ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Özlem TAHHUŞOĞLU HATAY İLİ NDE YAŞ SEBZE MEYVE DIŞ SATIMININ YAPISI VE GELİŞTİRME OLANAKLARI TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI ADANA, 2007
ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HATAY İLİ NDE YAŞ SEZE MEYVE DIŞSATIMININ YAPISI VE GELİŞTİRME OLANAKLARI Özlem TAHHUŞOĞLU YÜKSEK LİSANS TEZİ TARIM EKONOMİSİ ANALİM DALI Bu tez /./2007 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği İle Kabul Edilmiştir. İmza... İmza İmza Prof. Dr.Yaşar GÜRGEN Prof. Dr.Faruk EMEKSİZ Doç.Dr.YeşimY. MENDİ DANIŞMAN ÜYE ÜYE Bu tez Enstitümüz Tarım Ekonomisi Anabilim Dalında hazırlanmıştır. KOD NO: Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü Bu çalışma Ç.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından desteklenmiştir. Proje No: ZF 2007 YL 29 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.
ÖZ YÜKSEK LİSANS TESİ HATAY İLİ NDE YAŞ SEBZE MEYVE DIŞ SATIMININ YAPISI VE GELİŞTİRME OLANAKLARI Özlem TAHHUŞOĞLU ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI Danışman : Prof. Dr. Yaşar GÜRGEN Yıl: 2007, Sayfa: 64 Jüri : Prof. Dr. Yaşar GÜRGEN Prof. Dr. Faruk EMEKSİZ Doç. Dr. Yeşim YALÇIN MENDİ Bu çalışmada, dünyada, Türkiye de ve Hatay İli nde yaş sebze meyve üretimi ile Türkiye ve Hatay İli nde yaş sebze meyve üretim ve ihracatı incelenmiş, ihracatı geliştirme olanakları araştırılmıştır. Hatay İli nde faaliyet gösteren ve yaş sebze meyve ihracatı yapan 21 firmayla anket yapılmıştır. Anket sonuçlarından elde edilen bulgulara göre, Hatay İli yaş sebze meyve ihracatının durumu ve ihracatı etkileyen faktörler saptanmış, ihracatın yapısı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Özellikle devlet politikasının bir sonucu olan bürokratik işlemler ile ihracat teşviklerinin azlığı önemli bir engel oluşturmaktadır. Bu nedenle ihracat desteklerinin diğer ülkelerle aynı düzeyde olması gerektiği ve bürokratik işlemlerin kolaylaştırıldığı takdirde sorunların azaltılabileceği görülmüştür. Anahtar Kelimeler: Yaş sebze meyve, Yaş sebze meyve üretimi, Yaş sebze meyve ihracatı. I
ABSTRACT M.Sc.THESIS STRUCTURE AND IMPROVEMENT POSSIBILITIES OF EXPORT FRESH FRUIT AND VEGATABLES IN HATAY PROVINCE Özlem TAHHUŞOĞLU DEPARTMENT OF AGRICULTURAL ECONOMICS INSTITUE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF ÇUKUROVA Supervisor : Prof. Dr. Yaşar GÜRGEN Year: 2007, Page:64 Jury : Prof. Dr. Yaşar GÜRGEN Prof. Dr. Faruk EMEKSİZ Assoc. Prof. Dr. Yeşim YALÇIN MENDİ In this study, improvements in the production and export of fresh fruits and vegetables in the world, Turkey and Hatay province have been investigated. Surveys have been conducted with 21 companies in Hatay which export fresh fruits and vegetables. Based on results of these surveys, general condition of the export and factors which affect fresh fruit and vegetables export have been determined. In addition, the structure of the fresh fruit and vegetables export in Hatay province has been revealed. Furthermore, factors which affect export have been examined. Especially, it was realized that there is a very big bureaucratic obstacle in the export. Therefore export supports must be at the same level as the other countries. Some of the problems related to export may be reduced if bureaucratic processes are made more convenient than their current status. Key words: Fresh fruit and vegetables, production of fresh fruit and vegetables, export of fresh fruit and vegetables. II
TEŞEKKÜR Yüksek Lisans çalışmamın planlanması ve yürütülmesinde bana yol gösteren, ve yardımlarını esirgemeyen danışman hocam Sayın Prof. Dr. Yaşar Gürgen e teşekkürlerimi sunarım. Tezimi hazırlarken katkılarından dolayı Prof. Dr. Faruk EMEKSİZ e, Doc.Dr. Yeşim Yalçın Mendi ye, Prof.Dr. Ünal AY a, Hatay İli nde görüşme yaptığım yaş sebze meyve ihracatı yapan işletmelere, çalışmalarım sürecinde bana destek olan arkadaşlarıma anketlerimin yapılmasında ve tezimin hazırlanmasında benden maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen ailem; ablam, ağabeylerim, annem ve rahmetli babama sonsuz teşekkür ederim. III
İÇİNDEKİLER ÖZ. I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR... III İÇİNDEKİLER.... IV ÇİZELGELER DİZİNİ. VI KISALTMALAR LİSTESİ..... VIII 1. GİRİŞ... 1 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR... 2 3. MATERYAL ve YÖNTEM.... 7 3.1. Materyal. 7 3.2. Yöntem.. 8 4. ARAŞTIRMA İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER... 9 4.1. Dünyadaki ve Türkiye deki Yaş Sebze Meyve Üretimindeki Gelişmeler 9 4.2. Türkiye deki Yaş Sebze Meyve İhracatındaki Gelişmeler.. 21 4.3. Hatay İlindeki Yaş Sebze Meyve Üretimindeki Mevcut Durum. 26 4.4. Hatay İlindeki Yaş Sebze Meyve İhracatındaki Gelişmeler... 27 5.ARAŞTIRMA BULGULARI..33 5.1 İşletmelerle İlgili Bilgiler.. 33 5.2 Yöneticilerle İlgili Bilgiler 34 5.3.İşletmelerin İhracatla İlgili Faaliyetleri 35 5.3.1. İhraç Ürünlerinin Yaklaşık Olarak Payları. 35 5.3.2.İhracatın Ülkelere Göre Durumu. 36 5.3.3.Gelişme Potansiyeli Olan Pazarlar... 37 5.4. İhraç Edilen Ürünlerin Temini (Tedariki)... 38 5.5. İhracatçı Firmaların Teslim Şekilleri.. 40 5.5.1. İhraç Ürünlerinin Ulaşımı. 41 5.5.2. İhraç Ürünlerinin Sigortalanması. 41 5.6. İhracatçı Firmaların Yararlandığı İhracat Teşvikleri.. 41 5.7. İşletmelerin Pazarlama Bilgi Kaynakları 43 5.8. İhraç Fiyatının Belirlenmesi ve İşletmeler Arası İlişkiler... 44 IV
5.8. İhraç Fiyatının Belirlenmesi ve İşletmeler Arası İlişkiler... 44 5.8.1. İhracatçı İşletmeler Arası Rekabet... 45 5.8.2. İhracatçı İşletmeler Arası İşbirliği 45 5.8.3. İhracatçı İşletmelerin Marka Kullanımı 46 5.9. İşletmelerin Başlıca Sorunları. 46 5.10. Sorunların Çözüm Önerileri...... 49 5.11. Sorunlar Karşısında Devletten Beklentiler...... 50 6.SONUÇ VE ÖNERİLER 51 KAYNAKLAR.. 55 ÖZGEÇMİŞ... 59 EK.. 60 V
ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA NO Çizelge 4.1. 2004-2005 Yılları Dünyada Üretilen Önemli Taze Sebzeler (1000 Ton)........ 10 Çizelge 4.2. 2004-2005 Yılları Ülkeler İtibariyle Taze Sebze Üretimi (1000 Ton)......... 11 Çizelge 4.3. Türkiye nin 2000-2005 Yıllar İtibariyle Önemli Taze Sebze Üretimi (1000 Ton)........ 12 Çizelge 4.4. 2004-2005 Yılları Dünyada Üretilen Önemli Taze Meyveler (1000 Ton)....... 13 Çizelge 4.5. 2004-2005 Yılları Ülkeler İtibariyle Meyve Üretimi (1000Ton ve % Oranları).... 14 Çizelge 4.6. Türkiye nin 2000-2005 Yıllar İtibariyle Önemli Taze Meyve Üretimi (Ton ve % Oranları).... 15 Çizelge 4.7. 2004-2005 Ülkeler İtibariyle Narenciye Üretimi (1000 Ton ve % Oranları)... 16 Çizelge 4.8. 2004-2005 Ülkeler İtibariyle Portakal Üretimi (1000 Ton ve % Oraları)...... 17 Çizelge 4.9. 2004-2005 Ülkeler İtibariyle Greyfurt Üretimi (1000 Ton ve % Oranları)..... 18 Çizelge 4.10.2004-2005 Ülkeler İtibariyle Mandarin Üretimi (1000 Ton ve % Oranları)... 19 Çizelge 4.11.2004-2005 Ülkeler İtibariyle Limon Üretimi (1000 Ton ve % Oranları)......... 20 Çizelge 4.12.Türkiye Yıllar İtibariyle Turunçgil Üretimi (1000 Ton)..... 20 Çizelge 4.13.Yaş Meyve Sebze Ve Narenciyenin 2004-2005 Yılları İtibariyle Gelişimi...... 23 Çizelge 4.14. 2004 2005 Yılları Yaş Meyve Sebze ve Narenciye'de İhracat Yapılan İlk 10 Ülke (2004-2005).. 24 Çizelge 4.15. 2004 ve 2005 Yılları Yaş Meyve Sebze ve Narenciyede İhracat Yapılan İlk 10 Tür..... 25 VI
Çizelge 4.16. Hatay da Yaş Sebze ve Meyve Üretimi (2005)... 26 Çizelge 4.17. Hatay'dan İhracatı Yapılan Meyvelerin 2004-2005 Yılları İtibariyle Miktar ve Değerleri... 28 Çizelge 4.18. Hatay'dan İhracatı Yapılan Sebzelerin 2004-2005 Yılları İtibariyle Miktar ve Değerleri... 30 Çizelge 4.19. Hatay'dan İhracatı Yapılan Turunçgillerin 2004-2005 Yılları İtibariyle Miktar ve Değerleri... 32 Çizelge 5.1. Anket Yapılan Firma Yöneticilerinin Öğrenim Durumları...34 Çizelge 5.2. Anket Yapılan İşletme Yöneticilerinin Deneyim Durumları..... 35 Çizelge 5.3. Yaş Sebze Meyve Ürünlerinin İhracatında Ağırlık Oranları... 35 Çizelge 5.4. Ürün Bazında Faaliyetlerin En Yoğun Olduğu Ülkeler... 36 Çizelge 5.5. Yakın Gelecekte En Cazip Olacak Pazarla 37 Çizelge 5.6. İhraç Edilen Ürünlerin Temin Yerlerine Göre Dağılımı... 38 Çizelge 5.7. İhracat Ürününün Temin Şekli. 39 Çizelge 5.8.Yaş Sebze Meyve İhracatçısı Firmaların Dış Pazarda Temsil Şekli.....39 Çizelge 5.9. Yaş Sebze Meyve İhracatçısı Firmaların Teslim Şekli.40 Çizelge 5.10.Yaş Sebze Meyve İhracatçısı Firmaların Yararlandığı İhracat Teşvikleri..... 42 Çizelge 5.11.İhracatçı Firmaların Yararlandıkları İhracat Teşvikleriyle İlgili Görüşleri... 42 Çizelge 5.12.Yaş Sebze Meyve İhracatçısı Firmaların Pazarla İlgili Bilgi Kaynakları.....44 Çizelge 5.13.Yaş Sebze Meyve İhracatında Fiyatın Belirlenmesini Etkileyen Etkenler... 45 Çizelge 5.14. Firmalar Arası İşbirliği... 46 Çizelge 5.15.Yaş Sebze Meyve İhracat Firmalarının Karşılaştıkları Genel Sorunlar...... 48 Çizelge 5.16.Yaş Sebze Meyve İhracat Firmalarının Karşılaştıkları Firma İçi Sorunlar.... 49 Çizelge 5.17.Karşılaşılan Sorunlar Karşısında Devletten Beklentiler. 51 VII
KISALTMALAR LİSTESİ AB AKİB DİE FAO İGEME DTM DFİF Avrupa Birliği Akdeniz İhracatçılar Birliği Devlet İstatistik Enstitüsü Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü İhracatı Geliştirme ve Etüt Merkezi Dış Ticaret Müsteşarlığı Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu VIII
1.GİRİŞ Özlem TAHHUŞOĞLU 1.GİRİŞ Türkiye, ekolojik yapısının uygunluğu nedeniyle önemli bir tarımsal üretim potansiyeline sahiptir. Ülkemizde, 27,7 milyon hektar tarım alanının %6,3 ünde (1,745 milyon ha) meyvecilik-zeytincilik ve bağcılık yapılırken, %1,2 sinde (332 bin ha) ise sebzecilik faaliyeti sürdürülmekte olup, yılda yaklaşık 43 milyon ton yaş meyve-sebze üretilmektedir. Bu çerçevede, toplam tarımsal üretimin %1,3 ünün yaş sebze meyve üretiminden oluştuğu rahatça söylenebilir (Dış Ticaret Müsteşarlığı, 2002). Türkiye nin sahip olduğu genişlik ve çeşitlilik açısından dünya yaş sebze meyve üretiminde önemli bir yeri vardır. Aynı zamanda yaş sebze meyve sektörü ülkemiz tarımsal üretiminde önemli bir paya sahip olurken, sektörün milli gelire sağladığı önemli katkı ve oluşturduğu istihdam ile tarım ürünleri ihracatımız açısından da önemi büyüktür. Türkiye nin yaş sebze meyve üretiminde sahip olduğu tarımsal alanda genişlik ve ürün çeşitliliğinin yanı sıra dünyada yaş sebze meyve ihracatı yapan ilk 10 ülke arasında bulunması ihracatta da önemli bir paya sahip olduğunu göstermektedir. Tarımsal ihracat kalemleri içerisinde ise yaş sebze meyvenin çok önemli bir payı vardır. Ürün bazında ele alındığında ihracatımızın yarıdan fazlasını narenciye gurubu oluşturmaktadır. Türkiye nin sahip olduğu yaş sebze meyve üretim ve dış ticaret yapısı içerisinde Hatay İli de sahip olduğu tarımsal üretim deseni, genişliği, iklim koşullarının elverişli olması ve tarımsal arazinin verimli olmasının sonucu olarak yaş sebze meyve üretimi bakımından çok önemli bir potansiyel oluşturmaktadır. Hatay İli nde üretilen yaş sebze meyve, iç pazarda satıldığı gibi ihraç da edilmektedir ve bu faaliyet artmaya devam etmektedir. Ekonomik faaliyetler açısından Hatay ili incelendiğinde tarımsal dış ticaretin önemli olduğu ve özellikle yaş sebze meyve ihracatının oldukça önemli bir paya sahip olduğu söylenebilir. Bu çalışmanın esas amacı; Hatay İli nde yapılan yaş sebze meyve dışsatımının mevcut yapısını belirlemek ve dışsatımın geliştirilme olanaklarını ortaya koymaktır. 1
2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Özlem TAHHUŞOĞLU 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Başkonuş (1982), İhracat Potansiyeli Olan Yaş Meyve ve Sebze İle Baklagiller Dışsatımı ve Pazarlama Maliyet Analizleri konulu çalışmasında, yaş meyve ve sebze ile baklagiller üretim ve ihracatı, ihracatta uygulanan teşvik tedbirlerini araştırmıştır. Ayrıca yaş meyve ve sebze ile baklagiller ithalatçısı ülkelerdeki üretim, ithalat ve ihracat durumları, yaş meyve sebze ile baklagiller ihracatçısı işletmelerde pazarlama maliyetleri üzerinde durmuştur. Maçinli (1982), Yaş Meyve Ve Sebze Dışsatımının Genel Durumu konulu bildirisinde, dış pazarların istedikleri tür ve kalitede malın hazırlanması, nakliye sorunlarının temelden ele alınarak çözümlenmesi, malın nakliyesinde gereken hızın sağlanması, yurtiçi firmalar arasına rekabetin kaldırılması, ambalajın iyileştirilmesi ve kısa vadede yüksek kazanç peşinde koşan teşebbüslerin olumsuzluğu üzerinde durmuştur. Baumeister (1984), Ortak Pazar Topluluğunda Tarım Ürünleri İle İlgili Pazar Düzenleme Kuralları ve Konunun Türk Yaş Meyve Sebze Dışsatımı Açısından Değerlendirilmesi konulu bildirisinde Ortak Pazar Topluluğu ülkelerinde nüfusun azalma eğiliminde olduğunu, tüketimin doyum noktasına ulaştığını, bu nedenle uluslar arası pazarda Türkiye nin çok sayıda rakibi bulunduğunu belirtmiştir. Aynı zamanda reklam ve markaya önem vermek şartıyla yüksek kaliteli, lezzetli ve gerektiği şekilde ambalajlanmış yaş meyve ve sebzelerin her zaman pazar şansının olacağını ifade etmiştir. Blanckertz (1984), Türkiye den B.Almanya ya Dışsatımı yapılan Yaş Meyve ve Sebzelerin Kalite Kontrol Sonuçları, Hatalar ve Giderilmesi İçin Alınması Gerekli Önlemler konulu bildirisinde, pazarın çok iyi izlenmesi, sevkıyatın düzenlenmesi, erkenci ve mevsim dışı ürünlerin gönderilmesi, standart ve normlara uyulması, istenen lezzette yeni ürünlerin arz edilmesi, istenen tarihte sürekli sevkıyat yapılması durumunda Türk ürünlerinin her zaman Pazar şansının olabileceğini vurgulamıştır. Emeksiz (1988), Türkiye de Turunçgil Üretimi ve Pazarlanması ve Dışsatımını Geliştirme Olanakları konulu çalışmasında, Türkiye de turunçgil 2
2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Özlem TAHHUŞOĞLU üretim, pazarlama yapısı hakkında bilgiler vermiş ve turunçgil ihracatının geliştirme olanakları üzerinde durmuştur. Yıldırım ve ark (1989), Türkiye de Yaş Meyve ve Sebzelerin İç ve Dış Pazarlaması İle İlgili Altyapının İyileştirilmesi konulu araştırmada, yaş sebze meyve sektöründe altyapı koşullarının iyileştirilebilmesi için yapılabilecek seçeneklere yer verilmiştir. Koç (1990), Çukurova Bölgesinde Avrupa Topluluğuna Yapılan Yaş Meyve Sebze Dışsatımının Sorunları konulu çalışmasında, AT ve Türkiye yaş meyve ve sebze üretimi, dış ticareti ve dış ticaret politikalarının karşılaştırmalı analizi ile Çukurova bölgesinden AT ye yaş meyve ve sebze dışsatımı yapan firmaların dış pazarlama hizmetlerinde karşılaştıkları sorunları araştırmıştır. Araştırma sonucunda dış satım pazarlama hizmetlerinde önemli sorun olduğunu ifade etmiştir. Türkiye nin yaş meyve ve sebze dış satımının hem toplamının hem de Avrupa Topluluğuna yönelik kısmının üretimine oranla düşük olmasının nedeninin Topluluğun, dış alımına getirdiği kısıtlayıcı uygulamaların olduğunu ifade etmiştir. Ayrıca nedenler arasında Türkiye nin pazarlarda benzer ürünleri üreten Topluluk içi ve dışı Akdeniz ülkeleriyle rekabet olmasını da belirtmiştir. Şenyurt (1994), Türkiye nin Tarım Ürünleri Dış Ticaret Yapısı ve Gelişimi konulu çalışmasında, 1980 1992 döneminde Türkiye nin tarım ürünleri dış ticaret yapısını ve gelişimini inceleyerek, o dönemdeki gelişmeleri ve bunları doğuran etkenleri araştırmıştır. Ayrıca 1980 sonrasında Türkiye nin tarım ürünleri dış ticaretinde yöneldiği pazarlardaki değişimi araştırmıştır. Araştırma sonunda 1980 öncesinde Türkiye nin toplam ihracatının dörtte üçünü tarım ürünleri ihracatı oluştururken, bu oranın 1980 sonrasında sanayi ürünleri lehine çevrildiğini ortaya koymuştur. Tarım ürünleri ihracatının mutlak değer olarak artmasına karşın, oransal olarak gerilediğini belirtmiştir. Bunun yanı sıra Yunanistan, G. Kore, Yugoslavya, Fas, Cezayir, Hindistan, KKTC, Endonezya, Kanada, K. Kore, İsveç, Avustralya ve G. Afrika ülkelerinin Türkiye nin tarım ürünleri ihracatında gelişen ve önemli yer tutan pazarları olduğunu ifade etmiştir. Güllenoğlu (1993), Marmara Bölgesi Yaş Meyve ve Sebze Üretimi, Taşıması ve Soğuk Hava Depoculuğunun Ekonomik Analizi konulu çalışmasında, 3
2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Özlem TAHHUŞOĞLU Marmara Bölgesinde yaş meyve ve sebze yetiştiriciliği üretim aşamasını ele alarak, taşıma ve depolama aşamalarını da inceleyip, özellikle soğuk hava depoculuğunun ekonomik analizini irdelemiştir. Küçükkoca (1996), A.B Uyumlaştırılmış Ambalajlama Etiketleme Standartlarının Türkiye nin Yaş Meyve ve Sebze İhracatı Üzerine Etkileri konulu çalışmasında, Türkiye nin yaş meyve ve sebze ihracatında, AB ye uyumlaştırılmış ambalajlama ve etiketleme standartlarının etkilerini araştırmış, ihracat sürecinde bu standartların önemini vurgulamıştır. Özdoğan (1997), Türkiye nin Yaş Meyve ve Sebze İhracatında Karşılaşılan Paketleme, Standardizasyon, Depolama ve Taşıma Sorunları konulu çalışmasında, ihracatta karşılaşılan spesifik olarak belirlenmiş paketleme, standardizasyon, depolama ve taşıma sorunları üzerinde durarak bu sorunların çözüm önerilerinde bulunmuştur. Türkmen (1998), Türkiye nin Yaş Meyve ve Sebze Pazarlaması Uygulamalarında Ortaya Çıkan Problemler ve Çözüm Önerileri konulu çalışmasında, Türkiye de yaş meyve ve sebze üretimi aşaması sonrası kullanılan taşıma, depolama, ulaşım gibi pazarlama aşamaları problemlerini ayrıntılı olarak ortaya koyarak çözüm önerilerinde bulunmuştur. Akyıldız (1999), Dondurulmuş ve Yaş Meyve Sebze İhracatında Pazar Fırsatlarının Analizi ve İhracat Olanaklarının Araştırılması: Japonya Pazarı ve Genel Değerlendirme konulu çalışmasında, dondurulmuş yaş meyve sebze ihracatında girilebilecek pazarları, pazarların özelliklerini, yapısı ve fırsatlarını ortaya koymuş ve Japonya Pazarını ayrıntılı olarak incelemiştir. Bayuk (2000), Türkiye de Yaş Meyve Sebze Ticareti ve Toptancı Hali İşleyişi (Trabzon Toptancı Hali Örneği) konulu çalışmasında, Trabzon Toptancı Halinin işleyişi, yapısı üzerinde durmuştur. Ayrıca, Türkiye de yaş meyve sebze ticareti ve toptancı hallerinin işleyişini de araştırmıştır. Mutlu (2001), Çukurova Bölgesinde Turunçgil İhracat Sektör Yapısı konulu çalışmasında, Türkiye ve dünyadaki turunçgil üretim ve ihracat durumunu ve ihracattaki uygulamaları araştırmıştır. Turunçgil ihracatını etkileyen faktörleri incelemiş ve sektörle ilgili karar alıcı birimlere yardımcı olacak bilgiler sunmaya 4
2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Özlem TAHHUŞOĞLU çalışmıştır. Ayrıca Çukurova Bölgesindeki turunçgil ihracatçısı firmaların yapısı ve bu firmaların sorunlarına da yer vermiştir. Araştırma sonunda turunçgil ihracatını etkileyen en önemli faktörün, destekleme politikası olduğunu ve turunçgil ihracatının artması için ürün, ambalaj kalitesi, gibi özelliklere dikkat edilmesi gerektiğini belirtmiştir. Bunun yanı sıra teşviklerin sadece ihracatçı firmalara değil, aynı zamanda üreticiye de verilmesi gerektiğini ifade etmiştir. Çolak (2002), Türkiye nin Yaş Meyve ve Sebze İhracatında Karşılaşılan Pazarlama Sorunları Çözüm Önerileri ve İhracatçıların Eğitimi konulu çalışmasında, sorunları tespit ederek çözüm önerileri sunmuş ve ihracatçıları ihracat süreci hakkında, pazar bulma, ürünü temin, tanıtma gibi konularda bilgilendirmeye çalışmıştır. Çetin (2005), Dünyada ve Türkiye de Organik Tarım Dış Ticaret ve Türkiye nin AB ye Uyumu konulu çalışmasında, son yıllarda tarımsal üretimde, yeni bir üretim yöntemi olarak kabul edilen organik tarım üretimini araştırmıştır. Organik tarım ürünleri pazarının dünyada ve Türkiye deki durumunu araştırmıştır. Türkiye organik tarım ürünleri ihracatı için önemli bir pazar olan Avrupa Birliği ndeki ve Türkiye deki yasal düzenlemeler ile Avrupa Birliği ile Türkiye nin uyum durumunu incelemiştir. Aldemir (2006), Türkiye de Döviz Kuru İle Dış Ticaret Fiyatları Arasındaki Yansıma Etkisi Analizi konulu doktora tezinde, nominal döviz kuru ile dış ticaret fiyatları arasındaki ilişkiyi ifade eden yansıma etkisi, dış ticaret bilançosunun döviz kuru değişmelerine uyum sürecinde önemli gecikmelerin görülmesi üzerine incelenen teorik ve ampirik bir çalışma yapmıştır. Erdoğan (2006), Türkiye nin İhracat Yapısındaki Değişme ve Büyüme İlişkisi: Koentegrasyon ve Nedensellik Testi Uygulaması adlı çalışmasında, 1923 2004 yılları arasında ihracat ile büyüme arasında bir ilişkinin ve karşılıklı bir nedenselliğin olup olmadığını araştırmıştır. Çalışmanın sonucunda, Türkiye için ihracatın önemini vurgulayarak, ihracat ile büyüme arasında uzun süreli bir ilişkinin olduğunu belirlemiştir. Ayrıca, 1980 sonrası büyüme ile ihracat arasında karşılıklı bir nedensellik ilişkisi olduğunu belirtmiş, 1980 öncesinde ise değişkenler arasında bir nedensellik ilişkine rastlanmadığını ifade etmiştir. 5
2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Özlem TAHHUŞOĞLU Erol (2006), Gıda Ürünlerinin Dış Ticaret Yapısının İncelenmesi konulu çalışmasında, Türkiye de ve dünyada gıda dış ticaretine konu olan ürünlerin ticaretini araştırmış ve bunların dökme ürünler, işlenmiş ürünler ve paketlenmiş ürünler olduğunu belirtmiştir. Araştırmada incelenen ülkelerin gıda ticareti politikalarını belirlerken, üreticilere yüksek destekler verip, iç piyasanın talebi doğrultusunda ithalata sıkı koruyucu önlemler uyguladıklarını ifade etmiştir. Gökçek (2006), Hatay İli nde Turunçgil İhraç Eden Firmaların Mevcut Durumu, Sorunları Ve İhracatı Geliştirme Olanakları adlı çalışmasında, Türkiye ve Hatay ili turunçgil ihracatı ve üretimindeki gelişmeleri incelemiştir. Ayrıca, Türkiye deki ihracat uygulamaları, kalite kriterleri, Akdeniz ülkelerinin turunçgil ihracatındaki yeri, AB ülkeleri tarafından ihracatta istenen belge ve sertifikaları belirlemeye çalışmıştır. Çalışmanın sonucunda, turunçgil ihracatının durumu ve ihracatı etkileyen faktörleri de araştırmıştır. Tuncer (2006), Yaş Sebze Meyve İhracatında Dağıtım Kanalları ve Bir Uygulama adlı çalışmasında, yaş meyve sebzelerin pazarlanmasında dağıtım kanalının önemini ve ortaya çıkabilecek sorunları ortaya koymayı amaçlamıştır. Bu çalışmanın uygulamasını, Antalya da Yaş Sebze Meyve Hali nde faaliyetlerini sürdüren işletmelerde gerçekleştirmiştir. Dağıtım kanalının faaliyetlerine yönelik sorunları tespit etmiş ve bu sorunlara çözüm önerileri getirmeye çalışmıştır. Çalışmanın sonunda meyve ve sebzelerin daha çok taze tüketiliyor olması ve üretimden tüketime kadar geçen sürede ürün kaybının çok olması nedeniyle yaş meyve sebzelerin pazarlanmasında dağıtım kanalının önemini vurgulamıştır. 6
3. MATERYAL VE YÖNTEM Özlem TAHHUŞOĞLU 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal Bu araştırmanın ana materyali, Hatay daki yaş sebze meyve ihracatı yapan işletmelerle yüz yüze yapılan anket yoluyla elde edilen bilgilerden oluşmuştur. Akdeniz İhracatçılar Birliği Antakya İrtibat Bürosundan alınan bilgiye göre bu konuda faaliyette bulunan 100 ü aşkın kayıtlı işletme olmasına rağmen, sadece 25 inin düzenli ve aktif bir şekilde ihracat yaptıkları saptanmıştır. Diğerlerinin ise düzenli olmayan sadece zaman zaman ihracat yapan ya da hiç ihracat yapmayan sadece kayıtlı olan işletmeler olduğu belirlenmiştir. Bunlar arasında da birleşen firmaların ve anket çalışmalarının başladığı dönemde faaliyetlerine ara veren firmaların varlığı sebebiyle 21 firma ile anket çalışması yapılmıştır. Yapılan anketler ile ihracat yapan firmaların genel özellikleri, yaş sebze meyve ihracatındaki payı, ihracatla ilgili faaliyetleri, ihraç ürünleri, ihraç edilen ülkeler, ihracat ile ilgili bilgilerden; ihraç ürününü nereden sağladıkları, ürünü üreticiden ne şekilde aldıkları, firmanın dış pazarda nasıl temsil edildiği, ihracatın hangi teslim şekillerine göre yapıldığı; pazarlama ile ilgili bilgilerden; ne tür bilgilere ihtiyaç duydukları, bilgileri nereden sağladıkları, ihraç fiyatlarından; ihracat fiyatının nasıl belirlendiği, firmalar arası işbirliği, marka kullanımı, firma sorunları ve çözüm yöntemleri, yaş sebze meyve ihracatını etkileyen faktörlerin neler olduğu tespit edilmiştir. Çalışmada kullanılan anket formu daha önceki araştırmalarda kullanılan anket formlarının incelenmesi ve yeniden düzenlenmesiyle oluşturulmuştur. Çalışmada uygulanan anket formu ekte mevcuttur. Ayrıca konuyla ilgili olarak özellikle Akdeniz İhracatçılar Birliği (AKİB), İhracatı Geliştirme ve Etüt Merkezi (İGEME), Dış Ticaret Müsteşarlığı (DTM), Tarım İl Müdürlüğü Kayıtları, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütünün (FAO) istatistiksel verilerinden de yararlanılmıştır. 7
3. MATERYAL VE YÖNTEM Özlem TAHHUŞOĞLU 3.2.Yöntem Akdeniz İhracatçılar Birliği Antakya İrtibat Bürosu ndan elde edilen bilgilere göre tespit edilmiş 21 firma ile tam sayım yöntemi ile anket çalışması yapılmıştır. Elde edilen anket verileri sıralama, ortalama, oran, gruplama analizleri ile değerlendirilmiştir. Verilerin çizelgelere dökümü yapıldıktan sonra sonuçlar tablolar halinde ortaya konularak yorumları yapılmıştır. Verilerin değerlendirilmesi aşamasında Excel paket programından yararlanılmıştır. 8
4. ARAŞTIRMA İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER Özlem TAHHUŞOĞLU 4. ARAŞTIRMA İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER 4.1. Dünyadaki ve Türkiye deki Yaş Sebze Meyve Üretimindeki Gelişmeler Tarım sektörü, üretimin büyük oranda doğa koşullarına bağlı olması, tarım ürünlerinin arz-talep esnekliğinin diğer sektör ürünlerine kıyasla düşük; ancak üretim aralıklarının daha uzun olması, toplumda sosyal dengelerin sağlanması ve korunması amaçlarına yönelik katkıları ve aynı zamanda diğer sektörlere göre gelirinin düşük olması gibi faktörler ile öne çıkan bir sektördür (Dış Ticaret Müsteşarlığı, 2002). Ayrıca, tarım sektörü, ülke nüfusunun zorunlu gıda maddeleri ihtiyacını karşılaması, sanayi sektörüne hammadde sağlaması, sanayi ürünlerine talep yaratması, ulusal gelir ve ihracata katkıları ile önem arz etmektedir. Konuya yaş sebze ve meyve açısından bakılacak olunursa yıllık yaklaşık 43 milyon ton civarındaki üretimi ile dünya yaş meyve sebze üretiminde önemli bir yeri vardır. Ülkemiz dünyanın önemli yaş meyve ve sebze üreticilerinden birisidir. Aynı zamanda yaş meyve sebze sektörü, ülkemiz tarımsal üretiminde sahip olduğu pay, oluşturduğu istihdam ve milli gelire sağladığı ek katkı ve tarım ürünleri ihracatımız açısından önemli bir yere sahiptir. FAO nun 2005 yılı verilerine göre; dünyada yaklaşık 52 milyon hektar alanda taze sebze üretimi yapılmaktadır. Toplam taze sebze üretimi; yaklaşk 882 milyon ton olup yaklaşık 323 milyon ton ile dünyada en çok üretilen taze sebze patatestir. Patates ekimi dünyada toplam yaklaşık 18,6 milyon hektar alanda yapılmaktadır. Çin, Rusya Federasyonu, Hindistan, Polonya, ABD patates üretiminde dünyada önde gelen ülkeler olurken, ABD hektara göre verimin en yüksek olduğu ülkedir. Türkiye, hektara göre verim sıralamasında dünyada ön sıralardadır. Dünya patates üretiminin önemli bir bölümü üretici ülkenin iç pazarında tüketilmekte iken küçük bir bölümünün dış satımı olmaktadır. Dünyada en çok üretilen ikinci sebze domatestir. Yaklaşık 122 milyon ton üretilen domatesin dünyada yaklaşık 4,5 milyon hektar alanda ekimi yapılmaktadır. Çin, ABD ve Türkiye dünyadaki önemli domates üreticisi ülkelerdir. Dünya domates üretiminin yaklaşık %40 ı bu üç ülke tarafından gerçekleşmektedir. Karpuz, lahana ve hıyar sırasıyla en fazla üretilen taze sebzelerdir 9
4. ARAŞTIRMA İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER Özlem TAHHUŞOĞLU (AKİB, 2005). Çizelge 4.1 de 2004 2005 yılları dünyada üretilen önemli taze sebzelere yer verilmiştir. Çizelge 4.1. 2004 2005 Yılları Dünyada Üretilen Önemli Taze Sebzeler (1000 Ton) Pay 2005 Ürünler 2004 2005 (%) Patates 330.301 323.103 36,6 Domates 122.422 122.660 13,9 Karpuz 95.619 96.455 10,9 Lahana 68.135 69.917 7,9 Hıyar 40.948 41.837 4,7 Patlıcan 30.120 30.478 3,5 Kavun 27.337 28.349 3,2 Havuç 24.504 24.481 2,8 Marul 21.761 22.204 2,5 Karnabahar 16.442 16.284 1,9 Sarımsak 14.089 14.549 1,7 Ispanak 12.756 12.981 1,5 Bezelye 9.018 9.083 1,0 Taze Fasulye 6.389 6.413 0,7 Bamya 5.065 5.042 0,6 Diğerleri 47.738 58.616 6,6 Toplam 874.643 882.452 100,0 Kaynak: FAO, 2005 http://faostat.fao.org/site567 Çin, taze sebze üretiminde dünyada en önde gelen ülkedir. Coğrafi yapısının genişliği etkisiyle tarımsal üretimin yoğun yapıldığı Çin de, iklim çeşitliliğinden dolayı aşağı yukarı tüm sebzelerin üretimi yapılabilmektedir (Çizelge 4.2). 10
4. ARAŞTIRMA İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER Özlem TAHHUŞOĞLU Çizelge 4.2. 2004-2005 Yılları Ülkeler İtibariyle Taze Sebze Üretimi (1000Ton) Ülkeler 2004 2005 PAY 2005 (%) Çin 423.395 435.024 49,3 Hindistan 80.529 80.529 9,1 A.B.D. 39.113 36.941 4,2 Türkiye 25.235 25.395 2,9 Mısır 15.927 16.165 1,8 Rusya Federasyonu 15.504 16.144 1,8 İtalya 16.363 16.014 1,8 İran 13.495 13.495 1,5 İspanya 13.000 12.635 1,4 Kore 11.838 12.160 1,4 Japonya 11.299 11.469 1,3 Meksika 10.039 10.124 1,2 Brezilya 8.958 8.841 1,0 Fransa 8.861 8.561 1,0 Nijerya 8.270 8.270 0,9 Diğerleri 172.818 170.685 19,3 Toplam 874.643 882.452 100,0 Kaynak: FAO, 2005 http://faostat.fao.org/site567 Domates, patates, karpuz, hıyar ve kavun taze sebze üretimimiz içinde önemli bir paya sahiptir. Bu ürünlerin sırasıyla dünya üretimindeki payları; %7,9, %1,29, %0,4, %4,12, %5,99 dur. Domates üretimi genel olarak Akdeniz, Ege ve Marmara bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Patates, Türkiye üretiminde ikinci sırada yer almaktadır. Patates çok üretilen ve iç piyasada tüketilen bir üründür. Orta Anadolu, Karadeniz, Ege ve Kuzey Anadolu Bölgelerinde üretilmektedir. Türkiye sebze tarımında son 20 yılda ekim alanlarında yaklaşık %35 lik, üretim miktarlarında yaklaşık %88 lik ve verimde ise yaklaşık %39 luk artış kaydetmiştir. Verimliliğin artmaya devam etmesi, sebze üreticilerinin gelişmeleri yakından takip etmelerinden ya da sebze üretim tekniklerindeki iyileştirmelerden olmuş olabilir. Türkiye, bir Akdeniz ülkesi olmasından dolayı sahip olduğu ekolojik özelliklerin avantajı da sebze üretiminde ve verim artışında etkili olmuş olabilir. 11
4. ARAŞTIRMA İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER Özlem TAHHUŞOĞLU Türkiye nin farklı iklim ve toprak yapısına sahip olması nedeniyle Ege, Akdeniz ve Marmara bölgeleri üretimin en fazla yapıldığı tür ve çeşit yönünden en zengin olan bölgelerdir (Çizelge 4.3). Çizelge 4.3. Türkiye nin 2000 2005 Yılları İtibariyle Önemli Taze Sebze Üretimi (1000Ton) Pay 2005 Ürün Adı 2000 2001 2002 2003 2004 2005 (%) Domates 8.890 8.425 9.450 9.820 9.440 9.700 38,2 Patates 5.370 5.000 5.200 5.300 4.800 4.170 16,4 Karpuz 3.900 4.020 4.575 4.250 3.825 3.800 15,0 Hıyar 1.825 1.740 1.670 1.780 1.725 1.725 6,8 Kavun 1.905 1.775 1.820 1.700 1.700 1.700 6,7 Patlıcan 924 945 955 935 900 880 3,5 Lahana 725 710 720 721 700 701 2,8 Taze Fasulye 514 490 515 545 582 555 2,2 Havuç 235 230 235 405 438 380 1,5 Marul 333 350 345 340 362 375 1,5 Diğerleri 18 480 340 72 763 1.409 5,6 Toplam 24.639 24.165 25.825 25.868 25.235 25.395 100,0 Kaynak: FAO, 2005 http://faostat.fao.org/site567 2005 yılı FAO verilerine göre; dünyada yaklaşık 51,5 milyon hektar alanda taze meyve üretimi yapılmaktadır. Toplam taze meyve miktarı yaklaşık 510 milyon ton olup 72,5 milyon ton ve %14 lük pay ile dünyada en çok üretilen taze meyve muzdur. Bu ürünü sırasıyla üzüm, portakal, elma ve mango izlemektedir. Yüzdeler incelendiğinde üretilen ilk 4 ürünün (muz, üzüm, portakal, elma) dünya taze meyve üretiminde %50 lik bir pay aldığı görülecektir. Genel anlamda, meyve üretimini belirleyen temel faktör taleptir. Bu talebin iç veya dış piyasadan gelmesinin yanı sıra, taze ya da işlenmiş olarak tüketilmesi üretimin şeklini ve yapısını değiştirmektedir. Bunların yanında taze meyve üretiminde, ekolojik faktörler, meyve çeşidinin tadı ve aromasında önemli bir etkiye sahiptir. Taze ya da işlenmiş olarak tüketimi yapılan taze meyveler içinde üzüm, elma ve armudun şaraplık olarak ayrı türlerinin üretimi yapılmaktadır (Çizelge 4.4). 12
4. ARAŞTIRMA İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER Özlem TAHHUŞOĞLU Çizelge 4.4. 2004 2005 Yılları Dünyada Üretilen Önemli Taze Meyveler (1000Ton) Ürünler 2004 2005 Pay 05 (%) Muz 72.653 72.466 14,3 Üzüm 67.100 65.584 12,9 Portakal 64.261 59.672 11,7 Elma 63.400 59.444 11,7 Mango 27.181 28.222 5,6 Mandarin 23.430 23.330 4,6 Armut 18.681 19.539 3,8 Ananas 16.096 16.770 3,3 Şeftali Ve Nektarinler 15.347 15.782 3,1 Limon 12.569 12.726 2,5 Erik 9.633 9.459 1,9 Hurma 6.908 6.922 1,4 Papaya 6.757 6.811 1,3 Greyfurt 4.677 3.675 0.72 Çilek 3.548 3.617 0,7 Diğerleri 103.727 104.642 20,6 Toplam 515.964 508.659 100,0 Kaynak: FAO, 2005 http://faostat.fao.org/site567 Muz, genellikle tropik ürün yetiştiren gelişmekte olan ülkelerde yetiştirilmektedir. Hindistan, Ekvator, Çin ve Brezilya yalnız başlarına dünya üretiminin yaklaşık %50 sini gerçekleştirmektedirler. Üretimde verimlilik yönünden incelendiğinde ise, İspanya ve Kostarika ilk iki sırayı alırken Türkiye üçüncü sırada yer almaktadır. FAO 2005 yılı rakamlarına göre; elma üretimi dünyada yaklaşık 5 milyon hektarlık alanda yapılmaktadır. Dünya elma üretiminin yaklaşık %75 i 10 ülke tarafından yapılmaktadır. Elma üretiminde ilk iki sırada Çin ve ABD yer alırken, Türkiye yaklaşık 2,5 milyon tonluk üretimi ile üçüncü sırada yer almaktadır. Bu ülkeleri Fransa, İran, İtalya, Polonya, Rusya Federasyonu, Almanya ve Hindistan takip etmektedir. 2005 yılı FAO kayıtlarında; taze meyve üretiminde Çin yaklaşık %16 lık pay ve yaklaşık 82,5 milyon tonluk üretim ile ilk sırada yer almaktadır. Bu ülkeyi 13
4. ARAŞTIRMA İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER Özlem TAHHUŞOĞLU Hindistan, Brezilya, ABD ve İtalya izlemektedir. Bu 5 ülke dünya meyve üretiminde yaklaşık % 40 lık paya sahiptir. Türkiye ise yaklaşık 11,5 milyon tonluk üretim ve yaklaşık % 2.3 pay ile dünya sıralamasında 11. sırada yer almaktadır. Çin, 2005 FAO rakamlarına göre yaklaşık 10 milyon hektarlık bir alanda taze meyve üretimi yapmaktadır. Çin üretim konusunda diğer ülkelerin önündedir. Avustralya, ABD ve Brezilya gibi ülkelerde geniş arazi kaynakları olmasına rağmen Çin deki kadar fazla işgücü bu ülkelerde bulunmamaktadır. Coğrafi genişliği ve iklim çeşitliliği bulunan Çin de aşağı yukarı her çeşit meyve üretimi yapılmaktadır. 2005 rakamlarına göre en çok üretilen taze meyve elmadır (Çizelge 4.5). Çizelge 4.5. 2004 2005 Yılları Ülkeler İtibariyle Meyve Üretimi (1000 Ton ve % Oranları) Ülkeler 2004 (%) 2005 (%) Çin 83.238 16,1 82.456 16,2 Hindistan 47.031 9,1 47.031 9,3 Brezilya 36.095 6,9 35.788 7,0 ABD 30.184 5,8 26.050 5,1 İtalya 17.995 3,5 18.015 3,5 Meksika 14.918 2,9 15.015 3,0 İspanya 16.687 3,2 14.805 2,9 Endonezya 14.747 2,9 13.777 2,7 İran 13.143 2,5 13.143 2,6 Filipinler 12.365 2,4 12.453 2,5 Türkiye 10.811 2,1 11.481 2,3 Uganda 10.568 2,0 10.568 2,1 Fransa 11.056 2,1 10.300 2,0 Mısır 8.206 1,6 8.196 1,6 Tayland 7.963 1,5 8.138 1,6 Diğerleri 180.956 35,0 181.444 35,7 Toplam 515.964 100,0 508.659 100,0 Kaynak: FAO, 2005 http://faostat.fao.org/site567 FAO rakamlarına göre Türkiye de taze meyve sektörüne bakıldığında, üretim genelde 2000 yılından bu yana artan bir trend izlemiştir. 2004 yılında bir düşüş yaşansa da 2005 yılında toparlanabilinmiştir. Ürün olarak bakıldığında üzüm, taze 14
4. ARAŞTIRMA İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER Özlem TAHHUŞOĞLU meyve üretiminin yaklaşık % 32 sini kapsayarak ilk sırada yer almaktadır. Bu ürünü elma, portakal, limon ve mandarin gibi ürünler izlemektedir. Aslında Türkiye taze meyve üretimi için verimli arazilere sahip bir ülkedir. Ancak son 50 yıllık dönemde köyden kente göçün hızla artması, tarımsal teşviklerin yeterli düzeyde sağlanamaması, ürün çeşitliliğinin olamaması, iyi tarım tekniklerinin uygulanamaması, üreticilere zirai danışmanlık hizmetlerinin verilmemesi, bilinçsiz zirai ilaç kullanımı gibi nedenlerle, taze meyve üretiminde beklenen üretim ve verim artışları sağlanamamıştır. Bu nedenlerle, aslında dünya üretiminden daha fazla pay almamız gerekirken bu gerçekleşememiştir. Nitekim, Türkiye de yıllar itibariyle üretilen meyvelerle ilgili veriler, Çizelge 4.6 da verilmiştir. Çizelge 4.6. Türkiye nin 2000 2005 Yılları İtibariyle Önemli Taze Meyve Üretimi (Ton ve % Oranları) Pay2005 Ürün Adı 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Üzüm 3.600 3.250 3.500 3.600 3.500 3.650 32 Elma 2.400 2.450 2.200 2.600 2.100 2.550 22 Portakal 1.070 1.250 1.250 1.250 1.300 1.250 11 Limon 460 510 525 550 600 600 5 Mandarin 560 580 590 550 670 585 5 Şeftali, Nektarin 430 460 455 470 372 485 4 Kiraz, Vişne 336 370 310 410 383 400 3 Kayısı 579 517 352 499 350 370 3 Armut 380 360 340 370 320 340 3 İncir 240 235 250 280 275 280 2 Çilek 130 117 145 150 155 160 1 Greyfurt 130 135 125 135 135 150 1 Muz 64 75 95 110 130 135 1 Ayva 105 102 110 110 110 110 1 Diğerleri 374 376 375 410 410 415 4 Toplam 10.858 10.787 10.622 11.494 10.810 11.480 100 Kaynak: FAO, 2005 http://faostat.fao.org/site567 Narenciye üretiminin büyük bölümü (%70) Kuzey Yarımkürede gerçekleşmektedir. Narenciye üretimi yapılan ülkeler; Brezilya, Akdeniz ülkeleri, (%) 15
4. ARAŞTIRMA İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER Özlem TAHHUŞOĞLU ABD ve Çin dir. Dünya narenciye üretiminin yaklaşık 2/3 ü bu ülkeler tarafından gerçekleştirilmektedir. Güney Yarımküre ülkelerinden Arjantin, Avustralya ve Güney Afrika, kuzeye sezon dışı narenciye sağlayabilmektedirler. Brezilya 2005 yılı dünya narenciye üretiminde, ilk sırada yer alarak dünya narenciye üretiminin yaklaşık % 19 unu, Türkiye ise dünyada 12. sırada yer alarak, dünya üretiminin yaklaşık % 2,45 ini gerçekleştirmektedir (AKİB 2005). Çizelge 4.7 de 2004 2005 yılları ülkeler itibariyle narenciye üretimi ve % oranları görülmektedir. Çizelge 4.7. 2004 2005 Yılları Ülkeler İtibariyle Narenciye Üretimi - Miktar (1000 Ton ve % Oranları) Ülkeler 2004 (%) 2005 (%) Brezilya 20.487 18,5 20.143 19,1 Çin 15.495 14,0 16.020 15,2 ABD 14.851 13,4 10.317 9,8 Meksika 6.648 6,0 6.736 6,4 İspanya 5.920 5,3 4.867 4,6 Hindistan 4.750 4,2 4.750 4,5 İran 3.825 3,4 3.825 3,6 İtalya 3.336 3,0 3.398 3,2 Nijerya 3.250 2,9 3.250 3,1 Mısır 2.855 3,0 2.798 2,7 Arjantin 2.690 2,4 2.690 2,6 Türkiye 2.708 2,4 2.588 2,5 Pakistan 1.670 1,5 1.670 1,6 Japonya 1.319 1,2 1.370 1,3 Fas 1.183 1,0 1.255 1,2 Diğerleri 19.926 18,0 19.764 18,7 Toplam 110.911 100,0 105.440 100,0 Kaynak: FAO, 2005 http://faostat.fao.org/site567 16
4. ARAŞTIRMA İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER Özlem TAHHUŞOĞLU 2005 yılında üretilen narenciye çeşitlerinde portakal ilk sırada yer alarak narenciye üretiminin yaklaşık % 56,6 sını oluşturmaktadır. Bunu sırasıyla, mandarin (% 22,1), limon (% 12,1) ve greyfurt (% 3,5) izlemektedir. 2005 yılında Türkiye de üretilen portakal, dünya üretiminin yaklaşık % 2,1 i, mandarin yaklaşık % 2,5 i, greyfurt yaklaşık % 4,1 i ve limon yaklaşık % 4,7 si kadardır (AKİB, 2005). Çizelge 4.8 de ülkeler itibariyle portakal üretimi ve % oranları görülmektedir. Çizelge 4.8. 2004 2005 Yılları Ülkeler İtibariyle Portakal Üretimi - Miktar (1000 Ton ve % Oranları) Ülkeler 2004 (%) 2005 (%) Brezilya 18.271 28,4 17.805 29,8 ABD 11.677 18,2 8.266 13,9 Meksika 3.977 6,2 4.050 6,8 Hindistan 3.100 4,8 3.100 5,2 Çin 2.311 3,6 2.412 4,0 İtalya 2.105 3,3 2.201 3,7 İspanya 2.691 4,2 2.150 3,6 İran 1.900 3,0 1.900 3,2 Mısır 1.850 2,9 1.789 3,0 Endonezya 2.071 3,2 1.312 2,2 Türkiye 1.300 2,0 1.250 2,1 Pakistan 1.169 1,8 1.169 2,0 Yunanistan 772 1,2 958 1,6 Fas 719 1,1 810 1,4 Arjantin 770 1,2 770 1,3 Diğerleri 9.577 14,9 9.730 16,3 Toplam 64.261 100,0 59.672 100,0 Kaynak: FAO, 2005 http://faostat.fao.org/site567 2005 yılında dünyada greyfurt üretimi, toplam narenciye üretiminin % 3,5 ine denk gelmektedir. Greyfurt, en fazla ABD de üretilmektedir. Türkiye dünya greyfurt üretiminde yaklaşık % 4,1 payla 7. sırada yer almaktadır. Çizelge 4.9 da ülkeler itibariyle greyfurt üretimi ve % oranları görülmektedir. 17
4. ARAŞTIRMA İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER Özlem TAHHUŞOĞLU Çizelge 4.9. 2004 2005 Yılları Ülkeler İtibariyle Greyfurt Üretimi - Miktar (1000 Ton ve % Oranları) Ülkeler 2004 (%) 2005 (%) ABD 1.964 42,0 914 24,9 Çin 433 9,3 443 12,1 Meksika 260 5,6 265 7,2 İsrail 710 15,2 264 7,2 Küba 225 4,8 226 6,1 Arjantin 170 3,6 170 4,6 Türkiye 135 2,9 150 4,1 Hindistan 142 3,0 142 3,9 Tunus 72 1,5 72 2,0 Brezilya 66 1,4 68 1,9 Sudan 68 1,5 68 1,9 Belize 56 1,2 56 1,5 Jamaika 44 0,9 44 1,2 Paraguay 40 0,9 43 1,2 Filipinler 41 0,9 40 1,1 Diğerleri 723 15,4 710 19,3 Toplam 4.677 100,0 3.675 100,0 Kayna FAO, 2005 http://faostat.fao.org/site567 2005 yılında dünya mandarin üretimi, toplam narenciye üretiminin yaklaşık % 22,1 ine denk gelmektedir. Türkiye de üretilen mandarin, dünya üretiminin yaklaşık %2,5 ine denk gelmektedir. Dünya mandarin üretiminin yarıya yakınını, Çin karşılamaktadır. Türkiye, dünya üretiminde 9. sırada yer almaktadır. Çizelge 4.10 da ülkeler itibariyle mandarin üretimi ve % oranları görülmektedir. 18
4. ARAŞTIRMA İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER Özlem TAHHUŞOĞLU Çizelge 4.10 2004 2005 Yılları Ülkeler İtibariyle Mandarin Üretimi Miktar (1000 Ton ve % Oranları) Ülkeler 2004 (%) 2005 (%) Çin 11.044 47,1 11.395 48,8 İspanya 2.458 10,5 1.945 8,3 Brezilya 1.163 5,0 1.270 5,4 Japonya 1.060 4,5 1.100 4,7 İran 720 3,1 720 3,1 Tayland 668 2,9 670 2,9 Mısır 661 2,8 665 2,9 İtalya 611 2,6 586 2,5 Türkiye 670 2,9 585 2,5 Kore 584 2,5 580 2,5 Pakistan 434 1,9 434 1,9 Fas 443 1,9 425 1,8 ABD 476 2,0 390 1,7 Meksika 360 1,5 370 1,6 Peru 175 0,7 172 0,7 Diğerleri 1.901 8,1 2.023 8,7 Toplam 23.430 100,0 23.330 100,0 Kaynak: FAO, 2005 http://faostat.fao.org/site567 2005 yılında dünyada limon üretimi, toplam narenciye üretiminin yaklaşık %12,1 ine denk gelmektedir. Türkiye de üretilen limon, dünya üretiminin yaklaşık %4,7 sine denk gelmektedir. Limon üretiminde yaklaşık %15,6 payla Meksika ilk sırada yer alırken, Türkiye 9. sırada yer almaktadır. Dünya limon üretimini tek kendisinde bulunduran tek bir ülke olmayıp, dünyada çeşitli ülkelerde üretim yapıldığı görülmektedir. Çizelge 4.11 de ülkeler itibariyle limon üretimi ve % oranları görülmektedir. 19
4. ARAŞTIRMA İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER Özlem TAHHUŞOĞLU Çizelge 4.11. 2004 2005 Yılları Ülkeler İtibariyle Limon Üretimi - Miktar (1000 Ton ve % Oranları) Ülkeler 2004 (%) 2005 (%) Meksika 1.988 15,8 1.988 15,6 Hindistan 1.420 11,3 1.420 11,2 Arjantin 1.300 10,3 1.300 10,2 İran 1.100 8,8 1.100 8,6 Brezilya 986 7,8 1.000 7,9 ABD 732 5,8 746 5,9 İspanya 729 5,8 734 5,8 Çin 622 4,9 635 5,0 Türkiye 600 4,8 600 4,7 İtalya 583 4,6 549 4,3 Mısır 338 2,7 338 2,7 Peru 210 1,7 220 1,7 Şili 165 1,3 167 1,3 Guatemala 143 1,1 143 1,1 Kolombiya 121 1,0 142 1,1 Diğerleri 1.532 12,2 1.645 12,9 Toplam 12.569 100,0 12.726 100,0 Kaynak: FAO, 2005 http://faostat.fao.org/site567 Narenciye üretimi ülkemizde en fazla; Akdeniz Bölgesi nde (Antakya, Adana, Mersin, Antalya) ve Ege Bölgesi nde (İzmir, Aydın, Muğla ve çevresi) yapılmaktadır. Türkiye deki toplam turunçgilin yaklaşık % 95 i bu iki bölgede üretilmektedir. Ülkemizde en fazla üretimi olan narenciye çeşidi portakaldır (AKİB, 2005). Çizelge 4.12 de. Türkiye nin yıllar itibariyle turunçgil üretimi görülmektedir. Çizelge 4.12. Türkiye Yıllar İtibariyle Turunçgil Üretimi (1000 Ton) Ürün Adı 2000 2001 2002 2003 2004 Toplam Mandarin 560 580 590 525 525 4.958 Portakal 1.070 1.250 1.250 1.215 1.215 10.402 Limon 460 510 525 500 535 4.499 Greyfurt 130 135 125 130 130 1.085 Kaynak: FAO, 2004 20
4. ARAŞTIRMA İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER Özlem TAHHUŞOĞLU 4.2. Türkiye deki Yaş Sebze Meyve İhracatındaki Gelişmeler Türkiye, tarımsal üretimde geniş bir yelpazeye sahip olması ve çeşitliliğin bir göstergesi olarak yıllık yaklaşık 43 milyon ton düzeyindeki üretimi ile dünya yaş sebze meyve üretiminde önemli bir yere sahiptir. Aynı zamanda yaş sebze meyve sektörü, ülkemiz tarımsal üretiminde sahip olduğu pay, oluşturduğu istihdam ve milli gelire sağladığı ek katkı ile tarım ürünleri ihracatımız açısından önemli bir yere sahiptir (Anonim, 2006). Ürün bazında ele alındığında, yaş meyve ihracatımızın yarıdan fazlasını narenciye grubu oluşturmaktadır. Bu payın da yaklaşık % 70 lik bir kısmı limon ve mandarin ürünlerinden oluşmaktadır. Narenciye grubunu sırasıyla kiraz, üzüm, şeftali, elma ve kavun ürünleri ihracatları izlemektedir (AKİB, 2005). Bir araştırmaya göre, son zamanlarda dış ticaret artışının nedenleri arasında, ihracat firmalarının yurtiçi üretim ve fiyatlama sürecinde, Türk Lirası yerine döviz cinsinden karar almaya başladıklarını, dolayısıyla ihracat fiyatlama davranışında ve (dalgalı döviz kuru ile örtülü enflasyon hedeflemesi rejimlerine bağlı olarak) döviz kuru dinamiklerinde ortaya çıkan değişmelerin olduğunu tespit etmiştir. 2000-2005 dönemleri arasındaki Türkiye yaş sebze meyve ihracatındaki artış da bu sebeplere bağlanabilir (Aldemir, 2006). Akdeniz İhracatçılar Birliği nden alınmış verilere göre yaş sebze, meyve ve narenciye ihracatının yıllar itibariyle karşılaştırması Çizelge 4.13 de verilmiştir. Türkiye yaş sebze ve yaş meyve ihracatı miktar olarak 2002 yılı hariç, hep artan bir trend izlemiştir. Narenciye ihracatının ise miktar olarak 2003 yılında 2002 yılına göre azalmış olduğu diğer yıllarda ise artış kaydettiği görülmektedir. Türkiye, 2005 yılı yaş sebze meyve için hedeflediği 1 milyar dolar ihracatı, AB ve Rusya da yaşanan krizlerden dolayı gerçekleştirememiş, 2005 yılında 1 milyon 804 bin ton yaş sebze meyve ihracatına karşılık 968 milyon 620 bin dolar döviz girdisi sağlamıştır ( Anonim, 2006). Ancak bazı ülkelerle yaşanan sorunlara rağmen Türkiye nin yaş sebze meyve ihracatının 2005 yılının ilk yarısında artmaya devam ettiği görülmektedir. 2005 yılının Ocak - Haziran döneminde Türkiye nin yaş sebze meyve ihracatı 2004 yılının aynı dönemine göre yüzde 25.4 oranında artarak 688 milyon 694 bin dolara yükselmiştir. Yaş sebze meyve ihracatının yaklaşık yüzde 21
4. ARAŞTIRMA İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER Özlem TAHHUŞOĞLU 80 i Almanya, Avusturya, Belçika, Fransa, Hollanda, İngiltere ve İtalya dan oluşan Avrupa Birliği ülkelerine yapılmıştır. 2004 yılının ilk yarısında Türkiye 549 milyon 217 bin dolarlık yaş sebze - meyve ihracatı gerçekleştirmiştir (Perakende Haber Portalı, 2005). İhracat miktarı, düzenli bir pazarlama organizasyonun olmayışı, pazarın istediği çeşitlerin istenilen kalitede, zamanda ve miktarda temin edilmeyişi gibi bir çok faktörün yanı sıra, iklimsel değişiklikler sonucu üretim miktarında görülen dalgalanmalardan da olumsuz yönde etkilenmektedir (Gökçek, 2006). Değer olarak baktığımızda ise ihracat miktarından bağımsız bir tablo görülmektedir. İhracat miktarı azalsa bile ihracat değerinin artabileceği görülebilmektedir. Örneğin 2001 yılı yaş meyve ihracat miktarı 237.3242 ten 2002 yılında 229.097 ye düşmesine rağmen, ihracat değeri 2001 yılında 142.365 ten 2002 yılı ihracat değeri 152.997 bin dolara çıkmıştır. Aynı durum, 2003 2004 yılları arasında yaş sebze ihracat miktar ve değer rakamlarında da görülmektedir. İhracat miktarı azalmasına rağmen ihracat değerinde oluşan farklılığın nedeni; yıllar itibariyle oluşan döviz kuru farklılığı, ürün kalitesi farklılığı, yurt içi ile yurt dışı turunçgil ihracat fiyatlarında meydana gelen değişikliklerden kaynaklanabilmektedir. Çizelge 4.13. de Türkiye yaş meyve sebze ve narenciye ihracatının 2000-2005 yılları itibariyle gelişimi görülmektedir. 22
4. ARAŞTIRMA İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER Özlem TAHHUŞOĞLU Türkiye yaş sebze meyve ve narenciye ürünlerinin belli başlı pazarları Çizelge 4.14. de de görüldüğü gibi coğrafi açıdan ülkemize yakın olan Rusya Federasyonu, Avrupa Birliği ve Ortadoğu ülkeleridir. İhraç edilen yaş sebze meyve kalemleri, ülkeler bazında farklılık gösterdiğinden dolayı ülkelerin ihracat miktar ve değerleri arasında farklılıklar bulunmaktadır. Örneğin; Türkiye nin yaptığı ihracat içerisinde Romanya nın payı miktar olarak %9, değer olarak %7 iken, Ukrayna nın payı miktar olarak %8, değer olarak yine %7 şeklindedir. Çünkü ihracat kalemlerinin çeşitleri, kalite ve fiyatları yıllar itibariyle farklılıklar gösterebilmektedir (Çizelge: 4.14). Çizelge 4.14. 2004 2005 Yılları Yaş Meyve Sebze Ve Narenciye'de İhracat Yapılan İlk 10 Ülke 2004 2005 2005 No Ülke Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer Pay Pay Ton ($) Ton ($) (%) (%) Rusya 1 Federasyonu 462.826 192.100 493.897 245.515 27 25 2 Almanya 115.977 131.077 135.437 133.864 8 14 3 Romanya 122.274 44.977 158.696 66.935 9 7 4 Ukrayna 103.542 44.206 140.002 64.282 8 7 5 Suudi Arabistan 157.460 58.237 166.371 63.359 9 7 6 Hollanda 44.850 47.299 50.692 45.814 3 5 7 Birleşik Krallık 41.921 37.965 37.682 41.898 2 4 8 Mersin Serbest Bölge 51.035 24.061 56.853 33.318 3 3 9 Yunanistan 74.626 35.478 52.840 29.704 3 3 10 Avusturya 22.329 18.047 29.286 24.138 2 2 Diğer 426.532 170.757 482.273 219.792 26 23 Toplam 1.623.372 804.204 1.804.029 968.620 100 100 Kaynak: AKİB, 2005 2004 2005 yılı Türkiye yaş sebze, meyve ve narenciye ihracatına baktığımızda ilk sırayı büyük bir oranla narenciye türünden olan limon almaktadır. Limon ihracatı en çok Rusya Federasyonu ile Suudi Arabistan a yapılmaktadır. Mandarin ithal eden ülkelerin başında Almanya ve İngiltere gibi Batı Avrupa ülkeleri 24
4. ARAŞTIRMA İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER Özlem TAHHUŞOĞLU gelmektedir. Portakal daha çok Rusya Federasyonu ve Ukrayna ülkelerine ihraç edilmektedir. Greyfurt ise İngiltere ve Hollanda gibi AB ülkelerine yapılmaktadır (DTM, 2003). Bunlara ek olarak Hollanda ya yaş meyve ve kabuklu yemişler, turunçgil v.b. ürünlerin 2005 yılı ihracatı, ihracatımızda altıncı sıradadır. Turunçgiller ve kayısı, erik, şeftali ve kiraz Hollanda ya yapılan önemli yaş seze ve meyve ihracat kalemlerimiz arasındadır (Rotterdam Türk Ticareti Geliştirme Ofisi, 2005). Çizelge 4.15 de 2004 ve 2005 yılları yaş sebze meyve ve narenciyede ihracat yapılan ilk 10 tür görülmektedir. Çizelge 4.15. Yaş Sebze Meyve ve Narenciyede İhracat Yapılan İlk 10 Tür (2004-2005) 2004 2005 2005payı (%) Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer No Tür Ton ($) Ton ($) Ton ($) 1 Limon 223.248 99.428 359.723 170.683 20 18 2 Domates 236.218 110.480 252.264 145.562 14 15 3 Mandarin 226.307 97.302 250.102 110.912 14 11 4 Kiraz, Vişne 40.493 122.182 35.877 93.289 2 10 5 Üzüm 159.923 82.422 156.363 91.933 9 9 6 Portakal 127.410 49.739 179.942 72.741 10 8 7 Biber 50.091 44.451 64.002 56.139 4 6 8 Greyfurt 118.316 51.408 100.514 50.945 6 5 9 Şeftali 20.235 11.938 39.642 20.828 2 2 10 Hıyar, Kornişon 26.919 12.397 32.599 18.544 2 2 Diğer 394.213 122.456 333.001 137.045 17 14 Toplam 1.623.372 804.204 1.804.029 968.620 100 100 Kaynak: AKİB, 2005 25
4. ARAŞTIRMA İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER Özlem TAHHUŞOĞLU 4.3. Hatay İlindeki Yaş Sebze Meyve Üretimindeki Mevcut Durum Hatay Türkiye nin en güneyinde bulunup tarihi ve kültürel zenginliklere sahip bir ildir. Bunun yanında Türkiye nin yaş sebze meyve dışsatımında da önemli bir paya sahiptir. Yaş sebze meyve üretimi yapılan Hatay İli sınırları içerisindeki ilçeler; Merkez, Belen, Dörtyol, Erzin, Hassa, İskenderun, Kırıkhan ve Samandağ dır. Hatay ili yaş sebze meyve üretimi bakımından çok önemli bir potansiyel oluşturmaktadır. Hatay ilinde en fazla üretimi yapılan sebzeler, meyveler ve turunçgil ürünleri çizelgede görülmektedir. Hatay ilinde en fazla üretimi yapılan sebzeler; domates, patlıcan, maydanoz, taze fasulye, kavun ve hıyardır. Hatay ilinde en fazla üretimi yapılan meyveler; zeytin, erik, Trabzon hurması, nar, bağ ve kayısıdır. Hatay ilinde turunçgil üretimi; limon, portakal, mandarin, altıntop ve turunçtur (Çizelge 4.16). Çizelge 4.16. Hatay da Yaş Sebze ve Meyve Üretimi (2005) KATEGORİLER ÜRÜNLER ÜRETİM (ton) Domates 276.900 Biber 111.580 Patlıcan 74.535 SEBZELER Maydanoz 16.350 Taze fasulye 29.471 Kavun 50.005 Hıyar 63.860 Zeytin 134.460 Erik 20.350 MEYVELER Trabzon hurması 4.921 Nar 34.385 Bağ 41.934 Kayısı 4.102 Limon 20.241 Portakal 215.667 TURUNÇGİLLER Mandarin 205.739 Altıntop 24.817 Turunç 61 KAYNAK: www.hataytarim.gov.tr, 2005 26