, 2009: 91). Sayfalar, bilginin doğru bir şekilde aktarımına olanak verecek seviyede uzun olmalıdır. Bu başlığa ait standartlar ve çalışmada ele alınan internet sitelerinin özellikleri Tablo-5 te verilmektedir. İncelene internet sayfalarının genelinde içerikler belli bir hiyerarşik düzende sunulmaktadır. Bununla birlikte sayfa bütünlüğü ve tutarlılığı en önemli olmalarına rağmen e-devlet portalı dışındaki internet sitelerinde sayfalar arasında birbirine hiç benzemeyen sayfa tasarımları bulunmakta ve bu önemli hata sayfa bütünlüğünü bozmaktadır. Ayrıca aynı sayfaların birçok kullanıcının tercih ettiği mobil teknolojilere uygun tasarımlara sahip değildirler. Sayfaların en son hangi tarihte güncelleştirildiklerine ait bilgiler de maalesef mevcut değildir. Sayfa Yapısı meb.gov.tr ibb.gov.tr mkutup.gov.tr ankara.gov.tr turkiye.gov.tr Hiyerarşi Var Var Var Var Var Tutarlılık Yok Yok Yok Yok Var Görsel Tasarım Prensiplerine Uyum Uygun Sayfa ve Satır Uzunlukları Var Yok Var Yok Var Yok Yok Yok Var Var Güncelleme Yok Var Yok Yok Yok Yabancı Dillerdeki Sayfalar Yok Var Var Yok Var Sayfalara Ticari Reklâm Alınmaması Mobil Cihazlara Uygun Tasarım Var Var Var Var Var Yok Yok Yok Yok Var Tablo 5 Sayfa Yapısı Standartları Göstergesi İstanbul Büyükşehir Belediyesi ve Milli Kütüphane internet sayfalarının İngilizce biçimleri vardır ancak İstanbul Büyükşehir Belediyesi sitesinde İngilizce sayfalardaki içerik ana sayfadan farklıdır. Özellikle Türkçe sayfada bulunan Sultanın Gözüyle İstanbul uygulamasının İngilizce sayfada olmaması büyük bir eksikliktir. Ayrıca İngilizce sayfanın güncelleştirilme tarihi ana sayfadan farklıdır. 71
4.6. Gezinim ve Kaydırma Çubuğu İyi planlanmış gezinim, kullanıcılara sayfalar arasında etkili ve verimli dolaşabilme, istenen bilgiye en az tıklamayla ulaşabilme olanağı veren bir tasarım özelliğidir. Bu amaç doğrultusunda grup gezinim öğelerinin ve uygun menü tiplerini sağlaması, site haritalarına ve açıklayıcı sekme etiketlerine, tıklanabilir sayfalara, açıklamalara yer verilmesi gerekmektedir. İnternet sitelerinde uzun içerikleri görüntülemek için kaydırma çubukları kullanılmaktadır. Ancak kaydırma çubukları, erişilebilirlik açısından çok tercih edilen bir öğe değildir. Bu nedenle site tasarımında hedef kitle belirlendikten sonra mümkün olan en kısa sadece dikey şekilde kaydırma çubukları kullanılmalıdır. Yatay kaydırma çubuklarının kullanımı sayfa bütünlüğünü olumsuz etkilediğinden tavsiye edilmemektedir. Bu başlığa ait standartlar ve çalışmada ele alınan internet sitelerinin özellikleri Tablo-6 da verilmektedir. Gezinim ve Kaydırma Çubuğu meb. gov.tr ibb. gov.tr mkutup. gov.tr ankara.gov.tr turkiye.gov.tr Gezinim Seçeneklerinin Sunulması Var Var Var Var Var Gezinim Bağlantılarının Yerleşimi ve Gruplandırılması Var Var Var Var Var Kolay Anlaşılır Açıklamalar Yok Yok Yok Yok Var Uzun Sayfalarda Gezinim Yok Yok Var Yok Var Neredeyim Bilgisinin Sunumu Yok Yok Yok Yok Yok Site Haritası Kullanımı Yok Yok Var Yok Var Yatay Kaydırmanın Önlenmesi Var Var Var Yok Var Sayfa Sayfa İlerleme Mekanizması Yok Yok Yok Yok Yok Tablo 6 Gezinim ve Kaydırma Çubuğu Standartları İncelenen kamu internet sitelerinde gezinim bağlantıları gruplandırılmış biçimde sunulmaktadır. Ankara Valiliği sitesi dışındaki internet sitelerinde yatay kaydırma hiç kullanılmamış, dikey kaydırma ise tüm sayfalarda kullanılmıştır. Söz konusu sayfaların ilgili bağlantı ve içeriklerinin çok olması nedeniyle dikey kaydırma çubuklarını kullanmaları kabul edilebilir ancak Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul Büyükşehir Belediyesi ve Ankara Valiliği sitelerinde öğeler arasında gereğinden fazla boşluk bırakıldığı için kaydırma çubukları uzatılmıştır. Boşlukların fazla olması sayfa bütünlüğünü ve görsel uyumu olumsuz etkilemektedir. KAKİS e göre birçok sayfadan oluşan internet sitelerinde, site haritası kullanılmalıdır. Site haritası, sitenin yapısıyla ilgili metinsel ve grafiksel yapının gösterilmesini ve kullanıcının önemli sayfalara ve içeriğe hızlı erişimini sağlayan ve sitenin geneline yönelik bilgi verebilme açısından gerekli araçlardır. 72
Ancak e-devlet portalı ve Milli Kütüphane sayfaları dışında site haritası kullanılmamaktadır. Bu durum diğer kamu internet siteleri için önemli birer eksikliktir. 4.7. Sayfa İçi Başlıklar ve İnternet Sitesi Başlıklar Sayfa içi başlıklar, kullanıcıların içeriği kolaylıkla gözden geçirebilmelerine olanak sağlarlar. Bu nedenle tasarım sürecinde yeterince, sıralı ve konu ile ilgili başlıkların kullanılması gerekmektedir. Çalışmada ele alınan kamu internet sitelerinde Kategori ve İnternet Sitesi Başlıkları, KAKİS te belirtildiği gibi gerekli bağlantıları içeren, açıklayıcı, tanımlayıcı ve kısa ve anlamlı biçimde tanımlanmışlardır. 4.8. Bağlantılar Bağlantılar, kullanıcıların internet sitesinde rahatlıkla dolaşmalarını sağlayan en önemli öğelerdir. Bağlantıların etkili bir şekilde kullanılmalarını sağlayabilmek için tasarımcılar, anlamlı bağlantı etiketleri kullanmalı, birbirleriyle tutarlı tıklanabilir ipuçları sağlamalı ve daha önce tıklanana bağlantılara dair kullanıcıyı bilgilendirmelidirler (KAKİS,2009:127). Bağlantıların metin olarak verilmesi gerekmedir, çünkü resim yerine metin olarak kullanılması hem daha fazla bilgi sağlayabilmekte hem de erişilebilirliği artırmaktadır. Ayrıca ilgili içerik ve başlığı ile uyumlu olmaları; eksik ya da hatalı içeriğe sahip olmamaları gerekmektedir. Bağlantılara ait standartlar ve çalışmada ele alınan internet sitelerinin özellikleri Tablo-7 de gösterilmektedir. Bağlantılar meb.gov.tr ibb.gov.tr mkutup.gov.tr ankara.gov.tr turkiye.gov.tr İlgili İçerik ile Bağlantı Kurulması Var Var Var Var Var Bağlantı Başlığına Uygun İçerik Var Var Var Var Var Bağlantıların Yazı ya da Resim Olması Yazı, resim Yazı, resim Yazı, resim Yazı, resim Yazı, resim Kullanılmış Gösterimi Bağlantıların Yok Yok Yok Yok Yok Bağlantı Yazı Uzunlukları Yok Var Var Var Var Site İçi ve Dışına Bağlantılar Yok Yok Yok Yok Var Tıklanan İmajlar Var Var Var Var Var Tablo 7 Bağlantılar Standartları Göstergesi İnternet sitelerinde kullanılan bağlantılar, ilgili içerikle bağlantılı ve uyumludur ve imajların bütününe tıklanarak ilgili içeriğe bağlantı sağlanmaktadır. 73
Ancak Milli Eğitim sayfasında yer alan Görme Engelliler, Ana Sayfa, Teşkilat, Bilgi Edinme, E-Posta, İletişim bağlantıları çok açık renkte ve küçük punto ile yazılmıştır. Bu yazım biçimi, kullanıcıların dikkatini çekmemekte ve bağlantıları önemsizleştirmektedir. E-devlet portalı dışındaki sitelerde resim bağlantılarına çok fazla yer verilmiştir. İstanbul Büyükşehir Belediyesi sayfası, resim bağlantılarının kullanımı açısından olumsuz bir örnek teşkil etmektedir. Tablo-1 de görülen erişilebilirlik hatalarının büyük bir kısmı bu resim bağlantılarından kaynaklanmaktadır. İncelenen internet sitelerinin portal niteliğinde olmalarından dolayı kullanılan bağlantıların gösterilmesi beklenmektedir. Ancak söz konusu sitelerde bu özellik kullanılmamaktadır. E-devlet portalında site dışına verilen bağlantılar belirtilmektedir. Kullanıcılar, gerektiğinde farklı bir siteye yönlendirildiklerini ve yeni sitedeki hizmet ve içerik ile ilgili e-devlet Kapısı nın sorumluluğu bulunmadığına dair bir uyarı mesajı ile karşılaşmaktadırlar. Diğer kamu internet sitelerinde bu özellik maalesef mevcut değildir. 4.9.Yazı Görünüşü Uygun yazı görünüşü sayfada kalış süresini artıran ve bilgi erişimini kolaylaştıran bir unsurdur. Bu nedenle tasarımlarda, 12 punto ile Times New Roman, Georgia, Arial, Helvetica veya Verdana fontları tercih edilmeli; düz sayfalarda yazı siyah olmalı ve arka plan rengi yazı rengine yüksek karşıtlıkta olmalıdır. Gerekli yerlerde yazılar alt çizgili, koyu ve eğimli yazı stilleri kullanılarak kullanıcının dikkati çekilebilmelidir. Çalışmada ele alınan kamu internet sitelerinin yukarıda belirtilen yazı tipleri ve büyüklükleri kullanılmıştır. Milli Eğitim Bakanlığı sayfasından farklı fontlarda yazılar kullanılmakta ve bu hata olumsuz bir ana sayfa izlenimi vermektedir. Ayrıca aynı sitedeki Görme Engelliler sayfasının yazı rengi ile arka plan rengi arasındaki karşıtlık oldukça düşük seviyededir. Milli Eğitim Bakanlığı ve e-devlet portalı dışındaki sitelerde dikkat çekme yöntemleri kullanılmamıştır. 4.10. Listeler/Tablolar İnternet sitesinde kullanılan elemanlarının listeli olarak ve önem sırasına göre sıralı olarak, kullanıcının aradığı bilgiye erişimini kolaylaştıracaktır. İnternet ortamında tüm karakterleri büyük harfle yazmak onaylanan ve kabul edilen bir durum değildir. Bu nedenle liste elemanlarının sadece ilk harflerinin büyük yazılması gerekmektedir. Site içerisinde tabloların kullanımı ise farklı tarayıcı ve farklı cihazlarda sorun yaratabilmektedir. Tasarımcılar, site içinde mümkün olan en kısa biçimde tabloları kullanmalı ve mümkün olduğunca geniş bir tarayıcı ve erişim yöntemleri için gerekli testleri yapmalıdırlar. Bununla birlikte tablolar, iç içe tablolar olamayacak biçimde, en az sayıda sütun sayısı kullanılarak ve arka plan resmi olmadan tasarlanmalıdırlar. Çalışmada ele alınan internet sitelerinde Listeler ve tablolar tercih edilmemiştir. Tabloların tercih edilmemeri siteler açısından olumlu bir özelliktir. 4.11. Veri Girişi - Ekran Tabanlı Kontroller Veri giriş elemanları, kullanıcı etkileşimini arttırmak amacıyla sistemden bağımsız veri girişi için kullanılan düğme, liste kutusu, onay ve radyo kutularından oluşmaktadır. Kullanılan tüm 74
veri giriş alanlarının uygun ve açıklayıcı biçimde etiketlendirilmesi gerekmektedir. Aksi takdirde ekran okuma programlarının bu alanları doğru okuması mümkün olmayacak ve siteye tam erişilebilirlik sağlanamayacaktır. Ayrıca kullanıcıdan istenilen verinin türüne uygun veri giriş elemanları kullanılmalı ve doldurulması gereken alanlar ile gerektiğinde hata bildirimleri mutlaka belirtilmelidir. Milli Eğitim Bakanlığı ana sayfasında radyo/onay düğmelerine yer verilmemiş ancak sayfada liste kutuları ve metin alanı kullanılmıştır. Kurum sayfasında bünyesindeki birçok birime bağlantı vermesi, sitenin bütünlüğünü bozduğu daha önce belirtilmişti. Bu durumun etkisi birçok standartta olduğu gibi veri giriş alanlarında da görülmektedir. Bazı sayfalarda radyo/onay düğmesi kullanılırken, diğer sayfalarda görülmemekte ve bazı sayfalarda zorunlu alanlar belirtilirken bazılarında bundan hiç bahsedilmemektedir. Milli Eğitim Bakanlığı sitesinde kullanılan veri giriş alanlarının etiketlenmemesinden kaynaklanan erişilebilirlik hataları ise maalesef tüm sayfalarında ortak olan tek özelliktir. Kurum bünyesinde farklı birimler olması ancak bu sayfaların her birinin birbirinden farklı olması İstanbul Büyükşehir Belediyesi sitesinde de görülen bir durumdur. Sitenin ana sayfasında arama yapmak için metin alanı bulunmaktadır. Ayrıca haber arşivine ulaşmak için liste kutusu konulmuştur ancak gif olarak tanımlandığı için çok geç açılmaktadır. E-belediye uygulamaları başlığı altında çeşitli belediye hizmetlerine yer verilmiş ve her biri için farklı bir web sayfası geliştirilmiştir. Bu sayfalarda kullanılan veri giriş alanları belirli bir standarttan yoksundurlar. Ankara Valiliği sitesinde ise sadece arama özelliği için metin alanı konulmuştur ancak etiketlenmemiştir. Sitenin diğer sayfalarında da veri giriş elemanlarına ihtiyaç duyulmamıştır. Milli Kütüphane ana sayfasında ise arama seçenekleri için veri giriş elemanları kullanılmıştır. Sitenin katalog tarama, kitap ayırtma gibi temel işlevlerini içeren sayfalarda veri giriş elemanları kullanılmış, gerekli bilgilendirme açık ve net olarak yapılmıştır. E-devlet portalı sitesinde ise durum, MEB, İBB gibi portal sitelerin tam aksine veri giriş elemanlarının kullanımı oldukça başarılı ve doğru biçimde tasarlanmıştır. Veri giriş elemanları doğru etiketlendirilerek erişilebilirlik sorunlarına sebebiyet vermemiştir. 4.12. Resim ve Çoklu Ortam Elemanları Resim ve çoklu ortam elemanları doğru kullandıkları takdirde internet sitesinin etkinliğini artıran unsurlardır. Ancak birçok tasarımcı ne kadar çok görsel öğe kullanılırsa, o kadar iyi sayfa bir sayfa elde edileceği gibi yanlış bir inanış içinde hareket etmektedir. Çok sayıda kullanılan görsel öğeler erişilebilirliği engellenmekte, sayfa yüklenme süresini artırmakta, ek yazılım gerektirmekte, görsel tasarım bütünlüğü bozmaktadır. Kullanılacak resimlerin, küçük boyutlarda olması ve tam görüntüden önce minyatür olarak verilmesi tercih edilmelidir. Ayrıca kullanıcıların resimlerin içeriğini anlayabilmeleri açısından resim etiketleri kullanılmalıdır. Çalışmada ele alınan Milli eğitim Bakanlığı sitesinde yeterli sayıda resim kullanılmış, canlandırma ve çoklu ortamlara ihtiyaç duyulmamıştır. Bu açıdan MEB sitesi olumlu bir örnek oluşturmaktadır. İstanbul Büyükşehir Belediyesi sitesinde ise maalesef durum tam tersidir. Sitede bağlantıların çoğu resimle yapılmış ve bu resimlerin bir kısmında hareketli yazılara yer verilmiştir. Sayfanın sağ sütununda birbirinden farklı bağlantıların, farklı yazı biçimleri, farklı renkler ve 75
farklı canlandırmalarla verilmesi sayfayı çok karışık bir hale getirmiştir. Ayrıca bu öğelerin tanımlanmamış olması erişilebilirliği de olumsuz etkilemektedir. Ankara Valiliği sayfasında Ankara Turizm Rehberi ve Fotoğraflar alanlarının yan yana konulması ve her ikisinin hareketli olmaları gereğinden fazla çoklu ortam kullanılmasına neden olmakta ve olumsuz bir örnek oluşturmaktadır. Milli Kütüphane ve e-devlet portalı sitelerinde ise resimler kullanıcının dikkati çekecek biçimde yeterli sayıda ve doğru konumlarda verilmiştir. 4.16. Arama Kullanıcılar, bilgiye daha hızlı erişebilmek için site içi arama yapabilecekleri arama seçeneklerini ve yaptıkları site içi aramalarda hangi bölümün/bölümlerin aratıldığına yönelik bilgileri görmeyi talep etmektedirler. İnternet siteleri, bu talebe cevap vermek için site içi arama seçeneği sunmalıdırlar. Birçok site kendi içinde arama yapmak yerine daha kolay olan arama motorlarını kullanarak arama yapılmasına imkân vermektedir. Oysa tasarımcılar, site içinde ve arama motorlarında arama yapılmasını sağlamalıdırlar. Ayrıca arama tüm sayfalardan yapılabilmeli, basit ve detaylı arama seçenekleri sunulmalı ve arama sonuçları uygun bir formatta sunulmalıdır. Arama ve çalışmada ele alınan internet sitelerinin özellikleri Tablo-8 de gösterilmektedir. Arama meb.gov.tr ibb.gov.tr mkutup.gov.tr ankara. gov.tr turkiye.gov.tr Arama Seçeneklerinin Uygun Sunumu Arama Motoru Site içi Siteiçi, arama motoru Site içi Site içi Arama Sonuçlarının Uygun Sunumu Basit ve Detaylı Arama Seçenekleri Her Sayfadan Arama Yapılabilmesi Yok Var Var Var Var Yok Yok Yok Yok Var Yok Yok var var Var Tablo 8 Arama Standartları Göstergesi Milli Kütüphane ana sayfasının sağ sütununda Milli Kütüphane içinde iki farklı erişim yöntemi sunulmuş ancak sayfanın orta noktasında ise Avrupa Kütüphanesinde arama seçeneği sunulmuştur. Bu özellik tasarım, kullanışlılık ve erişilebilirlik açılarından oldukça olumsuzdur Tablodan görüldüğü gibi e-devlet portalı arama seçenekleri de tüm tasarım gereksinimlerine uygun olarak hazırlanmıştır. 4.17. Kurumla İletişim Kurum internet sitelerinin ana sayfa tasarımlarında kurumsal bilgiler, tarihçe, mevzuat, misyon/ vizyon, teşkilat/ organizasyon yapısı, görev ve yetkiler, tanıtım dokümanları, stratejik plan, performans programı, faaliyet raporu, durum ve beklentiler bağlantılarına asgari olarak yer verilmelidir. 76
Bu bağlantılarla birlikte Tablo 9 da yer alan bağlantıları da içermelidir. Kurumla İletişim meb.gov.tr ibb.gov.tr mkutup.gov.tr ankara.gov.tr turkiye.gov.tr Kurumsal Bilgiler Var Var Var Kısmen Var Bilgi Edinme Var Var Yok Var Var Danışma Hattı Yok Var Yok Yok Var Şikâyet ve Öneri Bildirimi Var! Var Yok Yok Var Kurum İletişim Bilgileri Var Var Var Var Var Tartışma Grupları/Forumlar Yok Yok Yok Yok yok Sık Sorulan Sorular Yok Yok Var Yok Var Vatandaş Memnuniyeti Anketi Yok Yok Yok Yok yok Duyurular Var Var Var Var Var Tablo 9 Kurumla İletişim Standartları Göstergesi Kurumla iletişim bilgilerine ait sonuçlar Tablo-9 da görülmektedir. Tablodan söz konusu internet sitelerinin iletişim bilgisine yer verdiklerini ancak kullanıcının öneri, şikayet ve dileklerine kulak veren bağlantıların olmadığı görülmektedir. İstanbul Büyükşehir Belediyesi sosyal ağlara bağlantı vererek kullanıcı etkileşimini sosyal medyaya taşımıştır. Ayrıca Milli Eğitim Bakanlığı sitesinde yer alan Şikayet ve Öneri Bildirimi bağlantısının Bilgi Edinme alanına yönlendirilmiştir. 4.18.Üst Veri Sayfaların, arama motorlarına kaydını kolaylaştırabilmek için, site ana sayfasında, ana bölüm sayfalarında ve arama motorlarına kaydolması gerektiği düşünülen diğer tüm sayfalarda üst veri kullanılması gereklidir. Üst veri, HTML biçimindeki her belgenin başlık bölümüne eklenebilir. Her internet sayfasında en azından "Tanım", Anahtar Kelime ve Yazar üst verileri bulunmalıdır (KAKİS, 2009: 206-207). Çalışmada ele alınan kamu sitelerinde site ile tutarlı üst veriler kullanılmış sadece Ankara Valiliği sitesinde site ile ilgili olmayan üst veri olarak eklendiği görülmüştür. 4.19. İnternet Sitesi İçeriği Arşivleme KAKİS e göre internet sitesinin tümü ya da ilgili kısımları arşivlenmelidir (KAKİS, 2009: 208). Bu arşivlerin kolay ulaşılır biçimde kullanıcıya sunulması da olumlu bir özelliktir. Ancak incelenen sitelerde arşivlemeye ait bir özellik bulunamamıştır. 77
4.20. Kişisel Bilgilerin Gizliliği ve Güvenliği Kişisel verilerin, bilgiyi temin eden kurum dışında diğer kurumlarca kullanılmasında bilgiyi veren kullanıcının izni esastır. Bilgilerin korunmasından ve amacı dışında kullanılmamasından bilgiyi temin eden ve kullanan tüm kurum ve kuruluşlar ortak şekilde sorumludur. Bu nedenle Siteyi kullanan kişilerden onlara ait özel bilgileri girmeleri isteniyorsa bu bilgilerin başka kişiler veya kurumlar ile paylaşılmayacağı garanti edilmelidir(kakis, 2009:211). Çalışmada ele alınan İstanbul BB ve Milli Kütüphane de sitelerinde genel olarak kişisel bilgilerin toplanması özelliği mevcuttur. Ancak bilgilerin paylaşılamayacağına dair bir uyarı ve güvenlik önemlinden bahsedilmemektedir. e-devlet portalında ise kişisel bilgilerin mahremiyeti ve üçüncü şahıslarla paylaşılamayacağına dair bilgiler verilmekte ve kullanıcı isterse kimlik bilgilerini istediği kişi/kişilerle paylaşabilmektedir. 4.21. İnternet Sitesi Yayınlanması Kamu kurumları, kendisinin de dâhil olduğu, kamu sektörüne uygun alan adları almalıdırlar. Eğer gerekiyorsa alternatif alan adlarını kullanabilirler. Arama motorlarında kurumun öncelikli çıkarak internet sitesine kolay erişilebilmesini sağlayacak üst veri alanlarının doğru kullanılması da önemlidir. Çalışmada ele alınan kamu kurum siteleri hem kurum adlarını tanımlayıcı adları seçmişlerdir. İstanbul Büyükşehir Belediyesi, -bel uzantısını alması gerekirken gov uzantısı ile hizmet vermektedir. Söz konusu siteler alternatif alan adları kullanmamaktadırlar. Ankara Valiliği dışındaki tüm siteler üst verilerini doğru tanımlayarak arama motorları sonuçlarında ilk sırada yer almaktadırlar. Sonuç İçinde yaşadığımız ve bilginin ön plana çıktığı ve en önemli unsur haline geldiği hızlı değişim dönemi, bilgi toplumu olarak adlandırılmaktadır. Bu çağa ayak uydurabilmek için kamu sektörü bilişim altyapısı için gerekli yatırımları yapmalı ve kamusal bilginin vatandaşlara etkin biçimde sunulmasında önder rol oynamalıdır. Bu nedenle bilgi çağında toplumsal beklentilere cevap verebilmenin en akılcı ve etkin yolu e-devlet modelin geliştirilerek hızlı biçimde uyum sağlanmasıdır. Kaliteli ve hızlı kamu hizmeti sunmak amacıyla; katılımcı, şeffaf, etkin ve basit iş süreçlerine sahip devlet yapısı oluşturacak koşulların hazırlanması ve bilginin, toplumun her kesimi tarafından erişilebilir kılınması amaçlanmalıdır. Kamu kurumları; dil, din, ırk, cinsiyet, eğitim durumu, engellilik durumu ayrımı yapmadan herkese eşit hizmet sunmak zorundadırlar. Bu nedenle kamu web siteleri, tarayıcı tipinden ve işletim sisteminden bağımsız olarak tüm kullanıcılara aynı işlevselliği sağlamak ve engelli, yaşlı, eğitim düzeyi düşük, Internet e aşina olmayan, farklı yazılım-donanım özelliklerine sahip tüm bireylerin siteye erişimini sağlayabilecekleri, hizmet ve bilgi almak için başvurabilecekleri bir araç olmak zorundadırlar. Bu nedenle kamu kurumlarının internet sitesi tasarımında uymaları gereken kurallar ve standartlar belirlenmiş ve Başbakanlık Genelgesi ile duyurulmuştur. 78
KAKİS olarak adlandırılan bu rehber, kamu internet sitelerinin amaçlarını açık olarak belirleme, kullanıcı ihtiyaçlarına doğru ve ayrıntılı karar verme, sitenin kullanıcı beklentilerini karşıladığından emin olma, kullanılabilirlik hedeflerini belirleme ve yararlı içerik sağlama konularına yönelik bilgiler sunmaktadır. Kaliteli ve hızlı kamu hizmeti sunmak amacıyla; katılımcı, şeffaf, etkin ve basit iş süreçlerine sahip devlet yapısı oluşturacak koşulların hazırlanması ve bilginin, toplumun her kesimi tarafından erişilebilir kılınması için tüm kamu kurumlarının çevrimiçi hizmet uygulamalarına destek olma amacıyla hazırlanmış bir kılavuzdur. KAKİS in kamu internet sitelerini belli standartlara kavuşturma amacıyla hazırlanmış olmasına ve Başbakanlık Genelgesi ile tüm kamu kurum ve kuruluşlarına KAKİS e uyma zorunluluğu getirilmesine rağmen kamu web sitelerinin bu rehbere uygun tasarım yapmadıkları görülmektedir. Çalışmada ele alınan kamu internet siteleri farklı alanlarda faaliyet gösteren ve geniş hedef kitlelere sahip internet sitelerdir. Ancak bu sitelerin herhangi bir standarttan yoksun olarak hazırlanmış olmaları öncelikle Genelge ye uymadıkları sonucunu doğurmaktadır. Ayrıca bu sitelere başta görme engelliler olmak üzere çeşitli engelleri olan vatandaşların erişememesi, kamu kurumlarının herkese eşit bilgi ve hizmet sunma misyonu ile bağdaşmamaktadır. Çalışmada ele alınan kamu internet sitelerinin ortak özellikleri maalesef KAKİS standartlarına uygun olmadan hazırlanmaları ve erişilebilirlik açısından birçok sorunu barındırmalarıdır. Site haritalarından bile yoksun olarak tasarlanan söz konusu sayfalarda en az tıklama ile bilgiye erişim mümkün değildir ve site içerik ve tasarım açısından kullanıcıların talep ettiği bilgiye ulaşmasını engellemektedir. Ele alınan internet sitelerin KAKİS e göre yeniden hazırlanmaları veya tasarım ve içerik açısından yukarıda belirtilen en kısa sürede hataları gidermeleri, hem kurumsal itibarlarının artmasına hem de birçok hizmeti çevrimiçi ortama taşıyarak zaman, para ve emek maliyetlerinin azalması sağlayacaktır. Bununla birlikte e-devlet portalı sitesinin bünyesinde birçok farklı bilgi ve bağlantıyı bir arada standart sayfa düzeninde sunması KAKİS standartlarına uygun sitelerin gerçekten kamusal bilgiyi herkese eşit, kolay ve etkin biçimde sunabilmenin en güzel örneğidir. 79
Kaynakça Adem Öğüt (2009) Bilgi Çağında Yönetim, Çizgi Kitabevi, Dördüncü Baskı, Konya. Çalık, Temel- Feridun Sezgin (2005) Küreselleşme, Bilgi Toplumu ve Eğitim, Kastamonu Eğitim Dergisi, Mart, Cilt:13 No:1. Dutta Soumitra -Irene Mia(2011) The Global Information Technology Report (2011), World Economic Forum, Geneva. Fındıkçı, İlhami (1998), Enformasyon Bilgi Toplumu Dünyası; Bilgi Toplumunda Eğitim Ve Öğretme, Bilgi ve Toplum Dergisi. Nisan. İshak Keskin- Esra G. Kaygısız (2010) Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Internet Sitesinin Kamu Kurumları Internet Sitesi Standartlarına Uygunluğu, 2. Uluslar Arası Değişen Dünyada Bilgi Yönetimi Sempozyumu, 22-24 Eylül 2010, Ankara, Türkiye. Türksat A.Ş. (2009) Kamu Kurumları İnternet Siteleri Standartları ve Önerileri Rehberi, Ankara. Kaygısız Esra G.- İshak Keskin Nizamettin Oğuz (2011) Görme Ve İşitme Engellilerin Üniversite İnternet Sayfalarına Erisebilirligi -Yedi Üniversite İnternet Sayfası Üzerinde Bir Değerlendirme-, Akademik Bilişim,2-4 Şubat 2011, Malatya. Kuran Hüseyin N. (2005) Türkiye İçin E-Devlet Modeli İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. İstanbul. Subaşıoğlu, Fatoş (2000) Engellilerin İnternete Erişimi Üzerine, Türk Kütüphaneciliği, 14/2, 188 204. Şimşek, M. Şerif - Öğüt, Adem (1998) Planlama Yönetiminin Bölgesel Boyutu: GAP Yönetimi Örneği, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, C.12, S.1-2. Türksel Kaya Bensghir, (2010) Bilgi Toplumu ve E-Devlet, Fırsatlar ve Tehditler, İçişleri Bakanlığı Vali Yardımcıları ve Üst Düzey Yöneticilere Yönelik Semineri, 5 Nisan - 5 Mayıs 2010, Antalya. 80