Yunus Araþtýrma Bülteni 2013 (4): 3-7 www.yunus.gov.tr ISSN 1303-4456 Ayvalýk (Ege Denizi) Kýyýlarýnda Denizkestanesi (Paracentrotus lividus) Avcýlýðý Araþtýrma Makalesi Research Article 1* 2 2 Yeþim DEMÝR SAÐLAM, Okan AKYOL, Cemil SAÐLAM 1 Ordu Üniversitesi, Deniz Bilimleri Fakültesi, Balýkçýlýk Teknolojisi Mühendisliði, Ordu, Türkiye 2 Ege Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi, Urla, Ýzmir, Türkiye * Sorumlu yazar: Tel: 0 (452) 234 66 31 Faks: 0 (452) 234 66 32 e-posta: yesimdemir55@windowslive.com Abstract Geliþ Tarihi: 10.06.2013 Kabul Tarihi:19.07.2013 Fishing on Sea Urchins (Paracentrotus lividus) Along the Coast of Ayvalýk (Aegean Sea). This study aims to determining of sea urchin fishing methods, fishing gear, fishing season, form of consumption and contributions to both regional economy and fishery. This study was carried out in the coasts of Ayvalýk between January and March 2013. We made interviewing with sea urchin fishermen and on-site observations. The seasonal sea urchin fishery is done for additional income by local fishermen. The sea urchins are collected by both diving and indigenous spoon shape scoop. Sea urchins obtained are cut transversal and gutted the gonads. Then, the gonads are bottled as 200 ml; afterwards, these bottles are sold to the local restaurants and/or other restaurants in Istanbul and Ankara. We determined that the local people are also participated to this fishery. Sea urchins are known with aphrodisiac effects and used appetizer. Keywords: Sea urchin, Paracentrotus lividus, Fishery, Ayvalýk, Aegean Sea Özet Bu çalýþmada, bölgedeki denizkestanesi avcýlýðý yönteminin, av aracý, avlanma dönemi, tüketim þekli, ekonomiye ve balýkçýlýða olan katkýsýnýn belirlenmesi amaçlanmýþtýr. Çalýþma, Ocak-Mart 2013 tarihlerinde Ayvalýk kýyýlarýnda denizkestanesi avcýlýðý yapan balýkçýlarla yapýlan görüþmeler ve yerinde gözlemlerle gerçekleþtirilmiþtir. Bu çalýþmada, kýyý balýkçýlarýnýn yan gelir olarak denizkestanesi avcýlýðýný dönemsel olarak yaptýðý; avcýlýðýn dalarak veya bölge balýkçýlarýnýn kendilerine özgü geliþtirdikleri bir kepçe yardýmýyla yaptýklarý belirlenmiþtir. Hasat edilen denizkestaneleri makas yardýmýyla ortadan ikiye kesilerek gonadlarý 200 ml'lik þiþelerde toplanýp, Ayvalýk'taki restoranlara ve Ýstanbul, Ankara gibi büyük þehirlerdeki restoranlara satýþa sunulmaktadýr. Yöre halkýnýn da denizkestanesi avcýlýðý yaptýðý tespit edilmiþtir. Halk tarafýndan afrodizyak etkisi olduðu düþünülen denizkestanesi meze olarak kullanýlmaktadýr. Anahtar Kelimeler: Denizkestanesi, Paracentrotus lividus, Balýkçýlýk, Ayvalýk, Ege Denizi Giriþ Denizkestanelerinin (Echinoidea) bin- denizkestanesi türü Paracentrotus lividus den fazla türü bilinmektedir (Lök ve Köse, (Lamarck 1816)'tur. P. lividus sýð sulardan, 80 m 2006). Denizkestaneleri vücut yapýlarýnýn derinliðe kadar kayalýk veya posidonia çayýrlarý simetrisine göre düzenli (radyal simetrik) ve içerisinde daðýlým gösterirler (Bulleri vd., 1999). düzensiz (bilateral simetrik) olarak iki gruba P. lividus'un kabuðu yarým küre þeklinde, ayrýlýr (Demirsoy, 2005). Türkiye sularýnda yeþilimsi ve ortalama 5 cm, karýn bölgesi hafifçe bulunan ekonomik deðere sahip düzenli basýktýr. Su Ürünleri Merkez Arastýrma Enstitüsü Müdürlügü, Trabzon
4 Saðlam vd. / Yunus Arþ. Bül. 2013 (4): 3-7 Aðýz bölgesi oldukça küçük, dikenleri somatik indeks saptamalarý (Köse, 2005) sýk, sivri, viole kahverengi veya siyah ve üzerinedir. Denizkestanesi avcýlýðý üzerine ise ortalama 3 cm uzunluðundadýr (Geldiay ve herhangi bir çalýþmaya rastlanmamýþtýr. Kocataþ, 1988). Bu çalýþmada, Ayvalýk kýyýlarýnda küçük Denizkestanesi avcýlýðý Akdeniz, Asya ve ölçekli balýkçýlarýn dönemsel olarak yaptýklarý Amerika kýyýlarýnda gonadlarýnýn (yumurta) ve onlara ek gelir saðlayan denizkestanesi (P. tüketimi için yapýlan yaygýn bir avcýlýktýr lividus) avcýlýk yöntemi ve av aracýnýn (Scheibling ve Mladenov, 1988). P. lividus türü tanýtýmýnýn yaný sýra pazarlama þekli ve bölge lezzetli ve kendine has aromasýndan dolayý balýkçýlýðýna olan katkýsý ilk kez incelenmiþtir. beðenilen bir türdür. Ýçerisinde beþ parça yarým ay þeklinde bulunan gonadlarýn rengi sarý- Materyal ve Metot turuncudur. Gonadlarý geliþim göstererek Bu çalýþma, Balýkesir Ýli'ne baðlý Ayvalýk aðýrlýðýnýn yaklaþýk %10'unu oluþturabilir ve ilçesinde (Þekil 1), denizkestanesinin (P. özellikle Ocak-Nisan aylarý arasýnda avcýlýðý ve lividus) yoðun avcýlýðýnýn yapýldýðý Ocaktüketimi (sos, çorba, omlet veya konserve Nisan dönemine de denk gelen, 15 16 Mart olarak) yoðunlaþmaktadýr (Cruz-Garcia vd., 2013 tarihinde yürütülmüþtür. 2000). Alibey Adasý balýkçý barýnaðý ve Ayvalýk Türkiye'de P. lividus üzerine yapýlan az kýyýlarýnda rastgele seçilmiþ 14 balýkçý ve yöre sayýda çalýþma vardýr. Bunlar sýrasýyla biyo- halkýndan bir kiþi ile yüz yüze görüþmeler ekolojisi (Ünsal, 1973), embriyo toksikolojisi yapýlarak, denizkestanesi avcýlýðý, pazarlan- (Oral ve Uysal, 1996; Oral, 2000), yetiþtirme masý, arz ve talep hakkýnda bilgiler alýnmýþ; av teknikleri (Lök vd., 2002), biyokimyasal aracý ve yöntemi hakkýnda teknik detaylar elde komposizyonu (Dinçer, 2002) ve gonado- edilmiþtir. Þekil 1. Çalýþma sahasý
Saðlam vd. / Yunus Arþ. Bül. 2013 (4): 3-7 Bulgular Ayvalýk ilçesinde yapýlan denizkestanesi avcýlýðýnýn yaklaþýk 30 yýl gibi bir geçmiþe dayandýðý balýkçýlarla yapýlan görüþmelerden anlaþýlmýþtýr. Balýkçýlar av sahasý olarak bölgede bulunan irili ufaklý 24 adanýn etrafýnda denizkestanesi avcýlýðýný gerçekleþtirdiklerini beyan etmiþlerdir. Avcýlýkta iki farklý yöntem uygulanmaktadýr. Bunlardan biri maske-þnorkel-palet kullanýlarak serbest dalýþ yöntemidir. Ýkinci yöntem ise balýkçýlarýn ve halkýn kendi imkânlarý ile yaptýklarý denizkestanesi kepçeleri ile toplayýcýlýktýr. Ayvalýk ilçesinde denizkestanesi avcýlýðý Ocak ayýnda baþladýðý için sularýn soðuk olmasýndan dolayý ikinci yöntem olan kepçe ile avcýlýk yöntemi daha yaygýn olarak kullanýlmaktadýr. Denizkestanesi avcýlýðýnda, türün adalar etrafýnda yoðun olarak yayýlým göster- diði 34 m derinlik nedeniyle kepçe uzunluklarý ortalama 4 metre civarýnda tutulmaktadýr. Ýncelenen denizkestanesi kepçelerinin yapýsal olarak iki farklý tipi bulunmaktadýr. Bölge halký tarafýndan kullanýlan kepçelerin kenar yapýsý týrmýk þeklinde ve 2,5 m boyunda, balýkçýlar tarafýndan kullanýlan kepçelerin aðýz yapýsý ise kaþýk þeklinde olup 4 m boyundadýr (Þekil 2, 3). Toplanan denizkestaneleri karaya çýkartýldýktan sonra hýzlý bir þekilde iþlenmek üzere ele alýnmaktadýr. Ýþleme esnasýnda dikenlerinin ele batmamasý için kalýn eldivenler kullanýlmaktadýr. Eldiven yardýmý ile tutulan denizkestaneleri makas veya býçak yardýmýyla enine kesilerek ikiye ayrýlýrlar. Ýkiye ayrýlan denizkestanelerinin gonadlarý bir çay kaþýðý yardýmýyla toplanarak 200 ml'lik ayran þiþelerine pazarlanmak üzere doldurulmaktadýrlar. Þekil 2. Bölge halký tarafýndan kullanýlan denizkestanesi kepçesi. Þekil 3. Balýkçýlarýn kullandýðý denizkestanesi kepçesi. 5
6 Saðlam vd. / Yunus Arþ. Bül. 2013 (4): 3-7 Þiþelenen denizkestanesi gonadlarý þiþe içerisinde olduðu bildirilmektedir (Keesing ve baþýna 1525 TL fiyat aralýðýnda alýcý bulmak- Hall, 1998). Ülkemizde ise bu türün stoklarý tadýr. 200 ml þiþelerin doldurmak için gereken hakkýnda bilimsel veriler bulunmamakla denizkestanesi adedi ise gonadlarýnýn beraber, Ege bölgesinde yoðun olarak daðýlým olgunluðuna göre 30100 adet arasýnda deðiþik- gösterdiði gözlenmektedir. lik göstermektedir. Denizkestaneleri yoðun Denizkestanesinin protein içeriðinin olarak Ankara, Ýstanbul ve Ýzmir gibi þehirlere karþýlaþtýrýlmasýnda karides ve yengeçlerden ve bu þehirlerde bulunan restoranlara pazarlan- düþük; fakat istiridye ve midyelerden yüksek maktadýr. Ürünün tüketimi için tercihte en protein içeriðine sahip olduðu tespit edilmiþtir önemli neden olarak afrodizyak etkisinin (Mataix-Verdu, 1993). olduðu öðrenilmiþtir. Ege bölgesinde yaygýn olarak daðýlým Denizkestanesi avcýlýðýný bölgede yoðun gösteren denizkestanesinin (P. lividus) sürolarak küçük ölçekli balýkçýlar yapmaktadýr. dürülebilir avcýlýðý için stok çalýþmalarý yapýl- 310 m'lik boylarda balýkçý kayýðýna sahip malý, avlanabilir miktarlarý hesaplanmalý, türün küçük ölçekli balýkçýlar dönemsel olarak farklý bilimsel iþleme teknikleri ortaya konmalý ve türler için (balýklar, kafadanbacaklýlar, vb.) olasý ihracat olanaklarý da deðerlendirilerek avcýlýk yapmaktadýrlar; fakat balýk sýkýntýsý ekonomiye kazandýrýlmasý için çalýþmalar yaþanan günlerde denizkestanesi avcýlýðýna yapýlmalýdýr. yönelerek günü kurtarma çabasýnda bulunduklarýný belirtmiþlerdir. Ayvalýk bölgesinde Kaynaklar yaþayan halkýn da lezzetinden dolayý avcýlýk Bulleri, F., Benedetti-Cecchi, L. ve Cinelli, F. 1999. dönemleri olan Ocak-Nisan aylarý arasýnda Grazing by the seaurchin Arbacia lixula L. and denizkestanesi avcýlýðýný amatör olarak kendi Paracentrotus lividus Lam. in the Northwest tüketimleri için yaptýklarýný ifade etmiþlerdir. Mediterranean. J. Exp. Mar. Biol. Ecol., 241: 81-95. Cruz-Garcia C., Lopez-Hernandez, J., Gonzalez-Castro, Tartýþma ve Sonuç Ayvalýk'ýn Midilli Adasý'na olan yakýnlýðý ve 1923'te gerçekleþen Lozan mübadelesinin etkisiyle bölge halký Rumlarla sosyal ve kültürel anlamda yoðun bir alýþ-veriþ içerisindedir. Denizkestanesi avcýlýðýna ve satýþýna Ege'nin diðer bölgelerinde henüz rastlanma- 1210 s. maktadýr. Avcýlýðýn ve tüketimin Ayvalýk bölgesinde yoðun oluþunun bu bölgedeki sosyal ve kültürel alýþ-veriþten kaynaklandýðý düþünülmektedir. Denizkestanesi, Asya ülkeleri ve Avrupa ülkelerinde (Fransa, Ýspanya, Ýtalya gibi) s. sevilerek tüketilmektedir. Fakat Avrupa'da 1990'lý yýllardan sonra aþýrý denizkestanesi avcýlýðý nedeniyle stoklarýnýn önemli bir düþüþ MJ., Rodrõguez-Bernaldo De Quiros, A.I. ve Simal-Lozano, J. 2000. Protein, amino acid and fatty acid contents in raw and canned seaurchin (Paracentrotus lividus) harvested in Galicia (NW Spain), 80: 1189-1192. Demirsoy, A. 2005. Yaþamýn Temel Kurallarý, Omurgasýzlar Ýntervebratalar (Böcekler Dýþýnda), Cilt II/Kýsým I, Altýncý Baský. Meteksan-Ankara. Dinçer, T. 2002. An investigation on biochemical composition of seaurchin, P. lividus (Lamarck 1816), (in Turkish). Ege University, Institute of Sciences, MscThesis, Bornova-Izmir. Geldiay, R. ve Kocataþ, A. 1988. Deniz Biyolojisine Giriþ. Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Kitaplar Serisi. Ege Üniversitesi Basýmevi Bornova-Ýzmir. No:31, 458 Keesing, J.K. ve Hall, K.C. 1998. Review of harvests and status of world seaurchin fisheries points to opportunities for aquaculture. Journal of Shellfish Research, 17: 1597-1604.
Saðlam vd. / Yunus Arþ. Bül. 2013 (4): 3-7 7 Köse, A. 2005. Gonad productivity and index changes of embryotoxic effects of selenate, selenite and seaurchins (Paracentrotus lividus Lamarck, Seleno-DL-Metionine on Paracentrotus lividus 1816) in Çeþme-Mersin Bay (in Turkish), PhD. (Lamarck, 1816) (in Turkish), Journal of Thesis, Ege University, Institute of Sciences, Fisheries and Aquatic Sciences,17 (3-4): 165- Izmir, 140p. 176. Lök A. ve Köse A. 2006. UrlaÝskele'den Toplanan Deniz Oral, R. ve Uysal, H. 1996. Toxic effects of selenium on Kestanelerinin (Paracentrotus lividus, Arbacia embryonic development of seaurchin Arbacia lixula) Gonadosomatik Ýndeks Deðiþimi. E.Ü. Su lixula (in Turkish), Journal of Fisheries and Ürünleri Dergisi. Cilt 23, Sayý (1-2):7-11. Aquatic Sciences,13(3-4): 273-285. Lök, A., Acarlý, S., Köse, A. ve Serdar, SW. 2002. Scheibling, R.E. ve Mladenov, P.V. 1988. The decline in Seaurchins and rearing techniques (in Turkish), the seaurchin (Tripneustes ventricosus) fishery in In: E. Özhan, N. Alpaslan (eds.) Türkiye'nin Kýyý Barbados: A survey of fishermen and consumers. ve Deniz Alanlarý IV. Ulusal Konferansý, Vol. II, Marine Fisheries Review, 49: 62-69. pp. 769-780. Ünsal, S. 1973. Bio-ecological investigations on Mataix-Verdu, J. 1993. Tabla de Composicion de Echinodermata that live in Turkish sea waters of Alimentos Espanoles. Universidad de Granada, Aegean Sea (in Turkish). PhD. Thesis. Ege Granada, pp 214-216. University, Izmir. 137 p. Oral, R. 2000. Investigation on the spermiotoxic and