TEMİNATLANDIRMA VE KAR/ZARAR HESAPLAMA Giriş Borsada kullanılan elektronik alım satım sisteminde (VOBİS), tüm emirler hesap bazında girilmekte, dolayısıyla işlemler hesap bazında gerçekleşmektedir. Buna paralel olarak teminatlandırma da hesap bazında yapılmaktadır. VOBİS`te işlemin gerçekleşme anında ilgili hesapta yeterli teminatın olup olmadığı kontrol edilmektedir. Yeterli teminatın olmaması durumunda VOBİS işlemin gerçekleşmesine izin vermemektedir. Borsada teminatlar hesap tiplerine göre farklılaşabilmektedir. Hesap tipleri, dört ayrı grup altında tanımlanmaktadır. Bunlar; 1. Müşteri Hesapları: Üyenin müşterileri için açılan hesaplardır.. Global Hesaplar: Birden çok sayıda müşterinin tek bir hesabı kullanarak işlem yaptığı hesaplardır. 3. Portföy Hesapları: Üyelerin kendi portföylerine yaptıkları işlemlerin izlendiği hesaplardır. 4. Piyasa Yapıcı Hesapları: Sadece Piyasa Yapıcıların yaptığı işlemlerin izlendiği hesaplardır. Borsada işlem yapan bir hesap, daha önce hiç pozisyonunun olmadığı bir vadeli işlem sözleşmesinde alım işlemi gerçekleştirdiğinde uzun pozisyona, satım işlemi gerçekleştirdiğinde ise kısa pozisyona sahip olur. Aynı dayanak varlığa dayalı farklı vadelerden birinde uzun diğerinde kısa pozisyon alındığında yayılma pozisyonu pozisyonu (spread) oluşur. VOBİS de teminatlar Sözleşme Bazında Teminatlandırma ve Portföy Bazında Teminatlandırma yöntemlerine göre hesaplanabilmektedir. Aşağıda teminatlandırma yöntemleri ve kar/zarar hesaplama yöntemleri açıklanmaktadır. 1. SÖZLEŞME BAZINDA TEMİNATLANDIRMA 1.1. Sözleşme Bazında Teminatlandırma - Net Bu yöntemde Borsada işlem gören herhangi bir vadeli işlem sözleşmesi için alınan pozisyonlar netleştirilirken, aynı dayanak varlığa dayalı ancak farklı vadelerde olan vadeli işlem sözleşmelerindeki uzun ve kısa pozisyonlar, yayılma pozisyonu olarak teminatlandırılır. Böylelikle düz pozisyondan alınan teminatla karşılaştırıldığında daha az teminat alınmış olur. 1
Örnek: PAMUK üzerine vadeli işlem sözleşmelerinde Haziran 005, Eylül 005 ve Aralık 005 vadeli sözleşmelerin işlem gördüğünü ve bu sözleşmelerde düz pozisyon almak için başlangıç teminatı olarak 00 TL, spread pozisyonu için de 00 TL teminat yatırılması gerektiğini varsayalım. Sözleşme bazında net teminatlandırma yöntemi uygulanan bir müşteri hesabının yaptığı işlemler ve ödemesi gereken teminat tutarı her işlem sonrası aşağıda hesaplanmıştır. 1. İşlem: Bir Adet 411F_CMCOT0605 Sözleşmesi Alış Hesapta bulunması gereken teminat = 00 TL Açıklama: 411F_CMCOT0605 sözleşmesinde bir adet uzun pozisyon alınmıştır, bunun karşılığında 00 TL teminatın hesapta bulunması gerekmektedir. PAMUK -HAZİRAN 411F_CMCOT0605 Uzun Kısa 1 -. İşlem: Üç Adet 411F_CMCOT0605 Sözleşmesi Satış Hesapta bulunması gereken teminat = 400 TL. Açıklama: 411F_CMCOT0605 sözleşmesinde birinci işlemle alınan bir adet uzun pozisyon kapatılmış, buna ilaveten adet kısa pozisyon alınmıştır. Sözkonusu vadeli sözleşmedeki adet kısa pozisyona karşılık 400 TL (*00) teminatın hesapta bulunması gerekir. PAMUK-HAZİRAN 411F_CMCOT0605 Uzun Kısa 1-3 NET - 3. İşlem: İki Adet 411F_CMCOT0905 Sözleşmesi Satış Hesapta bulunması gereken teminat = 800 TL Açıklama: 411F_CMCOT0605 sözleşmesinde yapılan yukarıdaki iki işlem sonucu alınan iki adet kısa pozisyona ilaveten 411F_CMCOT0905 sözleşmesinde iki adet kısa pozisyon daha alınmıştır, her iki vadede alınan pozisyonların tamamı aynı yönlü (kısa) olduğu için
yayılma pozisyonu oluşmamıştır. Bu durumda hesapta bulunması gereken teminat tutarı 800 TL (*00 + *00) olarak hesaplanır. PAMUK-HAZİRAN PAMUK-EYLÜL 411F_CMCOT0605 411F_CMCOT0905 Uzun Kısa Uzun Kısa 1 - - 3 NET - 4. İşlem: İki Adet 411F_CMCOT105 Sözleşmesi Alış Hesapta bulunması gereken teminat = 800 TL Açıklama: 411F_CMCOT0905 (ya da 411F_CMCOT0605) sözleşmesindeki iki adet kısa pozisyon, 411F_CMCOT105 sözleşmesindeki iki adet uzun pozisyonla birleşerek iki adet spread pozisyonu oluşturmuştur. Aralık ayında alınan iki adet uzun pozisyonun Eylül veya Haziran vadeli sözleşmelerindeki kısa pozisyonlardan hangisiyle spread pozisyonu oluşturacağının çok fazla önemi yoktur, çünkü yayılma pozisyonu teminatı değişik vadeler için farklı alınmamaktadır. PAMUK-HAZİRAN PAMUK-EYLÜL PAMUK-ARALIK 411F_CMCOT0605 411F_CMCOT0905 411F_CMCOT105 Uzun Kısa Uzun Kısa Uzun Kısa 1 - - 3 - NET - Spread= Bu durumda iki adet spread ve iki adet kısa pozisyona sahip olan hesap 800 TL (*00 + *00) teminat bulundurmak zorundadır. Başlangıç Teminatı Yayılma Teminatı 5. İşlem: İki Adet 411F_CMCOT0605 Sözleşmesi Alış Hesapta bulunması gereken teminat = 400 TL Açıklama: Bu işlem sonucu 411F_CMCOT0605 sözleşmesindeki iki adet kısa pozisyon kapatılmış ve sadece iki adet spread pozisyonu kalmıştır. 3
PAMUK-HAZİRAN PAMUK-EYLÜL PAMUK-ARALIK 411F_CMCOT0605 411F_CMCOT0905 411F_CMCOT105 Uzun Kısa Uzun Kısa Uzun Kısa 1 - - 3 - NET - - Spread= Bu durumda hesapta bulundurulması gereken teminat 400 TL (*00) olarak hesaplanır. 6. İşlem: Bir Adet 411F_CMCOT105 Sözleşmesi Satış Hesapta bulunması gereken teminat = 400 TL. dır. Açıklama: Bu işlem sonucu 411F_CMCOT105 sözleşmesinde alınmış iki adet uzun pozisyondan bir tanesi satılarak Aralık sözleşmesindeki uzun pozisyon sayısı bire inmiştir. Bu durumda PAMUK-HAZİRAN PAMUK-EYLÜL PAMUK-ARALIK 411F_CMCOT0605 411F_CMCOT0905 411F_CMCOT105 Uzun Kısa Uzun Kısa Uzun Kısa 1 - - 3-1 NET - - 1 Spread= 1 411F_CMCOT0905 sözleşmesi ile 411F_CMCOT105 sözleşmesi arasında bir adet spread pozisyonu ve 411F_CMCOT0905 sözleşmesinde 1 adet kısa pozisyon kalmıştır. Hesapta bulunması gereken teminat 400 TL, ( 1*00 +1*00 ) olarak hesaplanır. Başlangıç Teminatı Spread Teminatı Yukarıdaki hesaplamalardan da görüleceği üzere alınan pozisyonlar sonucu hesaplanan teminat tutarı pozisyonun alındığı vadeli sözleşmelere ve bu sözleşmelerdeki pozisyonların karşılıklı yönlerine (uzun, kısa) göre farklı hesaplanmaktadır. 4
1.. Sözleşme Bazında Teminatlandırma - Brüt Bu yöntem global hesaplar için kullanılmaktadır. Adından da anlaşılacağı gibi bu yöntem uygulandığında netleştirme yapılmaz. Bir global hesabın altında birden fazla müşterinin işlem yapması nedeniyle herhangi bir vadeli işlem sözleşmesinde alınan pozisyonlar emir girişinde aksi belirtilmediği sürece netleştirilmez. Böylece global hesaplar bir vadeli işlem sözleşmesinde aynı anda hem uzun hem de kısa pozisyon taşıyabilirler. Bu yöntemde spread pozisyonu dikkate alınmaz, diğer bir deyişle brüt teminatlandırma yönteminde aynı dayanak varlığa dayalı ancak farklı vadelerde olan vadeli işlem sözleşmelerinde alınan uzun ve kısa pozisyonlar yayılma pozisyonu olarak değil, ayrı ayrı uzun ve kısa pozisyonlar olarak teminatlandırılır. Sözleşme Bazında Brüt Teminatlandırma Yöntemi, Sözleşme Bazında Net Teminatlandırma Yöntemine göre ilgili hesaptan daha fazla teminat alınması, dolayısıyla yatırımcı açısından işlem maliyetlerinin artmasını da beraberinde getirir. Aşağıdaki örnekte sözleşme bazında brüt teminatlandırma yöntemi uygulanan bir global hesaptan alınan teminat tutarları her işlem sonrası detaylı olarak açıklanmıştır. Yukarıdaki işlemlerin ardından elde edilen pozisyon ve hesabın yatırması gereken başlangıç teminatı tutarları her işlem sonrası ayrı ayrı belirtilmiştir. Örnek: DOLAR üzerine vadeli sözleşmelerden Haziran 005, Eylül 005 ve Aralık 005 vadeli dolar sözleşmelerinin işlem gördüğünü ve bu sözleşmelerde uzun veya kısa pozisyon almak için başlangıç teminatı olarak 140 TL, spread pozisyonu için de 140 TL teminat yatırılması gerektiğini varsayalım. Sözleşme bazında brüt teminatlandırma yöntemi uygulanan bir global hesabın yaptığı işlemler ve ödemesi gereken teminat tutarı her işlem sonrası aşağıda hesaplanmıştır. 1. İşlem: Bir Adet 301F_FXUSD0605 Sözleşmesi Alış Hesapta bulunması gereken teminat = 140 TL Açıklama: 301F_FXUSD0605 sözleşmesinde bir adet uzun pozisyon alınmıştır, bunun karşılığında 140 TL teminatın hesapta bulunması gerekmektedir. DOLAR-HAZİRAN 301F_FXUSD0605 Uzun Kısa 1 -. İşlem: Üç Adet 301F_FXUSD0605 Sözleşmesi Satış Hesapta bulunması gereken teminat = 560 TL Açıklama: Bu işlem sonucu 301F_FXUSD0605 sözleşmesinde birinci işlemle alınan bir adet uzun pozisyona ilaveten aynı sözleşmede 3 adet kısa pozisyon alınmıştır. Uzun ve 5
kısa pozisyonlar netleştirilmemiştir, çünkü emir girişinde pozisyon kapatıcı emir ibaresi bulunmadığı takdirde global hesap altında işlem yapan müşteri sayısı birden fazla olduğu için, uzun pozisyonu alan müşteri ile kısa pozisyonu alan müşterinin aynı olmadığı varsayılmaktadır. DOLAR-HAZİRAN 301F_FXUSD0605 Uzun Kısa 1 3 Brüt 4 3. işlem: İki Adet 301F_FXUSD0905 Sözleşmesi Satış Hesapta bulunması gereken teminat = 840 TL Açıklama: 301F_FXUSD0605 sözleşmesinde alınmış olan bir uzun ve üç kısa pozisyona ilaveten Eylül sözleşmesinde iki adet kısa pozisyon alınmıştır. Dolayısıyla ilgili hesabın toplam açık pozisyonu 301F_FXUSD0605 sözleşmesinde bir adet uzun üç adet kısa ve 301F_FXUSD0905 sözleşmesinde iki adet kısa olmak üzere altıya çıkmıştır. Sözkonusu hesap global hesap olması dolayısıyla 301F_FXUSD0605 sözleşmesindeki uzun pozisyon ile 301F_FXUSD0905 sözleşmesindeki kısa pozisyon arasında yayılma pozisyonu oluşturulmamış ve teminatlar tüm pozisyonlardan bağımsız olarak alınmıştır. Bu durumda hesapta bulunması gereken teminat tutarı 840 TL (1*140 + 3*140 + *140) olarak hesaplanır. DOLAR-HAZİRAN DOLAR-EYLÜL 301F_FXUSD0605 301F_FXUSD0905 Uzun Kısa Uzun Kısa 1 3 Brüt 6 4. İşlem: İki adet 301F_FXUSD105 Sözleşmesi Alış Hesapta bulunması gereken teminat = 1.10 TL Açıklama: İlk üç işlem sonucu alınan pozisyonlara ilaveten 301F_FXUSD105 sözleşmelerinde iki adet uzun pozisyon alınması, hesabın açık pozisyon sayısını sekize çıkartmıştır. (301F_FXUSD0605 sözleşmesinde 1 adet uzun, 3 adet kısa, 301F_FXUSD0905 sözleşmesinde iki adet kısa, 301F_FXUSD105 sözleşmesinde iki adet uzun pozisyon) Bu durumda hesapta bulunması gereken teminat tutarı 110 TL (1*140 + 3*140 + *140 + *140) olarak hesaplanır. 6
DOLAR-HAZİRAN DOLAR-EYLÜL DOLAR-ARALIK 301F_FXUSD0605 301F_FXUSD0905 301F_FXUSD105 Uzun Kısa Uzun Kısa Uzun Kısa 1 3 Brüt 8 5. işlem: İki adet 301F_FXUSD0605 Sözleşmesi alış (pozisyon kapatıcı işlem- emir girişinde belirtilir.) Hesapta bulunması gereken teminat = 840 TL Açıklama: Bu işlem sonucu 301F_FXUSD0605 sözleşmesindeki üç adet kısa pozisyondan ikisi kapatılmış ve bu sözleşmede sadece bir adet uzun ve bir adet kısa pozisyon kalmıştır, hesabın toplam açık pozisyonu altıya düşmüştür. Bu durumda hesapta bulunması gereken teminat tutarı 840 TL dir. (1*140 + 1*140 + *140 + *140) DOLAR-HAZİRAN DOLAR-EYLÜL DOLAR-ARALIK 301F_FXUSD0605 301F_FXUSD0905 301F_FXUSD105 Uzun Kısa Uzun Kısa Uzun Kısa 1 1+ Brüt 6 7
. KAR/ZARAR HESAPLAMA Bir vadeli işlem sözleşmesinde uzun pozisyona sahip olan bir yatırımcı, pozisyon aldığı vadeli sözleşmenin piyasa fiyatı artarsa kar elde ederken, ilgili vadeli sözleşmenin fiyatı azalırsa zarar eder. Kısa pozisyon alan bir yatırımcı ise vadeli sözleşmenin fiyatı arttığında zarar, azaldığında ise kar eder. Borsamızda kar/zarar hesaplamalarına esas olan fiyat, her bir vadeli sözleşme bazında hesaplanan uzlaşma fiyatıdır. Alınan pozisyonlardan elde edilen kar/zarar tutarı hesaplama yöntemi tüm sözleşmeler ve hesap tipleri için aynı olup aşağıda EURO vadeli işlemler sözleşmesi üzerinden açıklanmıştır. Örnek 1: Borsamızda 311F_FXEUR0605 ve 311F_FXEUR0905 sözleşmelerinin işlem gördüğünü varsayalım. Piyasamızda işlem yapmaya yetkili herhangi bir hesabın aşağıdaki pozisyonları aldığını varsayalım. 311F_FXEUR0605 sözleşmesinde 1,750 TL. fiyatla 10 adet uzun pozisyon alındığını. 311F_FXEUR0905 sözleşmesinde ise 1,785 TL. fiyatla 0 adet kısa pozisyon alındığını varsayalım. Bu işlemlerden sonra, 311F_FXEUR0605 sözleşmesinin uzlaşma fiyatının 1,780 TL., 311F_FXEUR0905 sözleşmesinin uzlaşma fiyatının 1,800 TL. olarak gerçekleştiğini varsayalım. Bu durumda ilgili hesabın 311F_FXEUR0605 sözleşmesindeki uzun pozisyonundan elde ettiği kar/zarar aşağıdaki şekilde hesaplanır. (Uzlaşma fiyatı- İşlem fiyatı) * Pozisyon sayısı* 1.000 (1,780 1,750)* 10 * 1.000 = 300 TL kar Her bir euro sözleşmesinin büyüklüğü 1.000 Euro olduğundan Aynı hesabın 311F_FXEUR0905 sözleşmesindeki kısa pozisyonundan elde ettiği kar/zarar tutarı ise, (Uzlaşma fiyatı- İşlem fiyatı)* Pozisyon sayısı * 1.000 (1,800 1,785) * (-0) * 1.000 = -300 TL zarar Hesabın toplam kar/zararı = 0 kar Bu hesabın aldığı pozisyonları sırasıyla 1,775 ve 1,85 fiyatlarından kapatması (311F_FXEUR0605 sözleşmesindeki 10 adet uzun pozisyonunu 1,775 den satması, 8
311F_FXEUR0905 sözleşmesindeki 0 adet kısa pozisyonunu ise 1,850 den geri satın alması) durumunda ise hesabın toplam kar/zararı aşağıdaki şekilde hesaplanır. (Pozisyon kapatma fiyatı - Pozisyona girilen fiyat)* Pozisyon sayısı (1,775 1,750) * 10* 1.000 = 50 TL kar (Pozisyon kapatma fiyatı - Pozisyona girilen fiyat)*pozisyon sayısı* 1000 (1,85-1,785)* (-0) * 1.000 = -800 TL zarar Toplam kar/zarar = 50-800 = -550 TL. Bu aşamadan sonra, ilgili hesabın borsada hiç pozisyonu kalmadığı için işlem gören vadeli işlem sözleşmelerindeki uzlaşma fiyatı ne olursa olsun yaptığı zarar sabit olarak 550 TL dir. Örnek : Aşağıda verilen örnekte; Dayanak Varlık Sözleşmenin Fiyatı : EUR/USD çapraz kuru, : 1 Euro nun Dolar cinsinden değeri, Sözleşme Büyüklüğü : 1.000 EUR olarak kabul edilmiştir. Hesaplamalarda kullanılan formüller aşağıda özetlenmiştir. İşlem Hacmi Değeri (TL)=İşlem Fiyatı*İşlem Miktarı*Sözleşme Büyüklüğü*Döviz Kuru Kar/Zarar = (Uzlaşma Fiyatı-İşlem Fiyatı)*Pozisyon Adedi*Sözleşme Büyüklüğü Kar/Zarar (TL) = Kar/Zarar*Döviz Kuru İlgili sözleşme genelgesinde belirtildiği gibi gün içinde belirli zamanlarda 1 ABD Doları (USD) nın Türk Lirası cinsinden değeri (döviz kuru) tanımlanabilir. 9
Buna göre saat 09:15 te dayanak varlığı EUR/USD çarpraz kuru olan sözleşmede 1,3000 fiyattan 1 adet uzun pozisyon alındığını varsayalım. Pozisyon alındığında sistemde tanımlı döviz kuru (1 USD nin TL karşığı değeri) = 1,5000 dir. İşlem sonucu oluşan işlem hacmi: İşlem Hacmi Değeri (TL) = 1,3000 USD/EUR*1*1000 EUR*1,5000 TL/USD = 1.950 TL dir. Yukarıda hesaplanan işlem hacmi değeri gün içi döviz kuru değişikliklerinden etkilenmeyecektir. Gün içi birinci kar/zarar hesaplama periyodu sonunda; Uzlaşma Fiyatı = 1,300 Döviz kuru TL/USD = 1,5000 olarak belirlenmiştir. Buna göre, Geçici Kar/Zarar Geçici Kar/Zarar (TL) = (1,300-1,3000) USD/EUR*1*1000 EUR = 0 USD = 0 USD*1,5000 TL/USD = 30 TL olacaktır. Gün içi ikinci kar/zarar hesaplama periyodu sonunda; Uzlaşma Fiyatı = 1,300 Döviz kuru TL/USD = 1,500 olarak belirlenmiştir. Buna göre, Geçici Kar/Zarar Geçici Kar/Zarar (TL) = (1,300-1,3000) USD/EUR*1*1000 EUR = 0 USD = 0 USD*1,500 TL/USD = 30,40 TL olacaktır. 10
İkinci kar/zarar hesaplama periyodu sonunda uzlaşma fiyatında bir değişiklik olmadığı için döviz bazında Kar/Zarar tutarında da herhangi bir değişiklik olmamıştır. Ancak döviz kurundaki artış sebebiyle Kar/Zarar (TL) tutarı 0,40 TL artmıştır. 11
Teminatlar Ekranı Risk Durumu : Hesap riskliyse bu alanda Riskli yazar, hesap riskli değilse bu alan boş gözükür. Nakit Teminat: Hesabın Takasbank`ta bulunan nakit teminat miktarını gösterir. Diğer Teminat: Hesabın Takasbank`ta bulunan nakit dışı teminat miktarını gösterir. Seanslık Teminat: Nakit Teminat + Diğer Teminat Başlangıç Teminatı: Alınan pozisyonlar nedeniyle hesapta bulundurulması gereken teminat miktarını gösterir. Sürdürme Teminatı Marjı: Edilen zarar nedeniyle başlangıç teminatının inebileceği seviyedir. Teminat ancak bu seviyeye kadar azalabilir. Kar/Zarar : Gün içinde hesaplanan geçici uzlaşma fiyatına göre oluşan kar/zarar miktarını gösterir. Çarpılmış Kar/Zarar: Sistem istenildiği takdirde Kar/Zarar oranını belirli bir çarpanla çarpıp ilgili hesaba yansıtabilir. Kalan Teminat : Çarpılmış Teminat Başlangıç Teminatı + (-) Çarpılmış Kar/Zarar (-) Nakit Teminat Durumunda ; Kalan Teminat : Çarpılmış Teminat Başlangıç Teminatı - Çarpılmış Zarar TTÇ Hesaplaması : Çarpılmış Teminat Sürdürme Teminatı + (-) Çarpılmış Kar/Zarar TTÇ Miktarı : Teminat + Kar/Zarar Başlangıç Teminatı Önc. TTÇ Miktarı : Nakit teminat yatırarak veya (-) nakit durumu hariç olmak üzere pozisyon kapatarak bu miktar azaltılabilir ya da tamamen kapatılabilir. Çekilebilir Teminat : Teminat Başlangıç Teminatı Zarar Teminat Çarpanı: Seanslık Teminat miktarının bulunmasında kullanılan çarpandır. 1
Kar/Zarar Çarpanı: Çarpılmış Kar/Zarar miktarını bulurken kullanılan çarpandır. Hesap Durumu : Hesap aktifse A, durdurulmuş ise D olarak görüntülenir. Pozisyon Takibi Ekranı Bu ekranda Teminatlar Ekranından farklı olarak aşağıdaki alanlar bulunmaktadır. Uzun Pozisyon Toplamı : Hesap bazında, hangi sözleşmeden ne kadar uzun pozisyon olduğunu gösterir. Kısa Pozisyon Toplamı : Hesap bazında, hangi sözleşmeden ne kadar kısa pozisyon olduğunu gösterir. Açık Pozisyon Toplamı : Hesap bazında, hangi sözleşmeden toplam ne kadar açık pozisyon olduğunu gösterir. Net Pozisyon : Uzun Pozisyon toplamı Kısa pozisyon toplamı Açık Pozisyonda Değişim : İçinde bulunulan seanstaki açık pozisyon değişimini gösterir. Pozisyon Limiti (%) : Hesap ve Üye bazında yüzde pozisyon limitini gösterir. Pozisyon Limiti (Mutlak) : (%) Pozisyon Limiti hesaplaması, mutlak pozisyon sayısına ulaşıldıktan sonra başlar. 13