GENEL KİMYA Yrd. Dç. Dr. Suat ÇELİK OFMAE Bölümü Kimya Eğitimi Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Kimya Nedir? Kimya maddenin bileşimi ve özellikleri ile ilgilenen bir bilim dalıdır. Güneş pilleri, Transistörler, Güneş pilleri, İlaçlar, BİLİMİN ÖNEMLİ KAVRAMLARI Bilimsel Yöntem Olgu Bilimsel Teri Bilimsel Yasa Bilimsel iptez Kavram Yanılgıları 2 Gözlem iptez Deney Bilimde hiyerarşik adımlar halinde yürüyen evrensel tek bir yöntem yktur. Snuçları Başkaları İle Paylaşma Snuçları Raprlaştırma Bilim yaratıcılık gerektiren bir ssyal etkinliktir Snuç Çıkarma Teri (Mdel) Yasa iptezi Test Etme Veri Tplama Gerektiğinde Teride Değ. Tahmin iptez Kurma Bilimsel Yöntem Deney Prblemi Tanımlama BİLİMSEL YÖNTEM MODELİ Prblemi Tespit Etme Olgu Olgu genel larak, evrende yer alan, dğrudan ya da dlaylı larak gözlenebilen nesne, durum veya laylar larak nitelendirilebilir. Olguların; Genel geçerlilik, Süreklilik, Dğrudan ğ ya da dlaylı larak gözlenebilirlik Tekrarlanabilirlik özellikleri bulunmaktadır. Olgu örnekleri; Suyun kaynaması Metallerin elektrik iletmesi Elmasın sert lması İnsanların öğrenmesi Bilimsel Teri Bilimsel yöntemin en önemli kavramı lan teri, dğal dünyanın lgularını, lgular arası ilişkilerini, yasalarını açıklayan, yasaları, çıkarsamaları ve test edilmiş hiptezleri içeren iyi yapılandırılmış kavramsal yapılardır. Mleküler kinetik teri Atm terileri Öğrenme terileri Asit-baz terileri Belirsizlik terisi areketli kıtalar terisi Mtivasyn terileri Bilimsel Teri Bilimsel teriler, gündelik hayatta bş veya safsata anlamında kullanılan teri anlamında kullanılmamalıdır. Bilimsel teriler hiçbir zaman ispatlanamaz ancak mevcut kanıtlara dayalı larak yapılan açıklamalar arasında en mantıklı lanıdır. Bilimsel terilerin, açıklama, tahmin ve kntrl lmak üzere üç önemli bileşeni vardır. İyi bir teri, gözlemleri iyi açıklama, henüz gözlenmemiş layları tahmin etme, sınanmaya açık lma ve yeni bilgiler elde edildikçe gerektiğinde düzeltilebilme gibi özelliklere sahip lmalıdır. Teriler sayesinde birbiriyle ilişkisiz gibi görünen bir takım laylar arasındaki ilişkilerin varlığı tespit edilir. 1
Ernest Rutherfrd (1871-1937) Bilimsel Yasa Bilimsel yasalar, belirtilen şartlar altındaki lgular arası ilişkilerin özlü ifadeleridir. Sabit sıcaklıkta, sabit miktardaki gazın hacmi, basıncı ile ters rantılıdır. Byle-Maritte yasası P α 1/ V Kütlenin krunumu yasası, Enerjinin krunumu yasası, Sabit ranlar yasası, Byle-Maritte yasası Ohm yasası Culmp yasası Yerçekimi yasası vb. birçk yasa örneği bulunmaktadır. Bilimsel Yasa Yasalar, terilerden farklı larak açıklamadan daha çk ilişkileri belirtme işlevine sahiptir. Örneğin gazlara ait yasalarda basınç, hacim, sıcaklık ve tanecik sayısı niceliklerinin birbirleri ile ilişkileri ifade edilirken, gazların kinetik terisinde bu ilişkilerin nasıl luştuğunun açıklamaları yer alır. iptez, teri ve yasa arasında hiyerarşik bir ilişki yktur. iptez Teri Yasa Teriler yasalara dönüşmeyip, yanlışlanamadıkları sürece, teri larak, yasalar da yasa larak kalırlar. Gazların kinetik terisinin gaz yasalarından çk snra rtaya knmuş lması da bu durumu desteklemektedir. iptez iptezler, yapılan gözlemleri açıklamaya yönelik sınanmak üzere ileri sürülen, sınırları iyi çizilmiş dğrulanmaya veya yanlışlanmaya açık önermelerdir. Bilimsel araştırmalarda hiptezler araştırılacak knuyu veya çözülecek prblemi sınırlandırarak bilimin seçici lma işlevini yerine getirirler. iptez Şekerin sudaki çözünme hızı artan sıcaklıkla artar. Dünya güneşin etrafında döner Kpernik in hiptezi Öğrencilerin kümeler knusundaki başarıları açısından İşbirlikçi öğrenme yöntemi etkili bir yöntemdir Bilimin dğası ile ilgili yaygın kavram yanılgıları Bilimsel bilgiler değişmez kesin bilgilerdir. Bilim insanları tamamen bjektifidirler. Bilimsel hiptezler, terilere nlarda yeterince dğrulandıklarında yasalara dönüşürler. Bilimde evrensel larak kabul edilen tekbir bilimsel yöntem vardır. Bilim lguların sistematik larak gözlenmesi işleminden ibarettir. Bilim bütün srularımıza cevap bulabilir. Bilimde ssyal ve kültürel değerlerin bir etkisi yktur. Bilim tamamen birikimsel larak ilerler. Uzayda yer kaplayan, kütlesi lan ve eylemsizlik özelliğine sahip her şey. Kütle, Ağırlık, Eylemsizlik 17 Maddenin Bileşimi Bileşim: bir madde örneğinin bileşenlerini ve bunların madde içindeki bağıl ranlarını belirtir. %5,93, %94,07 O %11.19 idrjen, %88,81 Oksijen 18 2
Özellik Bir madde örneğini diğer maddelerden ayıran nitelikler Kızıl kahve rengi katı bakır Sarı katı kükürt Madde: Tanecikli yapıda Bşluklu yapıda areketli yapıda Madde taneciklerden meydana geliyrsa, tanecikler neden görülemiyr? 1 Damla suda 2x10 21 tane su mlekülünün ( 2 O, suyu luşturan tanecikler) bulunması, çıplak gözle neden maddeyi luşturan taneciklerin görülmediğini açıklar. 19 20 21 Maddedeki tanecikler: Atmlar Mleküller İynlar Demir çubuk, bir şişedeki cıva, bakır kap, alüminyum çerçeve, tanecikleri atmlar lan maddelere örnek verilebilir. Bir kaptaki su ( 2 O), alkl (C 2 5 O), asetn (C 3 6 O), çay şekeri (C 12 22 O 11 ) ve bir tüpteki ksijen (O 2 ) tanecikleri mleküller lan maddelere örnek teşkil eder. Tanecikleri iynlar lan maddelere örnekler: Sdyum klrür (yemek tuzu) NaCl Na +, Cl - Kalsiyum Karbnat (kireç taşı) CaCO 3 Ca 2+, CO 2-3 Sdyum karbnat (çamaşır sdası) Na 2 CO 3 2Na +, CO 3 2-22 23 24 Maddenin bşluklu yapısı: 50 ml su ve 50 ml alkl karıştırıldığı zaman tplam hacim daima 100 ml den daha az (90-95 ml) lur. Bu durum nasıl açıklanabilir? Aynı durum, taneli yapılı maddeler (nhut-pirinç vb) içinde düşünülebilir. Maddenin Taneciklerinin areketliliği Maddenin taneciklerinin hareketli lduğu, maddenin gaz hali göz önüne alındığında daha klay anlaşılır. Bir maddenin gaz halindeki tanecikleri hareketli lmasaydı, evde hangi yemeklerin piştiği apartman girişinde anlaşılabilir miydi? Sğan dğranırken gözler yaşarır mıydı? Kışlık yün elbiseleri krumak için kullanılan naftalin in kkusu elbiselerden burnumuza nasıl gelirdi? 25 26 27 3
Verilen örneklerden de anlaşılacağı gibi, maddenin gaz halindeki taneciklerinin hareketli lduğu beş duyumuz kullanılarak klayca algılanabilir. Sıvılarda ve katılarda görünen yapı bütünsel lduğu için taneciklerin hareketli lduğuna ancak, deneylerden elde edilen snuçlar yrumlanarak varılabilir. Snuç larak, maddenin taneciklerinin hareketi maddenin her üç hali için aynı değildir. 1. Maddenin katı halinde taneciklerde sadece titreşim hareketleri vardır ve dlayısıyla tanecikler arası bşluklar sabittir. 2. Maddenin sıvı ve gaz halinde taneciklerde titreşim hareketlerine ilaveten, taneciklerin çarpışmalarından ileri gelen dönme ve yer değiştirmelerinden ileri gelen öteleme hareketleri vardır. Ancak sıvılarda bu hareketler gazlara göre daha yavaştır. 28 29 30 Fiziksel ve Kimyasal Özellikler Maddenin rengi, kkusu, hacmi, hali, yğunluğu, erime nktası ve kaynama nktası gibi bazen beş duyumuzla dğrudan bazen de ölçümler yaparak tespit edilen özelliklere maddenin fiziksel özellikleri denir. Maddenin enerji etkisiyle yada diğer kimyasal maddelerle yeni maddeler luşturabilme yeteneğine maddenin kimyasal özellikleri denir. Fiziksel ve Kimyasal Değişmeler Maddenin taneciklerinin yapısının değişmediği durumdaki değişmelere fiziksel değişme denir. Maddenin hal değiştirmesi, ğ ş bir fiziksel değişmedir. al değişimi sırasında maddenin taneciklerinin yapısında bir değişme lmaz. Sadece, taneciklerin enerjileri ve bir araya gelme biçimleri değişir. Fiziksel ve Kimyasal Değişmeler Erime nktası, kaynama nktası, renk, sertlik ve kristal yapısı fiziksel özelliklerdir. 31 32 33 Fiziksel ve Kimyasal Değişmeler Maddenin taneciklerinin yapısının değiştiği durumdaki değişmelere kimyasal değişme denir. Odunun yanması, dinamit in ısıtıldığında patlaması, demirin paslanması birer kimyasal değişme örnekleridir. Kimyasal Değişme (Reaksiyn) Kimyasal değişmelere çğunlukla Kimyasal Reaksiyn denir. Bir kimyasal reaksiynda, başlangıçta alınan maddelere reaktantlar veya reaksiyna girenler denir. Reaksiyn snucunda meydana gelenlere de ürünler denir. Maddenin alleri Maddenin bulunma durumlarına maddenin halleri denir. Maddenin halleri Katı Sıvı Gaz Plazma Reaksiyna Girenler (Reaktantlar) Ürünler 34 35 36 4
Maddenin alleri Maddenin alleri Maddenin Plazma ali: Elektrikçe nötr lan; atm, iyn, elektrn ve mleküllerin bir arada bulunduğu karışıma plazma hali denir. Daha çk yüksek sıcaklık ve basınçta plazma hali ile karşılaşılır. Kibrit alevi, flresan lambadaki ışıldama maddenin plazma haline örnek verilebilir. Maddenin alleri Katı haldeki Sıvı haldeki Gaz haldeki maddeler maddeler maddeler Demir Zeytin yağı ava Tebeşir Su Dğal ğ gaz Kömür Benzin Karbndiksit Tuz Alkl Su buharı Şeker 37 38 39 Maddenin alleri Madde allerinin Özellikleri al Özellik Katı(k) Kütlesi, hacmi ve şekli belirlidir. Sıvı(s) () Kütle ve hacim belirlidir. Şekil değişir ve knulduğu kabın şeklini alır. Gaz(g) Kütle belirlidir. Knulduğu kabın hacmini kaplar. Knulduğu kabın şeklini alır. Maddedeki al Değişimleri Katı haldeki maddelerin sıvı hale, sıvı haldeki maddelerin gaz haline geçmesine veya gaz halindeki maddelerin sıvı ve sıvı haldeki maddelerin de katı hale geçmesine maddelerin hal değişimi denir. Maddelerdeki hal değişimi, enerji alınıp verilmesi ile gerçekleşir. Maddedeki al Değişimleri Gaz Buharlaşa Yğunlaşma Erime SIVI Katı Dnma 40 41 42 Maddenin Sınıflandırılması Çevremizde görülen bütün maddeler aşağıdaki gibi sınıflandırılır. Saf maddeler Madde fiziksel yöntemlerle ayrilabilir Elementler Bilesikler mjen Karisimlar kimyasal yöntemlerle ayrilabilir Karisimlar eterjen Karisimlar Süspansiynlar Emülsiynlar Elementler Aynı cins atmlardan luşan maddelere element denir. Elementler saf maddelerdir. Günümüzde ü ü 115 civarında element bilinmektedir. Bunların 88 tanesi dğal, diğerleri yapay elementlerdir. Bileşikler Farklı cins element atmlarının bir araya gelerek luşturdukları taneciklerden (mleküller veya iynlar) meydana gelen maddelere bileşik denir. Bileşikler saf maddelerdir. Bütün saf maddelerin erime ve kaynama nktaları sabittir. 43 44 45 5
Bileşikler Bileşik adı Frmülü Bileşik Çeşidi Su 2 O mleküler Etil alkl C 2 5 O mleküler Asetn C 3 6 O mleküler Karbn diksit CO 2 mleküler Sdyum klrür NaCl iynik Sdyum bikarbnat NaCO 3 iynik Karışımlar Bileşimleri belli bir kimyasal frmülle ifade edilemeyen maddelerdir. Karışımların erime ve kaynama nktaları sabit değildir. Tuzlu su, içme suyu, çay, kahve, dun, tprak, taş ve süt karışımlara örnek larak verilebilir. mjen Karışımlar er tarafında aynı özelliğe sahip lan karışımlara hmjen karışım denir. Alaşımlar ve çözeltiler, hmjen karışımlardır. Çözelti; çözünen ve çözücü den luşup çeşitli şekillerde elde edilebilirler. 46 47 48 Çözeltiler eterjen Karışımlar eterjen Karışımlar Çözelti çeşidi Sıvı-sıvı Katı-sıvı Katı-katı Sıvı-gaz Gaz-gaz Örnekler Klnya Tuzlu su, şekerli su Alaşımlar (pirinç, çelik, lehim vb.) Klalı içecekler, suda çözünmüş ksijen saf hava er tarafında aynı özelliğe sahip lmayan karışımlara heterjen karışım denir. eterjen karışımlarda iki faz ayrı ayrı görülür. Sıvı-katı heterjen karışımlara süspansiyn denir. Su-kum, su-un, bulut (hava-su buharı karışımı), ş ayran birer süspansiyn örneğidir. Sıvı-sıvı heterjen karışımlara emülsiyn denir. Su-zeytin yağı, su-benzin karışımı birer emülsiyn örneğidir. 49 50 51 Aşağıdakiler saf madde mi, hmjen karışım mı, yksa heterjen karışım mı? Tartışınız. Gazz ve klalı içecekler, Bir tüpteki ksijen veya helyum, Salata lezzetlendiricisi larak kullanılan zeytin yağı ğ ve sirke ik karışımı, Bakır metali, Çay şekeri, Duman (tz, hava ve su buharı karışımı). Karışımların Ayrılması Çevremizde görülen bir çk madde, saf maddelerin karışımından luşmuş karışımlar lup, bu karışımlar çeşitli yöntemler kullanılarak bileşenlerine ayrılabilir. Süspansiynların Ayrılması Süspansiynlarda, katı ve sıvı faz süzülerek birbirinden klayca ayrılabilir. Süzme işleminde, suda dağılmış lan katı maddenin tanelerinin geçemeyeceği ğ kadar küçük gözenekleri lan süzgeç kağıtları kullanılır. Katı tanecikler, süzgeç kağıdının üzerinde kalır ve sıvı kısım süzgeç kağıdından geçer. 52 53 54 6
Çözeltilerin Ayrılması Katı-sıvı hmjen karışımlar, buharlaştırma yada damıtma (destilasyn) ile bileşenlerine ayrılır. Buharlaştırma işleminde, sıvı kısım buharlaşır ve katı kısım buharlaştırma kabında kalır. Çözeltilerin Ayrılması Sıvı-sıvı hmjen karışımları bileşenlerine ayırmanın en uygun ylu, damıtma (destilasyn) yöntemini uygulamaktır. Bu yöntemle, kaynama nktaları birbirinden farklı, iki yada daha fazla sıvı birbirinden klayca ayrılabilir. Çözeltilerin Ayrılması Katı-sıvı ve sıvı-sıvı karışımları ayırma işleminde kullanılan basit damıtma (destilasyn)düzeneği 55 56 57 Katı Karışımların Ayrılması Katı karışım; tuz-şeker, kum-tuz, un-tuz gibi iki bileşenli ise, katının birini çözecek diğerini çözmeyecek uygun bir çözücü kullanılarak, katı karışım süspansiyna dönüştürülür. Süspansiyn süzülerek bileşenlerden biri (süzgeç kağıdında kalan) ayrılır. Süzüntü buharlaştırıldığında, çözücü buharlaşır ve çözünen katı kapta kalır. Katı Karışımların Ayrılması Sru: Tuz ve şeker karışımı (katı-katı) bileşenlerine nasıl ayrılır? Katı Karışımların Ayrılması Demir-kükürt gibi bileşenlerden biri mıknatıslanmaya duyarlı ise, mıknatıs kullanılarak karışımdan demir ayrılır. 58 59 60 Emülsiynların Ayrılması Ekztermik ve Endtermik Reaksiynlar Ekztermik ve Endtermik Reaksiynlar Emülsiynlar (sıvı-sıvı heterjen karışımlar) öz kütle farkından yararlanılarak, bileşenlerine ayrılırlar. Bu iş için ayırma hunisi adı verilen özel bir alet geliştirilmiştir. Çevreye ısı vererek yürüyen reaksiynlara ekztermik reaksiynlar denir. Çevreden ısı alarak yürüyen reaksiynlara endtermik reaksiynlar denir. Yanma reaksiynları ekztermik, bzunma reaksiynları ise endtermik reaksiyn çeşitleridir. kivilcimil i C 4(g) + 2O 2(g) CO 2(g) + 2 2O(g) metan CaCO 3(k) kireçtasi CaO(k) + sönmemis kireç CO 2(g) + (bzunma) 213 kcal/ml (yanma) 61 62 63 7
Atm Terileri Kütlenin Krunumu Kanunu Bir Kimyasal reaksiynda, reaksiyna giren maddelerin kütleleri tplamı, ürünlerin kütleleri tplamına eşittir. Sabit Oranlar Yasası Bir bileşiğin bütün örnekleri aynı bileşime sahiptir. Yani, bileşenler sabit bir randa birleşir. 64 65 66 Daltn Atm Kuramı Kütlenin krunumu ve sabit ranlar yasasından yararlanan, Jhn Daltn (1766-1844) 1803 yılında kendi adıyla anılan bir atm mdeli geliştirmiştir. Daltn Atm Mdelinde Yer Alan Görüşler Elementler atm denilen küçük taneciklerden luşmuşlardır. Bir elementin bütün atmları özdeştir. Bir elementin atmları, başka bir elementin atmlarından farklıdır. Bir elementin atmları, diğer bir elementin atmları ile birleşerek bileşikleri meydana getirebilir. Daltn Atm Mdelinde Yer Alan Görüşler Kimyasal işlemlerde (reaksiynlarda) atmlar bölünmez. Yani, kimyasal reaksiynlarda atmlar luşmaz veya parçalanmaz. Bir kimyasal reaksiyn, atmların gruplanmalarının değişmesidir. 67 68 69 Daltn Atm Kuramı Daltn atm terisindeki 2. madde larak verilen bir elementin bütün atmları özdeştir görüşü bugün için geçerli değildir. Ayrıca, 5. madde de belirtilen görüş, kimyasal reaksiynlar için dğru, çekirdek reaksiynları için dğru değildir. Çekirdek reaksiynlarında atmun parçalandığı kabul edilir. Atm Terileri Daltn atm terisinde elementlerin atmlardan meydana geldiği belirtilmiş, ancak atmun yapısı hakkında yrum yapılmamıştır. Bundan snraki araştırmalar, atmun iç yapısını aydınlatmaya yönelik lmuştur. Elektrnların Keşfi Micheal Faraday (1791-1867) tarafından katt ışınları keşfedilmiştir. Bu ışınlar elektrik ve magnetik alanda, tıpkı negatif yüklü bir parçacık gibi sapmaya uğramaktadır. 70 71 72 8
Katt Işınları Elektrnların Keşfi 1897 de J.J. Thmsn katt ışınlarının kütlesinin (m) yüküne (e) ranını, yani m/e değerini hesapladı. m/e = -5,6857 x 10-9 g/c Thmsn, katt ışınlarının, bütün atmlarda bulunan negatif yüklü temel parçacıklar lduğunu ileri sürdü. Daha snra, Gerge Stney (1874) katt ışınlarına elektrnlar adını verdi. Elektrnların Keşfi Rbert Millikan (1868-1953), 1906-1914 yılları arasında bir dizi yağ damlası deneyi yaparak elektrnun yükünü(e), e= 1,6022 x 10-19 C (culn) larak tayin etmiştir. Bu değer, elektrnun kütle/yük bağıntısında yerine knulduğunda, elektrnun kütlesi m = 9,1096 x 10-28 g larak bulunur. 73 74 75 Thmsn Atm Mdeli J.J. Thmsn (1856-1940) Thmsn Atm Mdeli Elektrnun bütün atmlarda bulunan temel bir tanecik lduğu kabul edildikten snra, J.J. Thmsn tarafından yeni bir atm mdeli ileri sürüldü. Thmsn a göre, nötr bir atmda eksi yükü dengeleyen artı yükler bulunmalı ve bu artı yükler bulut şeklinde lmalı. Elektrnlar bu pzitif yük bulutu içinde yüzmelidir. Thmsn Atm Mdeli Thmsn, atmu üzümlü keke veya karpuza benzetmiştir. 76 77 78 Rutherfrd Atm Mdeli Ernest Rutherfrd, atmun iç yapısını rtaya çıkarmak için, alfa ( ) parçacıklarından (e +2 iynları) yararlanarak bir dizi deney yapmıştır. Rutherfrd, bir radyaktif kaynaktan alınan alfa parçacıklarını (radyum ve plnyum birer - ışını kaynağıdır) altın, gümüş, bakır vb metallerden yapılmış çk ince metal yapraklar üzerine gönderdiğinde şu snuçları gözledi. Alfa parçacıkları saçılması deneyi Αlfa parçacıklarının çk büyük bir kısmı, metal yaprağı herhangi bir sapmaya uğramadan geçer. Az bir kısmı hafif sapmaya uğrayarak metal yaprağı geçer. Çk çk az bir kısmı geldikleri yönde geri döner. Rutherfrd Atm Mdeli Rutherfrd, yaptığı alfa parçacıkları saçılması deneyinden snra, atm için yeni bir mdel ileri sürdü. 79 80 81 9
Rutherfrd Atm Mdeli Atm büyük randa bşluktan luşmaktadır. Bu bşlukta elektrnlar bulunmaktadır. Atmun merkezinde, atmun kütle ve pzitif yükünden srumlu ve hacmi çk küçük lan bir kısım çekirdek bulunmaktadır. Rutherfrd Atm Mdeli Çekirdek çevresinde, çekirdeğin pzitif yükünü nötralleştirmeye yetecek sayıda negatif yüklü ve kütleleri çekirdeğin kütlesi yanında ihmal edilebilecek kadar küçük parçacıklar(elektrnlar) bulunmaktadır. Rutherfrd atmu 82 83 84 Prtn ve Nötrnların Keşfi Rutherfrd atm mdeline göre, atmların çekirdeklerinde pzitif yüklü temel tanecikler vardır. Rutherfrd, bu parçacıkları 1919 yılında keşfetmiş ve adına prtn demiştir. James Chadwick, 1932 de atm çekirdeklerinde bulunan ve bir temel parçacık lan nötrn ları keşfetti. Atmun Temel Parçacıkları Prtn Nötrn Elektrn Nt: Günümüzde 300 ün üzerinde atm altı parçacık bilinmektedir. Atamdaki Parçacık Atmun Temel Parçacıkları Kütle (gram) Kütle (akb) Yük (kuln) Elektrn 9,1096 x10-28 0,00054859-1,6022x10-19 Prtn 1,6726 x 0-24 1,007277 +1,6022x10-19 Nötrn 1,6749 x10-24 1,008665 0 85 86 87 Atmun Temel Parçacıkları Atmdaki Parçacık Bağıl Kütlesi Elektrn 1-1 Prtn 1836 +1 Nötrn 1839 0 Bağıl Yükü İztplar Çğu elementin iki yada daha fazla atmu lup, bunlar Daltn un iddia ettiği gibi özdeş değildir. Bir elementin prtn ve elektrn sayıları eşit fakat nötrn sayıları farklı atmlarına elementin iztpları denir. İztplar Bir elementin çekirdeğindeki prtn ve nötrn sayısının tplamına elementin kütle numarası denir. Bir elementin atmunun çekirdeğindeki ğ prtn sayısına da elementin atm numarası denir. Bir elementin atm numaraları aynı fakat kütle numaraları farklı atmlarına elementin iztpları denir. 88 89 90 10
İztplar İztpların Adlandırılması Karbnun İztpları A X Z elementin simgesi A: Kütle numarası Z: Atm numarası A = p sayısı + n sayısı Z = p sayısı İztplar, elementin adının snuna kütle numarası getirilerek adlandırılır. 12 6 C (Karbn-12) 13 6 C (Karbn-13) 14 C 6 (Karbn-14) 12 6 C 13 6 C 14 C 6 6 prtn 6 prtn 6 prtn 12-6 = 6 13-6 = 7 14-6 = 8 6 nötrn 7 nötrn 8 nötrn 91 92 93 idrjenin İztpları idrjen in 3 tane iztpu lup, bunların özel adları vardır. İztp Adı Semblu 1 1 Prtiyum 2 1 Döteryum D 3 1 Trityum T idrjenin İztpları Sembl İztp Prtns Nötrn Elektrn sayısı sayısı sayısı 1 1 1 0 1 D 2 1 1 1 1 T 3 1 1 2 1 İztplar Bir elementin iztplarının dğada bulunma yüzdeleri (sayıca) farklıdır. İztp Dğada bulunma yüzdesi (%) Nen-20 90,99 Nen-21 0,3 Nen-22 8,8 Yani, 1000 nen atmunun 909 kadarı nen-20 atmudur. 94 95 96 Atm Kütleleri Atmların kütleleri, günlük hayatta kullanılan hiçbir tartım aletiyle ölçülemeyecek kadar küçüktür. Bu nedenle, element atmlarının kütlelerinden bahsedilirken, nların kütlelerinin gram cinsinden değerinden değil, bir standarda göre bağıl kütlelerinden bahsedilir. Atm Kütleleri Karbn-12 iztpunun kütlesi, tam 12 akb kabul edilmiştir. Diğer element atmlarının kütleleri, bu standarda göre tayin edilir. 1 akb, tam larak, bir karbn-12 iztpunun kütlesinin 1/12 si dir. İztpların kütleleri, kütle spektrmetresi denilen bir cihaz yardımıyla deneysel larak tayin edilir. Kütle spektrmetresi Nen Nen Nen un kütle spektrumu Nen 97 98 99 11
Atm Kütleleri Bir elementin atm kütlesi (ağırlığı)iztpların dğada bulunma ranlarına göre, ağırlıklı atm kütlelerinin rtalamasıdır. Ağırlıklı ğ atm kütlesi şu şekilde hesaplanır. Elementin atm kütlesi iztp 1'in iztp 1'in = bulunma x kütlesi + yüzdesi iztp 2'nin bulunma yüzdesi iztp 2'nin x kütlesi +.... Atm Kütleleri Karbnun kütle spektrumu, kütlesi tam 12 akb lan %98,892 karbn-12 ve kütlesi 13,00335 akb lan %1,108 karbn-13 verir. Bu verilerden istifade ederek karbnun atm kütlesini aşağıdaki gibi hesaplanır. Karbnun Atm kütlesi = 12 C nin x 12 C nin kütlesi yüzdesi + 13 C ün x 13 C ün kütlesi yüzdesi = 0,98892 x 12,000 akb + 0,01108 x 13,00335 akb = 12,011 akb Avagadr Sayısı ve Ml Kavramı Atmlar ve mleküller çk küçük tanecikler lup, nrmal yllarla sayılamazlar. Bu şekilde sayılamayacak y büyüklükteki bir çkluğu, sayılabilecek birimlerle ifade etmek için ml kavramı (ml birimi) geliştirilmiştir. Bu durum, buğdayın kile ile yada çivinin kil ile belirtilmesine benzer. 100 101 102 Avagadr Sayısı ve Ml Kavramı Bir ml, tam 12 gram karbn-12 de bulunan karbn-12 atmlarının sayısı kadar tanecik içeren madde miktarıdır. Atm ve mlekül gibi taneciklerin bir mllerinin içerdiği tanecik sayısına Avagadr sayısı (N A ) denir. Avagadr sayısı = 12 C nin ml kütlesi 12 C nin atm kütlesi = 12,00000 g/ml 1,992648 x 10-23 g Avagadr Sayısı ve Ml Kavramı N A nın değeri çğu zaman 6,02 x 10 23 ml -1 şeklinde yuvarlatılır. ml -1 birimi, 1 ml maddedeki tanecik sayısını gösterir. Buna göre; 1 ml karbn = 6,02 x 10 23 C atmu = 12,011 g 1 ml ksijen = 6,02 x 10 23 O atmu = 15,9994 g Avagadr Sayısının Büyüklüğü Avagadr sayısı (6,02214 x 10 23 ) hayal edilemeyecek kadar büyük bir sayıdır. Şayet, bir fasulye tanesinin hacmi 0,1 cm 3 ise, bir ml fasulye Türkiye nin yüzeyini yaklaşık 30 km kalınlığında bir tabaka şeklinde kaplar. = 6,022137 x 10 23 ml -1 kütle spektrskpisi ile tayin edilir 103 104 105 Avagadr Sayısı ve Ml Kavramı Sru: 1,00 x 10 22 Mg atmu içeren bir örnek kaç ml dur? Bu örneğin kütlesi kaç gramdır? (M Mg = 24,31 g/ml). Kimyasal Bileşik Çeşitleri ve Frmülleri Bileşikler, luştukları elementlerin simgelerinden yararlanılarak gösterilir ve bu gösterime kimyasal frmül denir. Bir bileşiğin frmülü bileşikle ilgili aşağıdaki bilgileri verir: Bileşikteki elementlerin türünü er bir element atmunun bileşikteki bağıl sayısını Kimyasal Bileşik Çeşitleri ve Frmülleri 2 O Bileşikteki elementlerin türü Frmül birimi başına bir O atmu Frmül birimi başına iki atmu 106 107 108 12
Kimyasal Bileşik Çeşitleri İynik Bileşikler Sdyum klrür ün kristal yapısı Kimyasal bileşikler iynik ve mleküler lmak üzere iki sınıfa ayrılır. Pzitif ve negatif iynların birbirlerini elektrstatik çekim kuvvetleri ile çekmesi snucu luşan bileşiklere iynik bileşik denir. Pzitif yüklü iynlara katyn ve negatif yüklü iynlara da anyn denir. Bileşik adı Frmülü İynlar Sdyum klrür NaCl Na +, Cl - Magnezyum nitrat Mg(NO 3 ) 2 Mg 2+, 2NO - 3 Cl - Na + 109 110 111 Mleküler Bileşikler Tanecikleri mleküller lan yani mleküllerden luşan bileşiklere mleküler bileşikler denir. Bir mlekülde atmlar birbirlerine kvalent bağlarla bağlıdırlar. Bileşik adı Frmülü Su 2 O Metan C 4 Karbn diksit CO 2 Frmül Çeşitleri Mleküler bileşikler için üç çeşit frmül kullanılır. Kaba frmül Mlekül frmülü Yapı frmülü Frmül Çeşitleri Kaba frmül: Bir bileşiğin mlekülünde bulunan element atmlarının türünü ve en basit ranını belirten frmüldür. Mlekül frmülü: Bir bileşiğin mlekülünde bulunan element atmlarının hem türünü hem de gerçek sayılarını gösteren frmüldür. 112 113 114 Frmül Çeşitleri Yapı(sal) frmül: Bir bileşiğin mlekülünde atmların bağlanma düzenini (atmların birbirlerine ne şekilde bağlandıklarını) gösteren frmüllerdir. Frmül Çeşitleri Kaba Mlekül Yapi Bilesik adi Frmülü Frmülü Frmülü Etan C 3 (1:3) C 2 6 C C O Frmaldehit C 2O (1:2:1) C 2O C O Asetik asit C 2O (1:2:1) C 2 4O 2 C C O Frmül Çeşitleri Bilesik adi Kaba Frmülü Mlekül Frmülü Yapi Frmülü Asetilen C (1:1) C 2 2 C C C C C Benzen C (1:1) C 6 6 C C C 115 116 117 13
Frmül Çeşitleri Frmül Kütlesi ve Mlekül Kütlesinin esaplanması Frmül Kütlesi ve Mlekül Kütlesinin esaplanması Bilesik adi Kaba Frmülü Mlekül Frmülü Glukz C 2O 2 (1:2:1) C 66 12O 6 Yapi Frmülü O C C C C C C O O O O O Frmül kütlesi iynik bileşikler, mlekül yada ml kütlesi ise mleküler bileşikler için kullanılır. Frmül kütlesi yada mlekül/ml kütlesi, bileşiğin frmülündeki atmların sayıları ve kütleleri dikkate alınarak, akb yada g/ml larak hesaplanır. Örnek: Magnezyum nitrat ın [Mg(NO 3 ) 2 ] frmül kütlesini hesaplayalım. M Mg = 24,305 akb M N = 14,007 akb M O = 15,999 akb M Mg(NO3)2 = M Mg + 2M N + 6M O = 24,305 akb + 2 x 14,007 akb + 6 x 15,999 akb = 148,313 akb Nt: Frmüldeki atmların kütleleri g/ml birimi larak alınsaydı, magnezyum nitratın frmül kütlesi 148,313 g/ml lurdu. 118 119 120 Frmül Kütlesi ve Mlekül Kütlesinin esaplanması Örnek: Asetik asit in (C 2 4 O 2 )ml kütlesini hesaplayınız. M C = 12,011 g/ml M = 1,008 g/ml M O = 15,999 g/ml Kimyasal Frmülden Yüzde Bileşimin Bulunması Yeni bir bileşik sentezlendiği zaman yüzde bileşimi deneysel larak tespit edilebilir. Ayrıca, frmülden de yüzde bileşim hesaplanabilir. Böylece, deneysel larak bulunan yüzde bileşim ile frmülden hesaplanan yüzde bileşim karşılaştırılarak sentezlenen bileşiğin gerçekten lup lmadığı sınanmış lur. Kimyasal Frmülden Yüzde Bileşimin Bulunması Frmülden yüzde bileşim şu şekilde hesaplanır: Bileşiğin ml kütlesi hesaplanır. Bileşiğin iği frmülündeki her elementin atm kütlesinin ml kütlesine ranı 100 ile çarpılır. 121 122 123 Kimyasal Frmülden Yüzde Bileşimin Bulunması Örnek: Yangın söndürücü larak kullanılan haltan ın (C 2 BrClF 3 ) yüzde bileşimini hesaplayınız. M C = 12,011 g/ml M = 1,008 g/ml M Br = 79,9 g/ml M Cl = 35,45 g/ml M F = 19,00 g/ml Kimyasal Frmülden Yüzde Bileşimin Bulunması C 2 BrClF 3 nın mlekül kütlesi: M C 2 BrClF 3 = 2M C + M + M Br + M Cl + 3M F = (2 x 12,011) + 1,008 + 79,90 + 35,45 + (3 x 19,00) = 197,4 g/ml Kimyasal Frmülden Yüzde Bileşimin Bulunması % C = % = % Br = % Cl = % F = (2 x 12,011) 197,4 1,008 197,4 79,90 197,4 35,45 197,4 (3 x 19,00) 197,4 x 100 = %12,17 x 100 = %0,51 x 100 = %40,48 x 100 = %17,96 x 100 = %28,88 124 125 126 14
Kimyasal Frmülden Yüzde Bileşimin Bulunması Sru: Glikz un (C 6 12 O 6 ) yüzde bileşimini bulunuz. M C = 12,011 g/ml M = 1,008 g/ml M O = 15,999 g/ml Yüzde Bileşimden Frmül Bulunması Bir bileşiğin yüzde bileşimi ve mlekül kütlesi deneysel larak bulunabilir. Deneysel larak bulunan bu verilerden istifade edilerek, bileşiğin kaba ve mlekül frmülleri de belirlenebilir. Bu işlemler birkaç basamak da gerçekleştirilir. Yüzde Bileşimden Frmül Bulunması Örnek: Parfümeri sanayiinde kullanılan Metil benzat ın kütlece yüzde bileşimi %70,58 C, %5,93 ve %23,49 O dir. Metil benzat ın deneysel larak bulunan mlekül kütlesi 136 akb lduğuna göre,kaba ve mlekül frmüllerini bulunuz. M C = 12,011 g/ml M = 1,008 g/ml M O = 15,999 g/ml 127 128 129 Yüzde Bileşimden Frmül Bulunması 1.Basamak: Bileşiğin 100,0 g lduğu kabul edilir. 100,0 g örnekte elementlerin kütleleri, yüzde bileşimlerine eşittir. Yani; 100,00 g örnekte 70,58 g C, 5,93 g ve 23,49 g O vardır. 2.Basamak: 100,0 g örnekte bulunan elementlerin kütleleri, ml sayılarına çevrilir. Yüzde Bileşimden Frmül Bulunması n C = 70,58 g 12,011 g/ml n = 5,93 g 1,008 g/ml = 5,876 ml C = 5,88 ml n O = 23,49 g = 1,468 ml O 15,999 g/ml Yüzde Bileşimden Frmül Bulunması 3.Basamak: Elde edilen ml sayıları element simgelerinin sağ altına yazılır. C 5,88 5,88 O 1,47 4.Basamak: Bu sayılar, en küçüğüne (1,47) bölünerek, tam sayı haline getirmeye çalışılır. C5,88 5,88O1,47 = C 1,47 1,47 1,47 4,00 4,00 O 1,00 130 131 132 Yüzde Bileşimden Frmül Bulunması 5.Basamak: Şayet indisler tam sayıdan çk farklı değilse, tam sayıya yuvarlatılır yada uygun katsayılarla çarpılarak tamsayıya çevrilir. Metil benzat örneğinde indisler tam sayı lduğundan, yuvarlama gerekmez ve bu bileşiğin kaba frmülü C 4 4 O dur. Yüzde Bileşimden Frmül Bulunması 6.Basamak: Metil benzat ın kaba frmülünün kütlesi bulunur. Mlekül kütlesinin kaba frmül kütlesine ranından çıkan tam sayı, kaba frmüldeki indislerle çarpılarak metil benzat ın mlekül frmülü bulunur. Kaba frmül kütlesi = [(4 x 12) + (4 x 1) + (1 x 16)] = 68 akb Yüzde Bileşimden Frmül Bulunması Mlekül kütlesi Kaba Frmül kütlesi = 136 68 = 2 Metil Benzat ın Mlekül Frmülü: 2x(C 4 4 O) = C 8 8 O 2 133 134 135 15
Yüzde Bileşimden Frmül Bulunması Sru: Dibutil süksinat ev karıncaları ve hamam böceklerine karşı kullanılan bir böcek kvucudur. Bileşimi, kütlece; %62,58 C, %9,63 ve 27,7979 O dir. Deneysel larak bulunan mlekül kütlesi 230 akb dir. Dibutil süksinat ın kaba ve mlekül frmülünü bulunuz? Atmlardan İyn Oluşumu ve İyn Bir atmdan iyn denilen yüklü bir parçacık luşturulabilir. Bunun için, nötral bir atma ya bir elektrn eklenmeli yada nötral bir atmdan bir elektrn uzaklaştırılmalıdır. Örneğin, bir sdyum atmunun çekirdeğinde 11 prtnu ve çekirdek çevresinde de 11 elektrnu vardır. Atmlardan İyn Oluşumu ve İyn Şayet elektrnlardan biri uzaklaştırılırsa, çekirdekte hala 11 prtnu lmasına rağmen, 10 elektrnu kalacaktır. Bu durumda net yükü 1+ lan bir iyn (katyn) meydana gelecektir. (11+) + (10-) = 1+ Bu durum aşağıdaki gibi şematize edilebilir. 136 137 138 Atmlardan İyn Oluşumu ve İyn Atmlardan İyn Oluşumu ve İyn Atmlardan İyn Oluşumu ve İyn (11-) (10-) bir elektrn kaybi 11+ 11+ sdyum atmu (Na) sdyum iynu (Na + ) Na Na + + e - iki elektrn kaybı Mg Mg 2+ + 2e - üç elektrn kaybı Al Al 3+ + 3e - Nötral atmların elektrn kazanması ile negatif yüklü iynlar (anyn) luşur. Nötr bir atm, dışardan bir elektrn alırsa 1- yüklü, iki elektrn alırsa 2- yüklü bir anyn luşur. Nt: İyn luşumunda, atmun çekirdeğindeki prtn sayısında asla değişme lmaz. (17-) (18-) 17+ + e - 17+ klr atmu (Cl) klrür iynu (Cl - ) Cl + e - Cl - (klrür iynu) O + 2 e - O 2- (ksit iynu) S + 2 e - S 2- (sülfür iynu) 139 140 141 Atmlardan İyn Oluşumu ve İyn Bir atmdan ne tür bir iyn luşacağını tahmin etmede perydik tabl sn derece yararlıdır. 1A grubu elementleri 1+ yüklü, 2A grubu elementleri 2+ yüklü ve 3A grubu elementleri 3+ yüklü iynlar luşturur. B grubu elementleri lan geçiş metalleri pzitif yüklü değişik iynlar luştururlar. Atmlardan İyn Oluşumu ve İyn Bu metallerden kaç yüklü katynların luşacağını tahmin etmek klay değildir. Bununla birlikte, metalik özellik gösteren elementler, daima pzitif (+) )yüklü iynlar luştururlar. Ametaller genellikle elektrn alarak negatif (-) yüklü iynlar luştururlar. 7A grubu ametalleri 1- yüklü ve 6A grubu elementleri de 2- yüklü iynlar luşturur. Atmlardan İyn Oluşumu ve İyn 142 143 144 16
Yükseltgenme Basamakları Yükseltgenme basamağı (yükseltgenme sayısı), bir atmun bileşiklerinde verdiği yada aldığı elektrn sayısını gösterir. Yükseltgenme basamakları, kimyasal bileşiklerin adlandırılmasında kullanılır. NaCl gibi İynik bir bileşik de atmların yükseltgenme basamaklarını belirlemek nispeten klaydır. Yükseltgenme Basamakları Bileşik Na + ve Cl - iynlarından luşur. Bu bileşikte Na un yükseltgenme basamağı +1 ve Cl un -1 dir. Yükseltgenme basamaklarını belirlemek için, aşağıda verilen kuralların bilinmesi gerekir. Şayet iki kural birbiriyle çelişirse, üst sırada yer alan kural geçerlidir. Yükseltgenme Basamakları Bileşik yapmamış element atmunun yükseltgenme basamağı (Y.B.) sıfırdır. Bir mlekül yada iynik bileşikteki atmların yükseltgenme basamakları tplamı sıfırdır. Bir iynda bu tplam, hem büyüklük hem de işaret larak, iynun üzerindeki yüke eşittir. Alkali metaller (1A grubu elementleri, yani; Li, Na, K, Rb, Cs ve Fr) bileşiklerinde +1, Y.B. na sahiptir. Tprak alkali metallerin (2A grubu) ise bileşiklerindeki Y.B. +2 dir. 145 146 147 Yükseltgenme Basamakları idrjen bileşiklerinde +1, flr -1 yükseltgenme basamağındadır. Oksijen, bileşiklerinde -2 yükseltgenme basamağına sahiptir. Metallerle yaptığı ikili bileşiklerinde, 7A grubu elementleri (haljenler) -1, 6A grubu elementleri -2, 5A grubu elementleri -3 Y.B. nda bulunurlar. angi Gruplar angi Yükseltgenme Basamağı +1 +2 +3-3 -2-1 Yükseltgenme Basamakları Örnek: P 4 mlekülünde P atmunun Yükseltgenme basamağını bulunuz. Çözüm: Bileşik yapmamış element atmlarınınyb Y.B. sisıfır sıfır lacağından, P 4 deki P nin Y.B. = 0 dır. 148 149 150 Yükseltgenme Basamakları Örnek: Al 2 O 3 bileşiğinde Al atmunun Y.B.sini bulunuz. Çözüm: Al 2 O 3 iynik bir bileşiktir. Bir bileşikte atmların yükseltgenme basamakları tplamı sıfırdır. Oksijenin Y.B.si -2 dir. Üç ksijen atmu için tplam sayı -6 dır. İki Al atmunun +6 lmalıdır. O halde, Al un Y.B. si +3 tür. 2x + 3(-2) = 0 denklemini çözümünden de bulunur. Bu denklem çözüldüğünde X = +3 bulunur. Yükseltgenme Basamakları Sru: Aşağıda altı çizili element atmlarının yükseltgenme basamaklarını bulunuz. a) MnO - 4 b) Na c) 2O 2 d) NO 3 e) Cl 2 O f) KO 2 g) Cr 2 O 7 2- İnrganik Bileşiklerin Adlandırılması Kimyasal bileşikler; rganik ve inrganik larak da sınıflandırılır. Yapısında; karbn, hidrjen, ksijen, azt ve daha bir kaç ametal atmu bulunduran bileşiklere rganik bileşikler, bu tanımın dışında kalanlara ise inrganik bileşikler denir. Bu dersin kapsamı içerisinde, sadece inrganik bileşiklerin adlandırılması üzerinde durulacaktır. 151 152 153 17
Metal ve Ametallerin İkili Bileşikleri İkili bileşikler iki elementten luşmuş bileşiklerdir. Elementlerden biri metal, diğeri ametal ise, ikili bileşik çğunlukla iynlardan luşur. Yani ikili, iynik bileşiktir. Bu tür metal-ametal ikili bileşikleri adlandırırken, bileşiği luşturan iynların adları ve frmülleri bilinmelidir. 154 Metal ve Ametallerin İkili Bileşikleri Metal-ametal ikili bileşiklerinin frmülleri yazılırken, önce pzitif iyn ve daha snra negatif iyn frmülde yer almalı ve bileşik elektrikçe nötür (yüksüz) lmalı. 155 Yaygın Bazı Basit (Tek Atmlu) İynlar Pzitif İynlar (Katynlar) Adı Simgesi Adı Simgesi Lityum Li + Gümüş Ag + Sdyum Na + Demir (II) Fe 2+ Ptasyum K + Demir (III) Fe 3+ Magnezyum Mg 2+ Bakır (I) Cu + Kalsiyum Ca 2+ Bakır (II) Cu 2+ Aluminyum Al 3+ Krm (III) Cr 3+ Çink Zn 2+ Kurşun (II) Pb 2+ 156 Yaygın Bazı Basit (Tek Atmlu) İynlar Negatif İynlar (Anynlar) Adı Simgesi idrür - Flrür F - Klrür Cl - Brmür Br - İydür I - Oksit O 2- Sülfür S 2- Nitrür N 3-157 Adı Verilen Bileşiğin Frmülünün Yazılması Baryum ksit bir Ba 2+ ve bir O 2- = BaO Kalsiyum Klrür bir Ca 2+ ve iki Cl - = CaCl 2 Demir (III) sülfür İki Fe 3+ ve üç S 2- = Fe 2 S 3 158 Frmülü Verilen Bileşiğin Adlandırılması Na 2 S Sdyum sülfür AlF 3 Aluminyum flrür Cu 2 O Bakır (I) ksit CrCl 3 Krm (III) klrür 159 İki Ametalin İkili Bileşikleri İki Ametalin İkili Bileşikleri İki Ametalin İkili Bileşikleri İkili bileşik iki ametal atmundan luşmuşsa, bileşik mleküler yapıdadır. İkili ametal bileşiklerinde, pzitif yükseltgenme basamağına sahip element hem frmül yazımında, hem de adlandırmada önce yazılır. Örneğin; Cl = idrjen klrür (Cl değil) Bazı ikili ametal bileşiklerinin yaygın ve ticari adları lup, daha çk bu adlar kullanılır. 2 O =Su(dihidrjen ksit değil) N 3 = Amnyak ( 3 N = trihidrjen nitrür değil) Bazı ametal çiftleri birden çk bileşik yaparlar. Böyle durumlarda, frmüldeki atmların sayısı öneklerle belirtilir. Önekler mn = 1 di = 2 tri = 3 tetra = 4 penta = 5 heksa = 6 160 161 162 18
Yaygın İkili Ametal Bileşikleri Yaygın İkili Ametal Bileşikleri İkili asitler SO 2 SO 3 BF 3 CCl 4 CO CO 2 NO kükürt diksit kükürt triksit br triflrür karbn tetraklrür karbn mnksit karbn diksit azt mnksit NO 2 N 2 O N 2 O 3 N 2 O 4 N 2 O 5 PCl 3 PCl 5 SF 6 azt diksit diazt mnksit diazt triksit diazt tetraksit diazt pentaksit fsfr triklrür fsfr pentaklrür kükürt heksaflrür Asitlerin değişik tanımları lmakla birlikte, suda çözündüğü zaman hidrjen iynu ( + ) luşturan bileşiklere asit denir. idrjen haljenürler (F, Cl, Br ve I) suda çözündüğü zaman, hidrjen iyn ( + ) ve haljenür iynları (F -, Cl -, Br - ve I - ) luştururlar ve bu bileşiklerin sulu çözeltileri asittir. 163 164 165 İkili Asitlerin Adları Diğer Yaygın Asitler Çk Atmlu İynlar idrjen flrür (F) ve drjen klrür (Cl) gibi adlar bu bileşiklerin saf halleri için kullanılır. Başlıca ikili asitler ve adları: F(aq) = hidrflrik ik asit Cl(aq) = hidrklrik asit Br(aq) = hidrbrmik asit I(aq) = hidriydik asit 2 S(aq) = hidrsülfürik asit ClO ClO 2 ClO 3 ClO 4 NO 2 NO 3 2 SO 3 2 SO 4 hipklröz asit klröz asit klrik asit perklrik asit nitröz asit nitrik asit sülfüröz asit sülfürik asit Çk atmlu iynlarda, iki yada daha çk atm bir arada bulunur. Çk atmlu iynlara, daha çk ametal atmları arasında rastlanır. Çk atmlu anynlar, çk atmlu katynlara göre daha yaygındırlar. Çk atmlu anynların çğusu ksijen taşır. Böyle anynlara ksianyn denir. 166 167 168 Yaygın Çk Atmlu İynlar Çk Atmlu Katynlar Adı Frmülü Amnyum N + 4 idrnyum 3 O + Örnek Bileşik N 4 Cl Amnyum klrür Çk Atmlu Anynlar Adı Frmülü Asetat C 2 3 O - 2 Karbnat CO 2-3 Bikarbnat CO - 3 ipklrit ClO - Klrit ClO - 2 Klrat ClO - 3 Perklrat ClO - 4 Krmat CrO 2-4 Çk Atmlu Anynlar Adı Frmülü Dikrmat Cr 2 O 2-7 Siyanür CN - idrksit O - Nitrit NO - 2 Nitrat NO - 3 Permanganat MnO - 4 Fsfat PO 3-4 Sülfit SO 2-3 Sülfat SO 2-4 169 170 171 19
Örnek Alıştırmalar Aşağıda frmülleri verilen bileşikleri adlandırınız. a) CuCl 2 b) ClO 2 c)ca(co 3 ) 2 d) FeSO 4 Aşağıdaki bileşiklerin frmüllerini yazınız. a) Amnyum sülfat b) kalsiyum hipklrit c) periydik asit d) ptasyum dikrmat Teşekkür Bu sunun büyük bir bölümü Prf. Dr. Yavuz TAŞKESENLİGİL in hazırlamış lduğu sunudan alınmıştır. camıza teşekkür ederim. 172 173 174 20