Rapor No: 88, Kasım 2011 IRAK TA BEKTAŞİLİK (TÜRKMENLER ŞEBEKLER KAKAİLER) BEKTASHISM IN IRAQ (TURKMENS SHABAKS KAKAIS) ORTADOĞU Ortadoğu STRATEJİK Stratejik ARAŞTIRMALAR Araştırmalar MERKEZİ Merkezi CENTER Center FOR for MIDDLE Mıddle EASTERN Eastern STRATEGIC Strategıc STUDIES Studıes مركز الشرق األوسط للدراسات االستراتيجية ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ
IRAK TA BEKTAŞİLİK (TÜRKMENLER ŞEBEKLER KAKAİLER) BEKTASHISM IN IRAQ (TURKMENS SHABAKS KAKAIS) Rapor No: 88 Kasım 2011 ISBN: 978-605-5330-40-8 Ankara - TÜRKİYE 2011 Bu raporun içeriğinin telif hakları a ait olup, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca kaynak gösterilerek kısmen yapılacak makul alıntılar ve yararlanma dışında, hiçbir şekilde önceden izin alınmaksızın kullanılamaz, yeniden yayımlanamaz. Bu raporda yer alan değerlendirmeler yazarına aittir; ın kurumsal görüşünü yansıtmamaktadır.
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ STRATEJİK BİLGİ YÖNETİMİ, ÖZGÜR DÜŞÜNCE ÜRETİMİ ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ Tarihçe Türkiye de eksikliği hissedilmeye başlayan Ortadoğu araştırmaları konusunda kamuoyunun ve dış politika çevrelerinin ihtiyaçlarına yanıt verebilmek amacıyla, 1 Ocak 2009 tarihinde Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi () kurulmuştur. Kısa sürede yapılanan kurum, çalışmalarını Ortadoğu özelinde yoğunlaştırmıştır. Ortadoğu ya Bakış Ortadoğu nun iç içe geçmiş birçok sorunu barındırdığı bir gerçektir. Ancak, ne Ortadoğu ne de halkları, olumsuzluklarla özdeşleştirilmiş bir imaja mahkum edilmemelidir. Ortadoğu ülkeleri, halklarından aldıkları güçle ve iç dinamiklerini seferber ederek barışçıl bir kalkınma seferberliği başlatacak potansiyele sahiptir. Bölge halklarının bir arada yaşama iradesine, devletlerin egemenlik halklarına, bireylerin temel hak ve hürriyetlerine saygı, gerek ülkeler arasında gerek ulusal ölçekte kalıcı barışın ve huzurun temin edilmesinin ön şartıdır. Ortadoğu daki sorunların kavranmasında adil ve gerçekçi çözümler üzerinde durulması, uzlaşmacı inisiyatifleri cesaretlendirecektir Sözkonusu çerçevede, Türkiye, yakın çevresinde bölgesel istikrar ve refahın kök salması için yapıcı katkılarını sürdürmelidir. Cepheleşen eksenlere dâhil olmadan, taraflar arasında diyalogun tesisini kolaylaştırmaya devam etmesi, tutarlı ve uzlaştırıcı politikalarıyla sağladığı uluslararası desteği en etkili biçimde değerlendirebilmesi bölge devletlerinin ve halklarının ortak menfaatidir. Bir Düşünce Kuruluşu Olarak ın Çalışmaları, Ortadoğu algalımasına uygun olarak, uluslararası politika konularının daha sağlıklı kavranması ve uygun pozisyonların alınabilmesi amacıyla, kamuoyunu ve karar alma mekanizmalarına aydınlatıcı bilgiler sunar. Farklı hareket seçenekleri içeren fikirler üretir. Etkin çözüm önerileri oluşturabilmek için farklı disiplinlerden gelen, alanında yetkin araştırmacıların ve entelektüellerin nitelikli çalışmalarını teşvik eder. ; bölgesel gelişmeleri ve trendleri titizlikle irdeleyerek ilgililere ulaştırabilen güçlü bir yayım kapasitesine sahiptir., web sitesiyle, aylık Ortadoğu Analiz ve altı aylık Ortadoğu Etütleri dergileriyle, analizleriyle, raporlarıyla ve kitaplarıyla, ulusal ve uluslararası ölçekte Ortadoğu literatürünün gelişimini desteklemektedir. Bölge ülkelerinden devlet adamlarının, bürokratların, akademisyenlerin, stratejistlerin, gazetecilerin, işadamlarının ve STK temsilcilerinin Türkiye de konuk edilmesini kolaylaştırarak bilgi ve düşüncelerin gerek Türkiye gerek dünya kamuoyuyla paylaşılmasını sağlamaktadır. www.orsam.org.tr
İçindekiler Takdim...4 Özet...5 Irak ta Bektaşiliğin Tarihi...6 Irak ta Bektaşiliğin Mevcut Durumu...9 Bektaşi Türkmenler...11 Irak ta Unutulmuş İki Halk Bektaşi Şebekler ve Kakailer...13 Bektaşi Şebekler...13 Bektaşi Kakiler...15 Sonuç ve Değerlendirme...18 Ekler:...19 Iraklı Bektaşilerle Yapılan Söyleşiler...19
TAKDİM Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi nin (), özellikle Irak konusunda yaptığı saha çalışmaları, yayınladığı rapor, dergi ve makaleleriyle kısa sürede kamuoyunda önemli yer elde etmiştir. Özellikle yapılan çalışmalar sırasında bölge halkları arasında cepheleşen eksenlere dâhil olmadan, taraflar arasında diyalogun tesisini kolaylaştırmaya, uzlaşı ve işbirliği konseptlerinin gelişmesine katkı sağlamaya çalışılmaktadır. 2003 ten sonra Irak ın içerisinden geçtiği süreç kimine göre demokrasi, kimine göre parçalanma süreci olarak tanımlanırken, olarak yaptığımız çalışmalarla bu tanımlamalardan uzak durarak, Irak ın doğal yapısına uygun bir biçimde konumlanmaya gayret gösteriyoruz. 2003 sonrası süreçte ABD nin Irak a müdahalesi sonrasında yeniden şekillenen Irak ta etnik ve dini kimliklerin ön plana çıkması, Irak ın karmaşık kimlik yapısının anlaşılmasını önemini yaptığımız çalışmalarla ortaya koymaya çalışıyoruz. Bu çalışmalar Irak ın daha iyi anlaşılmasını hedeflerken, bir yandan da Irak ın doğal yapısı içerisinde unutulan ve sesi duyulmayan kesimlerin sesi olmayı amaçlıyor. Elinizdeki bu çalışma da ın Irak literatürüne kattığı ve yeni sayılacak çalışmalardan biri olarak karşınıza çıkıyor. Irak ta köklü bir geçmişe sahip Irak Bektaşiliği, bugün yeniden bir kimlik arayışı içerisinde. Biz de olarak bu arayışta Iraklı Bektaşileri katkı sağlamak amacıyla Iraklı Bektaşiler hakkında kaynak çalışmalardan biri niteliğine sahip olabilecek bu raporu hazırladık. Raporun hazırlanmasında emeği geçen tüm Iraklı Bektaşi dostlarımıza teşekkür ediyor ve bu çalışmanın Irak ile Türkiye arasındaki ilişkilerin gelişmesine katkı sağlamasını ümit ediyoruz. Hasan Kanbolat Başkanı
Rapor No: 88, Kasım 2011 Hazırlayan: Bilgay DUMAN Ortadoğu Uzmanı Центр стратегических исследований Ближнего Востока IRAK TA BEKTAŞİLİK Özet Irak taki temelleri yaklaşık 700 yılı bulan Bektaşi geleneğinin ilk örneklerine burada rastlamak mümkündür. Bu açıdan Kakailik önemli bir örnek teşkil etmektedir. Zira Kakailiğin önderi Sultan İshak ın, Bektaşiliğin kurucusu olan Hacı Bektaş Veli den önce yaşadığı bilinmektedir. Irak taki Bektaşiliğin yıllar geçtikçe gerek Irak ve İran daki rejimlerin politikaları gerekse hakim dini inanışların etkinliği neticesinde köreldiği ve yok olmaya yüz tuttuğu bilinmektedir. Osmanlı Devleti nin yıkılmasının ardından Türkiye ve Irak ın kurulmasıyla Anadolu ve Mezopotamya topraklarının birbirinden kopması nedeniyle, 1920 lerden sonra Irak Bektaşiliğinin körelmeye başladığı söylenebilir. 2003 e kadar Irak ta kendini ifade edemeyen Bektaşiler, ABD nin Irak ı işgalinin ardından, kimlik baskısının azalması nedeniyle, yeniden yapılanmaya gayret etmektedir. Irak taki etnik ve mezhebi kamplaşma da Irak Bektaşiliği açısından sorunlar ortaya çıkarmaktadır. Iraklı Bektaşilerin etnik çeşitliliğinin yanı sıra, Bektaşilerin yaşadığı Musul, Kerkük, Diyala gibi bölgelerde idari ve siyasi çekişmenin yaşanması da olumsuz yönde etkilenmelerine ve baskı altında kalmalarına sebep oluşturmaktadır. Türkiye nin Irak taki tüm topluluklarla olduğu gibi, Iraklı Bektaşilerle de irtibatını güçlendirmesi hem Irak ın gelişmesine ve demokrasisine katkı yapacağı gibi hem de Türkiye nin uluslararası politikada ve bölge politikasında elini güçlendireceği düşünülmektedir. Rapor No: 88, Kasım 2011 5
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ Giriş Bektaşilik, İslam tarikatları içerisinde gayrimüslimleri en çok etkileyen anlayış olmuştur. Bektaşilik öğretisinin temelinin 1093-1166 yıllarında yaşamış Ahmet Yesevi ye dayandığı bilinmektedir. Ahmet Yesevi nin öğrencisi olan Lokman Perende, Hacı Bektaşi Veli yi yetiştirmiştir. Bektaşilik, Hacı Bektaşi Veli yi kendine rehber edinen ve söylemlerine göre hareket eden kişilerin oluşturduğu bir tarikat olarak nitelendirilebilir. Bektaşiliğin, insanı ve ibadeti temel alarak sevgi üzerine kurulmuş bir tarikat olduğunu söylemek mümkündür. Hacı Bektaşi Veli nin İncinsen de incitme ve düşmanının da insan olduğunu unutma sözleri insanlığı, hoşgörüye ve sevgiye verilen önemi göstermektedir. Büyük tasavvuf büyüklerinden Hacı Bektaş Veli tarafından kurulan Bektaşilik, 12 ana tarikattan biri olarak sayılan ve Hoca Ahmet Yesevi tarafından 11. yüzyılda oluşturulan, Yeseviye tarikatına olan yakın itikadı ile bilinmektedir. Hacı Bektaş Veli nin, hocası olan Lokman Perende tarafından, Yesevilik inancına göre yetiştirildiği söylenmektedir. 1 Bektaşilik, iki döneme ayrılmaktadır. İlki 13. yy da başlayıp, 15. yy ın sonuna kadar uzanan teşekkül dönemi, ikincisi ise 16. yy ın başından yani Balım Sultan`dan günümüze dek süren ve asıl bilinen Bektaşiliği temsil eden dönemdir. Ancak bu iki dönemin birbirinde farklı olduğu bilinmektedir. 1501 yılında II. Bayezid tarafından Hacı Bektaş Zaviyesi`nin, dolayısıyla tarikatın şeyhliğine getirilmiş ve güçlü bir teşkilat kurmuştur. 1826 da Yeniçeri Ocağının 2. Mahmut tarafından dağıtılmasına kadar güçlü bir şekilde varlığını koruyan Bektaşi tekkeleri, Bektaşilerin Yeniçeri isyanına destek verdikleri gerekçesiyle kapatılmış ya da başlarına Nakşibendi şeyhleri getirilmiş ve tarikatın faaliyetlerine son verilmiştir. 2 Evliya Çelebi, 17. yüzyılın ortalarında Osmanlı imparatorluğunda 700 kadar Bektaşi tekkesi faaliyet gösterdiğini ifade etmektedir. Ancak Osmanlı tarihçiliğinin yaşayan en büyük isimlerinden biri olan Prof. Halil İnalcık bu rakamın biraz abartılmış olabileceğini ama Balkanlarda İslam ın yayılmasına, bu hoşgörülü ve sosyal yönleri ile Bektaşi tarikatının tekke, dergah ve zaviyeleri öncülük ettiğini söylemektedir. 19. yy. başlarında İstanbul nüfusunun beşte birinin Bektaşi olması bu hoşgörülü tarikatın önemini göstermektedir. 3 Bugüne kadar Bektaşilik güçlü bir şekilde kendini korumaktadır. Bugün hemen hemen bütün ülkelerde Bektaşilik tarikatına mensup insanlara rastlamak mümkündür. 1900 lü yılların başlarına kadar Irak ta da oldukça yaygın olan Bektaşilik, baskı ve asimilasyon politikalarıyla dönüşüm geçirmiştir. Örneğin bugün önemli bir Bektaşi nüfusu barındıran Türkmen şehri Telafer de 1940 lara kadar bir Şii cami olmadığı söylenmektedir. Daha sonra bu bölgelere giden mollalardan etkilenerek burada yaşayan Bektaşilerin Şiileştiği bilinmektedir. Bu durumun Irak ın diğer bölgeleri için de geçerli olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Bugüne gelinde Irak ta büyük bir Bektaşi nüfusunda söz etmek mümkün değilse de Irak ın her bölgesinde Bektaşilerin varlığı bulunmaktadır. Bugün daha çok Musul, Telafer, Kerkük, Tuzhurmatu ve Erbil gibi Irak ın kuzeyinde yaşayan Bektaşiler, yeniden varlıklarını kanıtlamaya çalışmaktadır. Irak ta Bektaşiliğin Tarihi Temelleri 13. yy da Anadolu da atılan Bektaşilik, aynı dönemde birçok bölgede taraftar 6 Rapor No: 88, Kasım 2011
IRAK TA BEKTAŞİLİK bulmuş ve Anadolu nun etrafındaki topraklarda yoğun biçimde yaygınlık kazanmaya başlamıştır. Özellikle Balkanlar, Irak ve Mısır coğrafyalarını etkisi altına alan Bektaşilik günümüze kadar varlığını devam ettirebilmiştir. Bektaşiliğin günümüz Irak toprakları olan Mezopotamya ya nasıl geçtiğine dair kesin bilgiler bulunmamakla birlikte, Bektaşiliğin I- rak taki varlığının oldukça eskiye dayandığına dair kanıtlar bulunmaktadır. Hatta bazı kaynaklarda Hacı Bektaş Veli nin Anadolu ya gelmeden önce Bağdat, Kerbela ve Necef te bazı imamları ziyaret ettiği yönünde bilgiler yer almaktadır. 4 Bu nedenle Hacı Bektaş Veli nin Bektaşilik tarikat sistemini oluşturmadan önce, Irak topraklarından geçtiği ve burada yaşayan din alimlerinden de etkilenmiş olabileceği düşünülmektedir. Ayrıca Bağdat ın Rusafa Bölgesindeki Meydan Mahallesi nde Sug Harac (Bit Pazarı) olarak bilinen bölgenin yakınında Bektaşi şeyhi olarak bilinen Baba Gurgur adına bir mescid yaptırılmıştır. Mescid, 1671 yılında Bektaşi şeyhi Baba Gurgur un Türbesinin üzerine inşa edilmiştir. Daha önce Yeniçeri Ocağı tekkesi olarak kullanılan Baba Gurgur Mescidi, 1826 da Bektaşiliğin yasaklanması ve Yeniçeri Ocağı nın kaldırılmasıyla mescid haline getirilmiştir. En son 1869 da Bağdat a Vali olan Mithat Paşa tarafından yenilenmiştir. 1970 lere kadar ziyaret edildiği bilinen Baba Gurgur tekkesinin yıkıldığı bilinmektedir. Yıkılan Baba Gurgur tekkesine ait bazı görüntüler mevcuttur. 6 Öte yandan Bektaşiliğin yedi ulu ozanından ikisi bugünkü Irak topraklarında doğmuş ve yetişmiştir. Bunlardan 1369 1417 yılları arasında yaşamış olan Seyid Nesimi, Bağdat ın Nesim Kasabası nda büyümüştür. Azeri asıllı olduğu söylenen Nesimi nin, Türkçe ve Farsça divanları en önemli eserleri olarak gösterilmektedir. Öte yandan Asıl adı Mehmet olan ve 1504-1556 yıllarında yaşamış olan Fuzuli; Kerkük te doğmuştur. Kerkük te Bayat Türkmen boyunun Karyağdı soyundan geldiği bilinmektedir. Şiirlerini hem Türkçe, hem Arapça hem de Farsça yazmıştır. Fuzuli; yalnızca Türk ve Fars edebiyatında değil, dünya klasikleri arasında da saygın bir yer almış ozandır. Fuzuli nin yaşamı boyunca Kerbela ve Bağdat çevresinden ayrılmadığı ve bir süre Hz. Ali nin türbesinde türbedarlık yaptığı bilinmektedir. Fuzuli nin yakın çevresine Hz. Hüseyin in türbesinin yanında toprağa verilmeyi ve mezarına taş konulmamasını vasiyet ettiği söylenmektedir. 5 Yıkılan Baba Gurgur Tekkesine ait bir kalıntı halen tekkenin yapıldığı yerde bulunmaktadır. 7 Osmanlı Devleti Döneminde Bektaşilere ait tekkelerin korunduğu görülmektedir. Buna örnek olarak Bağdat Vilayetine bağlı Kerbela da bulunan Hz. Hüseyin in kabri yakınlarındaki Abdülmümin Baba Bektaşi Zaviyesine yönelik baskıların engellenmesi amacıyla Bağdat Valisi ne 21 Haziran 1816 da emir gönderildiği bilinmektedir. 8 Rapor No: 88, Kasım 2011 7
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ 1826 da Osmanlı Devletin de Bektaşiliğin yasaklanması ve Yeniçeri Ocağı nın kaldırılmasının ardından bugünkü Irak topraklarında yaşayan ve Osmanlı döneminde Musul ve Bağdat vilayetlerindeki Bektaşiler arasında bölünme yaşandığı bilinmektedir. Burada ifade edilen Bektaşilerin büyük çoğunluğunun Türk kökenli olduğunu ifade etmek mümkündür. Sufiyan ve Dervişan olarak ikiye bölünen Bektaşilerin, bu iki kolu arasında Bektaşiliğin öğretisi, benimsediği ilkeler, inançlar ve ibadetleri arasında fark bulunmazken, ayrılığın tarikat pir ya da mürşit in hangi soya bağlı olduğuna yönelik görüş farklılığından kaynaklandığı ifade edilmektedir. Buna göre Dervişan ekolüne bağlı Bektaşilerin pir ya da mürşid in Hz. Hüseyin in soyundan gelmesi gerektiğine yönelik görüşüne karşı çıkan Sufiyan ekolü mensupları, pir ya da mürşid in Hz. Hüseyin in soyundan gelmesine gerek olmadığı ve pir ya da mürşid olma ehline sahip olan avam tabakasından kişilerin de kabul edilebileceğini belirtmişlerdir. 9 Ancak bu ayrımın kısa bir dönem sürdüğünü belirtmek mümkündür. Bektaşiliğin genel uygulamasına bağlı olarak geleneğin sürdürüldüğü ve pir makamının babadan oğula geçen bir düzen arz ettiği görülmektedir. Bu açıdan Irak taki Bektaşi geleneğinde de soy bağının önemli olduğu söylenebilir. Irak Devleti kurulduktan sonra ise Osmanlı Devleti Döneminde gizli de olsa Bektaşiliği devam ettirmeye gayret gösteren Irak topraklarındaki tekkeler, Irak rejimi tarafından da ciddi bir baskı altında kalmış ve Bektaşilik içe kapanık bir durumda kalmıştır. Bektaşilik geleneğinin 12 imam ve Ehli Beyt e olan inanç ve ibadet düzeyi Şiilik mezhebi ile paralellik göstermekle birlikte, ibadet şekillerindeki farklılık, Bektaşilik ve Şiiliği birbirinden ayırmıştır. Örneğin Şiiler günde beş vakit namaz kılarken, Bektaşiler, namaz kılmamakta ve her Perşembe günü akşamı tekkelerde dua yapmaktadır. Buna benzer ibadet farklılıkları Şiilik ile Bektaşiliği birbirinden ayırmaktadır. 10 Ancak Irak yönetimi tarafından baskı altına alınan Irak taki Bektaşiler, İran ın Irak a gönderdiği mollaların da etkisiyle giderek asimile olmaya ve Bektaşilik geleneği giderek kaybolmaya başlamıştır. Örneğin Musul un Telafer ilçesinde 1940 lara kadar tek bir Şii caminin olmadığı, ancak Necef teki medreselerde eğitim alan kişilerin etkisiyle bölgede Şiiliğin yaygınlaşmaya başladığı, Telafer deki Şii mezhebine bağlı Türkmenlerin neredeyse tamamının geçmişte Bektaşi olduğu iddia edilmektedir. 11 Bu anlamda Molla Mahmut Aslan ismi önemli bir rol taşımaktadır. Molla Mahmut Aslan, 1940 ların sonundan itibaren Necef te medresede eğitim almıştır. Hatta Irak ın en önemli Şii dini liderlerinden biri olan Muhsin El-Hekim den de ders aldığı söylenmektedir. 1953-54 yıllarında Telafer e dönen Molla Mahmut Aslan, burada Şeyh Cevat Hüseyniyesini 12 kurarak, Irak ta Şiiliğin yayılmasında önemli rol oynadığı bilinmektedir. Öte yandan Telafer deki Şiiler arasında Bektaşilik öğretileri açısından bazı uygulamaların devam ettiğini ifade etmek mümkündür. Bektaşilik inancından bir kişinin dede/pir/seyit/ şeyh 13 olabilmesi için soy bağının bulunması gerekmektedir. Halen Telafer de bu durumun devam ettiği ve hatta seyit soyundan gelen bir kişinin farklı soydan gelen bir kişiyle evlenmesi söz konusu olmadığı bilinmektedir. Ancak bugün itibariyle Irak ta yaygın bir Bektaşilik inancından bahsetmek mümkün değildir. Diğer taraftan ABD nin 2003 te Irak işga- 8 Rapor No: 88, Kasım 2011
IRAK TA BEKTAŞİLİK linin ardından rejim baskısının ortadan kalkması ve görece kimliklerin daha rahat ifade edilmesiyle birlikte, Irak taki azınlık grupların kimliklerini yeniden tanımlamaya çalıştıkları görülmektedir. Bu açıdan dini bir grup olarak ifade edilebilecek Bektaşiler de yeniden kendilerini tanımlama çabasına girmiştir. Bu anlamda Bektaşilerin Irak ta Bektaşiliği yeniden ayağa kaldırmaya çalıştıkları söylenebilir. Irak ta Bektaşiliğin Mevcut Durumu Daha önce de ifade edildiği gibi, günümüz itibariyle Irak taki Bektaşi toplulukların, 2003 sonrası dönemde canlanmaya başladıkları ve kapanan Bektaşi tekkelerinin son birkaç yıllık süreçte yeniden açıldıkları bilinmektedir. Bunun yanında bazı Bektaşi tekkeleri de hiç kapanmadan günümüze kadar devam etmiş ve en azından halk arasında kutsal bir yer olarak saygı görmüştür. Örneğin bunlardan bir tanesi Kerkük ün Tavuk ilçesine bağlı ve çoğunlukla Türkmenlerin yaşadığı Tazehurmatu nahiyesindeki Hünkar Baba Tekkesi olarak da tanınan Seyit Hamit Tekkesidir. Seyit Hamit Tekkesi bütün bölge halkı tarafından bilinen ve ziyaret edilen bir kutsal mekan olmakla birlikte, Seyit Hamit in mezarı da bu tekkenin içerisinde yer almaktadır. Tekke bir Bektaşi tekkesi olarak bilinmekle birlikte, burada yapılan Bektaşi ibadetlerinin yanı sıra, Tazehurmatu daki Şii halkın da namaz kıldığı bir mekan olması, Irak ta Bektaşilik ve Şiilik arasındaki geçişkenliği gösterir niteliktedir. Bugün itibariyle bilinen 35 Bektaşi tekkesi olduğundan söz edilmektedir. Bu tekkelerin 8 i Şebek, 6 sı Kakai tekkesidir. Geri kalan tekkeler Türkmenlere aittir. Bu tekkelerin bazıları kapalı durumdadır. Aşağıdaki tabloda Irak taki Bektaşi tekkeleri, bulundukları vilayet ve faaliyet durumu verilmiştir. 14 Tekke nin Adı Bulunduğu Bulunduğu Faaliyet İlçe/Nahiye/ Tekke Seyidinin Adı Vilayet Durumu Köy Kızıl Deli Tekkesi Musul Telafer İlçesi Seyid Muhammed Zeynel Baba Açık Seyid Ghaaib Evi Tekkesi Musul Telafer İlçesi Seyid Hassan Seyid Ghaaib Açık Er Mahmood Tekkesi Musul Telafer İlçesi Seyid Haşim Baba Açık Faraç Evi Tekkesi Musul Telafer İlçesi Bilinmiyor. Kapalı Seyid Hüseyin Tekkesi (Şebek) Musul Sedde Köyü Bilinmiyor. Açık Seyid Khadim Seyid Ali Tekkesi (Şebek) Musul Terava Köyü Bilinmiyor. Açık Seyid Ahmed Tekkesi (Şebek) Musul Al-Zahra Köyü Bilinmiyor. Bilinmiyor. Seyid Mohammed Ali Tekkesi (Şebek) Musul Minare Köyü Bilinmiyor. Açık Seyid Ali Avsat Tekkesi (Şebek) Musul Ali Reş Köyü Bilinmiyor. Açık Seyid Hassan Seyid Ali Şeyh Ammer Musul Tekkesi (Şebek) Köyü Bilinmiyor. Açık Rapor No: 88, Kasım 2011 9
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ Seyid Yahya Seyid Kasım Tekkesi (Şebek) Musul Berziktan Köyü Bilinmiyor. Bilinmiyor. Seyid İsmail Seyid Yunus Tekkesi (Şebek) Musul Sedde Köyü Bilinmiyor. Bilinmiyor. İlyas Baba Tekkesi Musul Şerihan Köyü Bilinmiyor. Kapalı Seydi Rıza Tekkesi Musul Şerihan Köyü Bilinmiyor. Kapalı Pir Zeker Baba Tekkesi Musul Sincar İlçesi Bilinmiyor. Kapalı Mezar Seyid Hayas Tekkesi (Kakai) Musul Verdak Köyü Seyid Rost Açık Bava Haydar Tekkesi (Kakai) Musul Keekan Köyü Bilinmiyor. Açık Bava Yazkar Tekkesi Tel Alaban Musul (Kakai) Köyü Bilinmiyor. Açık Seyid Bektaş Tekkesi Kerkük Seyid Bektaş Ahmedoğlu Kapalı İmam Ahmed Tekkesi Kerkük Seyid Rahmetullah Açık Seyid Rahim Tekkesi Kerkük Seyid Rahim Açık Seyid Hamid Tekkesi Kerkük Tazehurmatu Nahiyesi Seyid Hamid Açık Şeyh Muhammed Al- Safevi Tekkesi (Babalar Kerkük Tavuk İlçesi Seyid Musa Açık Tekkesi) Derviş İbrahim Tekkesi Kerkük Tavuk İlçesi Seyid Ali Cafer Açık Dedeler Tekkesi Kerkük Tavuk İlçesi Seyid Mehdi Açık Derviş Baba Tekkesi Kerkük Tavuk İlçesi Derviş İbrahim ve Derviş Abdullah Açık Ali Samer Safavi Tekkesi Kerkük Tavuk İlçesi Bilinmiyor. Bilinmiyor Seyid Ali Tekkesi Selahattin Tuzhurmatu İlçesi Seyid Cafer Açık Seyid Saki Tekkesi Selahattin Tuzhurmatu İlçesi Seyid Muhammed Cevad Açık Seyid Haydar Tekkesi Selahattin Tuzhurmatu İlçesi Seyid Veli Açık Dede Ghaib Tekkesi Selahattin Tuzhurmatu İlçesi Bilinmiyor Bilinmiyor Seyid Mustafa Tekkesi (Kakai) Diyala Hanekin İlçesi Bilinmiyor Açık Beva Derviş Tekkesi (Kakai) Diyala Hanekin İlçesi Bilinmiyor Açık Seyid Meer Tekkesi (Kakai) Diyala Hanekin İlçesi Açık Baba Gurgur Tekkesi Bağdat Bilinmiyor Kapalı 10 Rapor No: 88, Kasım 2011
IRAK TA BEKTAŞİLİK Yukarıdaki tabloda da görüldüğü üzere, Irak taki Bektaşilerin daha çok Musul, Kerkük, Diyala ve Selahattin de yoğunlaştıkları görülmektedir. Ayrıca Erbil ve Süleymaniye de de Kakailerin yaşadığı bilinmektedir. Bektaşi Türkmenler Genel olarak bakıldığında Bektaşiliğin Arap olmayan etnik gruplar arasında görüldüğü ve yaygınlaştığını söylemek doğru olacaktır. Bu açıdan Irak taki Araplardan sonra en büyük i- ki etnik grubu oluşturan Kürtler ve Türkmenler arasında Bektaşiliğin yaygın olduğu ifade edilebilir. Özellikle Türkmenler başı çekmektedir. Türkmen Bektaşiler başta Telafer olmak üzere, Musul a bağlı Şirinhan, Karakoyun, Sellamiye ve Kubba Köyleri, Kerkük e bağlı Tavuk İlçesi ve ona bağlı Tazehurmatu nahiyesi, Selahattin e bağlı Tuzhurmatu ilçelerinde yaşamaktadır. Ayrıca Erbil, Süleymaniye ve Diyala da da az sayıda Bektaşi Türkmeni nin yaşadığı bilinmektedir. Türkmen Bektaşi tekkelerinin çoğu şehir merkezlerinin dışındadır. Rejimlerin baskısı nedeniyle Bektaşi tekkelerin gizli ve şehirlerden uzak yerleşimlerde kurulduğu söylenmektedir. Öte yandan Irak taki bazı azınlıklar arasında da Bektaşilik görülmektedir. Özellikle Irak taki Bektaşiler arasında Şebekler ve Kakailer de oldukça fazladır. Ancak hem Kakailerin hem de Şebeklerin aslının Türk ya da Kürt olduğuna yönelik iddialar bulunmaktadır. Bu durum hem Kakailer hem de Şebekler arasında da bazı tartışmalara yol açmaktadır. Her iki azınlık grup içerisinde de hangi soydan geldiklerine yönelik kesin bir algılamadan söz etmek mümkün değildir. Örneğin, Musul da yaşayan Şebeklerin konuştuğu farklı bir dil olmasına rağmen, ibadet kitaplarının da adı dahil olmak üzere dil yapısındaki Türkçe kelimenin çokluğu Şebeklerin soyunun Türk olduğu iddia edilmektedir. Öte yandan Kakailer ise daha çok Kürtçe konuşmakta ve ibadetlerini Kürtçe olarak yapmaktadır. Ancak her iki azınlık grup da kendilerini ayrı etnik grup olarak tanımlamaktadır. Bu açıdan Irak taki Bektaşiliğin Kürtler ve Türkmenler tarafından Irak ta yaygınlaştığını ifade etmek doğru bir yaklaşım olabilir. Irak topraklarında Bektaşiliğin tarihi çok eskilere dayanmasına rağmen, günümüzde aynı etkinlikte olmadıkları bilinmektedir. Ancak 2003 ten sonra yeniden ortaya çıkan Bektaşilik, 2008 den sonra hız kazanmaya ve Sünnileşen ya da Şiileşen bir kısım Bektaşi, yeniden eski inançlarına dönmeye başlamıştır. Irak Alevi-Bektaşi Federasyonu Başkan Yardımcısı Abbas Muhsin Ali ye göre, Telafer deki Şii Türkmenlerin neredeyse tamamının geçmişte Bektaşi olduğunu, ancak 2003 ten sonra Şiileşen bazı Bektaşi ailelerin eski inançlarına dönmeye başladığını ifade etmektedir. Abbas Muhsin Ali ye göre, Telafer de Şiileşen Bektaşilerin yaklaşık yüzde 25-30 u yeniden Bektaşi inancına dönmüş ve ibadetlerini bu inanışa göre yapmaktadır. 15 Ancak buna ilişkin kesin kanıtlar olduğunu da söylemek güçtür. Öte yandan Bektaşiliğin birçok uygulamasının Telafer de bir gelenek haline geldiğini söylemek yanlış olmayacaktır. Bu açıdan Telafer in Iraklı Bektaşilerin merkezi olduğu söylenebilir. Nitekim, Telafer de yaşayan Bektaşiler, 2008 yılında örgütlenme çabasına girmiş ve bir Bektaşi Federasyonu kurmak için çalışmalar başlatmıştır. 2010 yılında Musul Vilayet Yönetimine, sonra İç İş- Rapor No: 88, Kasım 2011 11
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ leri Bakanlığı ve Sivil Örgütlerden Sorumlu Devlet Bakanlığına başvuru yapılmış ancak Irak taki siyasi karmaşa nedeniyle bir sonuç alınamamıştır. Bu dönemde resmi olmasa da fiili olarak çalışmalarını başlatan Irak Alevi-Bektaşi Federasyonu, 28 Aralık 2010 da yaptığı kongreyle yönetimini, çalışma şeklini ve büro açılacak merkezleri belirlemiştir. Federasyon un Başkanlığına İbrahim Yunus Süleyman seçilmiştir. Ancak İbrahim Yunus Süleyman ın Ekim 2011 de vefat etmesi nedeniyle, Başkanlık görevini vekaleten Abbas Muhsin Ali yürütmektedir. Federasyonun yönetim kurulu aşağıdaki tabloda verilmiştir. 16 İsmi Görevi Yaşadığı Yer Mensubiyeti Abbas Muhsin Ali Başkan (Vekaleten) Musul Telafer Türkmen Nuri Cemşir Başkan Yardımcısı Süleymaniye Kakai Muhammed Zeynel Baba Eğitim Sorumlusu Musul Telafer Türkmen Ali Asker Haydar Eğitim Sorumlusu Musul Telafer Türkmen Hüseyin Hasan Iradi Eğitim Sorumlusu Musul Şebek Hamid Ashor Eğitim Sorumlusu Kerkük - Tazehurmatu Türkmen Yusuf Aşur Ali Maliye Sorumlusu Musul Telafer Türkmen Muhammed Ali Taki İdari Sorumlu Musul Telafer Türkmen Kasım Hıdır Dıbbo Medya Sorumlusu Musul Telafer Türkmen Muhammed Salih Naki Üye Musul Telafer Türkmen Süleyman İbrahim Süleyman Üye Musul Telafer Türkmen Basil Abbas Üye Musul Telafer Türkmen Muhsin Ahmet Yunus Üye Musul Telafer Türkmen Salih Muhammed Kazım Üye Musul Telafer Türkmen Yukarıda görüldüğü gibi Irak Alevi-Bektaşi Federasyonu nun 14 kişilik yönetim kurulunda 12 Türkmen, 1 Şebek ve 1 de Kakai üye bulunmaktadır. Aynı zamanda federasyonun 31 kişiden oluşan bir genel meclisi vardır. Genel Meclis üyelerinin 2 si Kakai, 1 i Şebek, geri kalan Türkmendir. Ancak bu genel meclisin düzenli olarak toplanamamaktadır. Federasyonun merkezi Telafer dedir. Irak ta ulaşım şartları ve güvenlik durumu göz önüne alındığında diğer bölgelerden federasyonun yönetimine katılımın sınırlı olması anlaşılabilir bir durumdur. Ancak Irak Alevi-Bektaşi Federasyonu nun Irak ın diğer bölgelerinde de büro açacağı söylenmektedir. Irak Alevi-Bektaşi Federasyonu, Musul, Kerkük, Süleymaniye ve Selahattin de bir büro açmayı planlamaktadır. Ancak Federasyon Irak hükümetinden resmi onayı almayı beklemektedir. Irak ta Bektaşiler, Mavıllı ve Sarıli olarak da bilinmektedir. Türkmen Bektaşilere Mavıllı da denmektedir. Bu iki kelime bazen Türkçe deki renklerin karşılığı olan sarı ve mavi kelimeleriyle karıştırılmaktadır. Ancak sözcüklerini kökenlerinin Arapça dan geldiğine yönelik kuvvetli emareler vardır. Zira Sarıli ya da Mavıllı olarak bilinen Bektaşileri sarı ya da mavi renkle simgeleşen bir işaretleri yoktur. Irak Alevi-Bektaşi Federasyonu Abbas Muhsin Ali nin ifadesine göre, Türkmen Bektaşilere Mavıllı denmesinin sebebi, Arapça 12 Rapor No: 88, Kasım 2011
IRAK TA BEKTAŞİLİK Muali kelimesinden kaynaklanmaktadır. Muali Arapça da birinin yanlısı olmak/yanında olmak anlamında kullanılmaktadır. Bu açıdan Bektaşi inanışı da Hacı Bektaş Veli yi yol gösterici olarak benimsediğinden, Hacı Bektaş Veli nin fikirleri doğrultusunda hareket edenlere Muali dendiği ve daha sonra Mavıllı olarak söylenmeye başladığı bilinmektedir. 17 Irak ta Unutlmuş İki Halk Bektaşi Şebekler Ve Kakailer Bektaşi Şebekler Irak ta Şebeklerin tamamının Musul vilayetinde yaşadığı bilinmektedir. 600 yıldan fazla bir süredir Irak ın bulunduğu topraklarda yaşayan Şebekler, ülkenin en eski yerleşik (otokton) halklarından biri olarak gösterilebilir. Şebekler, 1952 den beri Irak ta resmî olarak azınlık statüsüne sahiptir. 18 Şebekler, konuştukları dil ile gelenek ve kültür farkları nedeniyle diğer toplumlardan ayrılmaktadır. Bu anlamda Şebekleri ayrı bir etnik grup olarak kabul etmek mümkündür. Öte yandan Şebeklerin Türk soyundan geldiğine yönelik bazı e- mareler vardır. Aynı zamanda Kürt gruplar da Şebeklerin, Kürt olduğunu iddia etmektedir. Ancak Şebeklerin Türk soylu olduklarına ilişkin yazılanlar tarihi kayıtlara dayanmaktadır. Kesin olmamakla birlikte, Şebeklerin soyunun Batı Türkistan daki Şıban Özbeklerine dayandığı söylenmektedir. Şıban Özbekleri nin 15. yüzyılda Sır Derya havzası kıyılarını ve Harezm i almaya başladığı dönemde en etkili isim olarak ifade edilen Şaybek Han ın, Şebeklerin atası olabileceği ifade edilmektedir. 19 Başka bir tarihi kaynakta ise Timur komutanlığındaki Moğol ordusunun, 1383 te Bağdat a girdiği sırada, İran Türkmenlerinin kollarının da Timur la birlikte Bağdat a girdiği ve bu kollardan birinin Şebekler olduğu yazmaktadır. 20 Aynı zamanda Şebeklerin bir Oğuz boyu olduğu ve İsminin Şah-bek ten geldiği Türkiye nin resmi kaynaklarında da belirtilmektedir. 21 Şebeklerin büyük kısmı halen Bektaşi geleneğini sürdürmekle birlikte, Şebekler arasından Şii ve Sünni mezhebine bağlılık da yüksek orandadır. Şebeklerin yaklaşık yüzde 30 unun Sünni, geri kalan kısmının da Bektaşi ya da Şii olduğu söylenmektedir. Ancak Şebekler arasında Şiiliğin daha yaygın bir inanış olduğunu ifade etmek mümkündür. Irak taki rejimlerin azınlıklara yönelik baskıcı politikaları nedeniyle Şebeklerin de diğer Arap olmayan unsurlar gibi asimile oldukları ve kimliklerinde değişim yaşandığı görülmüştür. Bu açıdan Irak taki Şebekler arasındaki Bektaşi, Şii ve Sünni inanışlarının iç içe geçtiğini söylemek mümkündür. 22 Osmanlı Devleti nin ardından kurulan Irak Devleti nde Bektaşilik geleneği sürdüren topluluklardan biri olan Şebeklerin 1980 li yıllara kadar Türkiye deki akrabalarıyla ilişkilerini sürdürdükleri ve hatta Şebek seyitlerinin, Diyarbakır ın Bismil ilçesindeki Seyitlerle akrabalıkları olduğu bilinmektedir. Bu açıdan özellikle Şebeklerin seyitlerinin büyük bölümünün Türkçe bildiği, ancak daha sonraki dönemde Türkçe bilen seyitlerin azaldığı söylenebilir. Yine de Şebekler ibadetlerinin büyük kısmını Türkçe olarak yapmaktadır. Zaten Şebeklerin yol ve erkan bilgilerinin bulunduğu Buyruk adlı kitap da Türkçedir. 23 Ancak Şebekler Şebeki dilini konuşmaktadır. Bu dil çevredeki dillerin de etkisinde kalmıştır. Şebek dilinde; Türkçe, Kürtçe, Arapça ve hatta Farsça kelimelerin olduğu bilinmektedir. Rapor No: 88, Kasım 2011 13
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ Musul a bağlı Tilkeyf ve Hamdaniye ilçeleri ile Bartılla, Başika ve Nemrut nahiyelerinde yoğun olarak yaşayan Şebekler, 70 e yakın köyde hayatlarını sürdürmektedir. Şebekler, Musul a bağlı Hamdaniye ilçesinde çoğunluk nüfusu oluşturmaktadır. Ayrıca, Bartılla nahiyesinde, Musul merkeze bağlı Başika da da çoğunluktadır. Öte yandan Tilkeyf de yaşayan Şebekler, burada azınlıkta kalmaktadır. Yine Arapların yoğun olarak yaşadığı Nemrut nahiyesinde de Şebekler azınlık nüfustur. Öte yandan Saddam döneminin Araplaştırma politikası nedeniyle, Şebek köylerine yerleştirilen Arapların etkisiyle Şebeklerin bir kısmının Araplaştığı da bilinmektedir. Bu nedenle Şebeklerin ana nüfusunun 200 veya 250 bin kişi arasında olduğu söylenmektedir. 24 Bu 70 köyde 8 adet Şebek Bektaşi tekkesi vardır. Ancak bunlarda sadece 5 i açıktır. 25 Musul çevresinde 5 adet seyit bulunmakta ve Kırklar cemini devam ettirmektedir. Şebeklerin hizmetini yürüten Pirler ve bu pirlerin de bağlı bulunduğu Piri piran vardır. Pirler belirli bir yaşa geldikten sonra dünya işlerinden soyutlanmakta ve kendilerini tarikatın işlerine vererek, taliplerine hizmet etmektedir. 26 Taliplerin ibadetlerini yöneten Pirler, aynı zamanda taliplerinin hastalık gibi sıkıntılarında da başvurulan bir merci olmaktadır. Şebek topluluğu içerisinde ikrar almayan hiçbir kimse bu cemlere alınmamaktadır. Cemlerde Nesimi, Fuzuli, Virani, Yemini, Kul Himmet, Pir Sultan Abdal, Seyit Nizamoğlu nun deyişlerinin okunduğu bilinmektedir. Şeyh Safi Buyruğunu dikkate alan Şebekler ve Buyruğun birden fazla nüshası muhafaza edilirken, inanış gereği olarak Şebek topluluğunun dışında olan hiç kimse ile paylaşılmamaktadır. 27 Türkçe olan ve dört cüzden oluşan Şebeklerin kutsal kitabı olan Buyruğun (Arapça ismi Menakıb), yazarı belli değildir. Ayrıca Buyruk kitabının üç ciltten oluşan yazma nüshaları da mevcuttur. Buyruk, tarikatın kurallarını, tarikatın adabını, hakiki ahkamı, Bektaşî Tarikatındaki adamların özelliklerini ve tarikatın meratibini ortaya koymakta, Şeyh Safi ile oğlu Şeyh Sadreddin arasındaki diyalogları içermektedir. Öte yandan Şebeklerin, Miratu l- Mekasid, Yemini, Bektaşîliğin İç Yüzü, Virani isimli kitapları da ibadetlerinde okudukları bilinmekle birlikte, Nesimi, Fuzuli, Seyyid Nizam, Sadi, Kameri gibi divanları da okuduğu söylenmektedir. 28 Şebeklere, 2003 sonrasında Irak Parlamentosunda 1 kişilik kota tahsis edilmiş, ayrıca Musul Vilayet Meclisinde de kota verilmiştir. Hunain Kaddo nun başkanlığını yaptığı ve 20 Mayıs 2003 te kurulan Demokratik Şebek Topluluğu, Irak ta Şebekleri temsil eden tek siyasi örgüttür. Hunain Kaddo, Irak taki 2005 ve 2010 daki seçimlerde Şebekleri temsilen Irak Parlamentosundaki Şebek kotasından milletvekili olmuştur. Ancak Şebeklerin, 2003 sonrasında da siyasi baskıya maruz kaldığı bilinmektedir. Özellikle El-Kaide gibi terör örgütlerinin yanı sıra, silahlı çetelerin de Şebekleri hedef alan saldırıları olmuştur. 29 Öte yandan Irak ın kuzeyinde denetim kurmak isteyen ve kontrol ettiği toprakları genişletmek isteyen Kürt grupların da Şebekler üzerinde baskı yaptığı bilinmektedir. Bunun için Kürt grupların iki yönlü bir strateji uyguladığı söylenmektedir. Özellikle Kürt partilerin rüşvet ve maddi yardımda bulunarak, Şebek toplumu arasında Kürt tezi için destekçiler yarattığı, aynı zamanda Şebek- 14 Rapor No: 88, Kasım 2011
IRAK TA BEKTAŞİLİK lere mensup kişileri korkutmak, sindirmek ve kendi emellerine uydurmak için şiddet uyguladığı iddia edilmektedir. Bu bağlamda Kürt silahlı güçlerin tutuklamalar, insan kaçırma, hapis gibi baskı unsurlarının kullanıldı öne sürülmektedir. Bu açıdan Kürt Bölgesel Yönetimi nin Şebek bölgelerini Kürtleştirerek, topraklarını genişletmek ve böylece Musul vilayetinin yarısını kendi bölgesine katmayı hedeflediği belirtilmektedir. 30 Nitekim Şebekler ve Irak taki diğer azınlıklar üzerindeki baskı birçok uluslararası kuruluşun raporlarında da yer almaktadır. Bu baskıların devam etmesi durumunda Irak taki diğer azınlıkların olduğu gibi Şebeklerin de yaşam alanı kısıtlanacak ve kimlikleri yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalacaktır. Bu açıdan Şebeklerin de yeniden kimliklerini tanımlama ve tanıtma çabasına girdiği, bunun için destek arayışında olduğu söylenebilir. Bu nedenle özellikle Musul daki diğer azınlık gruplarıyla da dayanışma içerisinde olan Şebekler, geleneklerine hakim olan Bektaşi anlayışını da yaşatmaya ve geliştirmeye çalışmaktadır. Bu kapsamda Irak taki diğer Bektaşi topluluklarla irtibatlarını arttıran Şebeklerin, Türkiye ile de bağlarını kuvvetlendirmeye çalıştığı söylenebilir. Zira, Türkiye de gelenekselleşen Uluslararası Hacı Bektaş Veli Anma Etkinliklerine katılmak için 2010 ve 2011 yıllarında Şebek Bektaşiler Türkiye yi ziyaret etmiştir. Ayrıca siyasi olarak da Şebek liderler sık sık Türkiye yi ziyaret etmektedir. Bektaşi Kakiler 31 Kakailiğin İran daki Kırmanşah vilayetinden bugünkü Irak topraklarına göç eden Sufilerin vasıtasıyla Irak ta taban bulduğu ve daha sonra Şehrizor olarak bilinen Süleymaniye de yaygınlaşarak bu bölgenin merkez haline geldiği bilinmektedir. Kakailik Sufi bir tarikat olmakla birlikte, Irak ta daha çok Kürtler ve Türkmenler arasında görülmektedir. Diğer taraftan çok az sayıda olmakla birlikte Araplar arasında da Kakailiği benimseyenlerin olduğu bilinmektedir. Bektaşilik inancının bir kolu o- lan Kakailik, bazı inançları bakımından diğer Bektaşiliğin diğer kollarından farklılık göstermektedir. Irak taki Kakailiğin başlangıcının yaklaşık 970 yıl öncesine dayandığı ifade edilmektedir. Halen Kakailerin büyük çoğunluğu, İran da Kirmanşah ta yaşamaktadır. Kakailer in dini merkezi de Kirmanşah vilayetindeki Şeyhan Köyü nde bulunmaktadır. Kakailerin Kabesi diyebileceği bu yer Nesud olarak anılmaktadır. Irak ın Halepçe bölgesine yakın bir köy olan Şeyhan, Kakailerin mukaddes saydığı bir bölgedir. Burada Sultan İshak ın mezarı bulunmaktadır. Sultan İshak, Kakailiğin dini lideri ve sistemleştiren kişi olarak bilinmektedir. Sultan İshak ın, görüşlerinin 6 bölümden oluşan Serencam isimli kitapta toplandığı söylenmektedir. Serencam, Bidaye-Başlangıç olarak da adlandırılmaktadır. Serencam ın Havrami dilinde yazıldığı, ancak daha sonra diğer dillere de çevrildiği bilinmektedir. 32 Kitapta Kakailiğin, inançları, uyması gereken kurallar, yaşam şekilleri, Kakailikteki mertebeler ve nasihatlar gibi inanışın ana öğeleri bulunmaktadır. Bu kitabın da bir sır olduğu, nasıl ortaya çıktığının bilinmediği söylenmektedir. 33 Buna rağmen Kakailiğin bir sırdan ibaret olduğu ve Kakailiğin nasıl ortaya çıktığının bilinmediği söylenmektedir. Kakailere göre, Rapor No: 88, Kasım 2011 15
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ dünya yaratıldığı sırada, ruhun ortaya çıkarak men men, sen sen diye konuştuğu ve Kakailiğin de bunu temel aldığı ifade edilmektedir. Bu açıdan Kakailer, Türkçe nin dünyada konuşulan ilk dil olduğu inanışına sahiptir. Kakailere göre, dünya kurulduğunda ortaya çıkan bu ruh daha sonra farklı bedenlerde vücut bulmuştur. Buradan hareketle, Kakailiğin ana unsuru kardeşlik tir. Kakailik inancının 4 temeli vardır. Kalp temizliği, adelet/dürüstlük, iyi olmak, affedici olmaktır. 34 Kakailik te 7 dini mertebe bulunmaktadır. Bunlar; - Sultan, - Seyit/pir, - Halife - Baba - Kelam Havan - Derviş - Mürid dir. 35 Her bir dini mertebenin farklı görevleri bulunmaktadır. Özellikle Kakailik te de diğer Bektaşi inanışlarında olduğu gibi pirlik makamı önem arz etmekte ve 7 pir bulunmaktadır. Kakailik teki tenasüh inanışı nedeniyle özellikle 4 pir çok önemlidir. Zira 4 büyük meleğin bu pirlerde vücut bulduğuna inanılmaktadır. Bunlar sırasıyla; - Pir Bünyamin: Sultan İshak ın Kakailerin Piri olarak ilan ettiği kişidir. Bu açıdan diğer pirlerden daha saygın bir yere sahiptir. Vahiy meleği ve 4 büyükten en üstünü olan Cebrail (A.S.) ın vücut bulduğuna inanılmaktadır. - Pir Davud: İsrafil (A.S.) vücut bulmuştur. - Pir Musa: Mikail (A.S.) bedene girmiştir. - Mustafa Davudan: Azrail (A.S.) dan tecessüt 36 etmiştir. Bunların dışında; - Dazrak Hatun: Sultan İshak ın annesi. - Şah İbrahim - Seyit Ahmet de Kakailerin pirleri arasındadır. 37 Kakailer inanç farklılıkları nedeniyle diğer Bektaşi topluluklarından ayrılmaktadır. Özellikle tenasüh ve hulul inançları Kakailiği farklılaştırmaktadır. Kakailik inanışına göre, Sultan İshak ın ruhu Hacı Bektaş Veli de can bulmuştur. Yani Kakailere göre, Hacı Bektaş Veli aslında Sultan İshak ın kendisidir. Buna tenasüh denmekte ve Kakailik inanışının temelinde bu inanç yatmaktadır. Tenasüh inanışına göre, bir ruh ancak 1001 kere başka bedenlere geçebilmektedir. Öte yandan Allah ın insan cismine girip bütünleşmesi olarak ifade edebileceğimiz hulul inanışına göre, ilahi yaratan Hz. Ali de hulul etmiş, Hz. Ali nin ruhu da Sultan İshak a tenasüh etmiştir. Bu açıdan Sultan İshak ın tanrılaştırıldığını söylemek mümkündür. Bu inanışlar çerçevesinde Kakailer, Kakailiğin bir din olduğunu savunmaktadır. 38 Diğer taraftan Kakailer, Kuran-ı Kerim e inanmakla birlikte, tüm peygamberlere ve Ehli Beyt ile Şiilik teki 12 imama da büyük saygı göstermektedir. Kakailiğin bir sır olduğuna inanan Kakailer bu nedenle ibadetlerini gizli yapmaktadır. Ayrıca Kakailer, Hz. Ali nin camide öldürülmesini gerekçe göstererek, camiye gitmekten imtina edilmektedir. Kakailiği bilinen kutsal mekanları İran ve Irak ta bulunmaktadır. Bunlar aşağıda listelenmiştir: 39 1- Sultan İshak ın Mezarı: Bu mezar İran daki Kirmanşah eyaletinde bulunmaktadır. Bu bölge İran ın Irak sınırına yakındır. 40 16 Rapor No: 88, Kasım 2011
IRAK TA BEKTAŞİLİK 2- Seyit İbrahim in Mezarı: Irak ın başkenti Bağdat tadır. 3- Dukkani Davud Mezarı: İran ın Hamedan vilayetindeki bir dağda bulunmaktadır. 4- El-Hac Ahmet Virani Sultan ın Mezarı: Irak ın Necef kentinde Hz. Ali nin yaşadığı dönemde, Hz. Ali nin yanındayken, göğe yükselip, aslana dönüştüğüne inanılmaktadır. 5- İmam Ahmet Mezarı: Kerkük te Türkmenlerin yoğunlukta yaşadığı Musulla mahallesindedir. 6- Bava Yadgar: İran daki Serdeşt kentindedir. 7- Ömer Mendan Mezarı: Kerkük le Erbil arasında bulunan ve aynı adla anılan bir köydedir. 8- İmam İsmail Mezarı: Diyala nın Hanekin ilçesine bağlı Kızlarbat (Sadiye) nahiyesindedir. 9- Bava Haydar Mezarı: İran dadır. 10- Şah Hayyas Mezarı: Musul un Erbil sınırında bulunan Verdek köyündedir. 11- İmam Kasım Mezarı: Kerkük te bulunmaktadır. 12- Havaş Mezarı: Kerkük ün Tavuk ilçesine bağlı Ali Saray köyündedir. Bugün en fazla Kakai nüfusun İran da yaşadığı bilinmektedir. Irak ta da 75 bin kadar Kakai nin yaşadığı söylenmektedir. Kakailerin çoğu Kürt nüfus olmakla birlikte, aralarında az sayıda Arap ve Türkmen nüfustan da bulunmaktadır. Ancak Kakailer içerisindeki etnik dağılıma yönelik bir oran vermek mümkün olmayacaktır. Ancak Kakai dedelerinin (önderlerinin) tamamının Türkmen olduğu bilinmektedir. 41 Kakailerin çoğu Kerkük te yaşamakla birlikte, Musul, Erbil, Süleymaniye ve Diyala da da Kakai varlığı bulunmaktadır. 20 bin civarında Kakai nin yaşadığı söylenen Kerkük te özellikle Kakailerin önderlerinin burada bulunduğu bilinmektedir. Kerkük te yaşayan Kakailer Merkez ile Tavuk ilçesinde ve bağlı köylerde yoğunlaşmıştır. Musul a bağlı Hamdaniye ilçesinde 7 Kakai köyü bulunmakla birlikte bunlar arasında Verdek, Tellilben, Kazekan, Kabirli, Mecidiye, Kaberlum yer almaktadır. Bu köylerde 15 bine yakın Kakai nin yaşadığı söylenmektedir. Yaklaşık 7 bin Kakai nin yaşadığı bilinen Erbil de Sifaye ve Matrat olmak üzere 2 Kakai köyünün bulunduğu bilinmektedir. Ayrıca Kakailiğin merkezi sayılan Süleymaniye nin Havreman bölgesinde de Kakailer yaşamaktadır. Burada yaşayan Kakailerin nüfusu hakkında bir bilgi bulunmamaktadır. Öte yandan Diyala ya bağlı Hanekin ilçesinde de 15 bine yakın Kakai nin yaşadığı bilinmektedir. 42 Kakailer, Irak parlamentosunda ve hükümetinde diğer azınlıklar gibi resmi ve hukuki bir tanımlamaya ve temsiliyete sahip değildir. Diğer azınlıklara yönelik pozitif bir ayrımcılık yapılıp, Irak Parlamentosunda kota verilirken, Kakailere böyle bir kota verilmemiştir. Ancak Kürt gruplarla hareket eden Kakai siyasetçiler 2005 te yapılan parlamento seçimlerinde 1 milletvekilini Irak a gönderebilmiştir. Nevzat Salih Rıfat, Kürt Listesinden 2005 yılında parlamentoya girmiştir. Ayrıca Bölgesel Kürt Yönetimi lideri Mesut Barzani nin Basın Sorumlusu olan Felakeddin Kakai de Bölgesel Kürt Yönetiminde 2004 te kurulan hükümette Kültür Bakanı olarak görev yapmış ve görevi 2009 da sona ermiştir. Kakailerin siyasi örgütlenmenin haricinde sosyal ve kültürel olarak örgütlendikleri görülmektedir. Felakeddin Kakayi adına Kerkük te bir kültür merkezi bulunurken, Bölgesel Kürt Yönetiminde 2010 yılında bir Kakai Kültür Merkezi kurulmuştur. Rapor No: 88, Kasım 2011 17
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ Sonuç ve Değerlendirme Yüzyıllardır savaşlarla adı anılan ve birçok medeniyet hüküm sürdüğü bugünkü Irak toprakları, çeşitli etnik ve dini topluluğun yaşam alanı olmuştur. Bu açıdan tarihsel varlığı barından Irak toprakları, 2003 te ABD nin işgaliyle yeni bir sürece girmiştir. Bu süreç içerisinde eski rejimler tarafından yok sayılan, hatta uygulanan asimilasyon politikalarıyla yok edilmeye çalışılan Irak ın kadim halkları yeniden kendi kimliklerine tanımlama, inşa etme ve tanıtma çabası içerisine girmiştir. Bu toplulukların başında da Iraklı Bektaşiler gelmektedir. Irak taki temelleri yaklaşık 700 yılı bulan Bektaşi geleneğinin ilk örneklerine de burada rastlamak mümkündür. Bu açıdan Kakailik önemli bir örnek teşkil etmektedir. Zira Kakailiğin önderi Sultan İshak ın, Bektaşiliğin kurucusu olan Hacı Bektaş Veli den önce yaşadığı bilinmektedir. Hacı Bektaş Veli nin de tarikatını kurmadan önce bugünkü Irak topraklarında bir süre yaşadığı Necef gibi önemli dini merkezleri ziyaret ettiği söylenmektedir. Buradan hareketle Bektaşiliğin şekillenmesi ve sistematikleşmesi açısından Irak taki gelenek, kültür ve dini inanışların da etkisinin olabileceğini değerlendirmek mümkündür. Ancak Irak taki Bektaşiliğin yıllar geçtikçe gerek Irak ve İran daki rejimlerin politikaları gerekse hakim dini inanışların etkinliği neticesinde köreldiği ve yok olmaya yüz tuttuğu bilinmektedir. Irak taki Bektaşilerin büyük çoğunluğunun giderek dini açıdan yakınlık bulunan Şii mezhebine kaydığı, bir kısmının da Sünnileştiği ifade edilebilir. Özellikle Hacı Bektaş Veli nin Anadolu da yerleşmesi ve bu topraklarda etkinliğini sağlamasının yanında, Osmanlı Devleti nin yıkılmasının ardından Türkiye ve Irak ın kurulmasıyla Anadolu ve Mezopotamya topraklarının birbirinden kopması nedeniyle, 1920 lerden sonra Irak Bektaşiliğinin körelmeye başladığı söylenebilir. 2003 e kadar Irak ta kendini ifade edemeyen Bektaşiler, ABD nin Irak ı işgalinin ardından, kimlik baskısının azalması nedeniyle, yeniden yapılanmaya gayret etmektedir. 2010 yılı itibariyle kurumsal bir yapı oluşturmayı amaçlayan Iraklı Bektaşiler, Türkmenlerin öncülüğünde bir federasyon kurmaya çalışmaktadır. Resmi başvurularını tamamlayan Bektaşiler, Irak hükümeti tarafından onay beklemektedir. Buna rağmen Irak taki istikrarsızlık ve güvenlik eksikliği, farklı coğrafyalarda yaşayan ve bu açıdan coğrafi bütünlük sağlayamayan Iraklı Bektaşiler için sorun oluşturmaktadır. Öte yandan Irak taki etnik ve mezhebi kamplaşma da Irak Bektaşiliği açısından sorunlar ortaya çıkarmaktadır. Iraklı Bektaşilerin etnik çeşitliliğinin yanı sıra, Bektaşilerin yaşadığı Musul, Kerkük, Diyala gibi bölgelerde idari ve siyasi çekişmenin yaşanması da olumsuz yönde etkilenmelerine ve baskı altında kalmalarına sebep oluşturmaktadır. Bu nedenle Bektaşi kimliğinin tanımlanması ve tanıtılması uzun soluklu bir süreç olarak değerlendirilmektedir. Bu süreç zarfında Irak Bektaşiliğinin yeniden kimliğini bulması, insan haklarının gelişmesine katkı sağlayabileceği gibi Irak taki demokrasinin gelişmesi ve sağlamlaşmasına olumlu etkileri olacaktır. Bu açıdan Iraklı Bektaşiler hem Irak hükümeti hem de bölge ülkelerinde yardım beklemekte ve irtibatlarını arttırmaya gayret etmektedir. Bu çaba içerisinde Bektaşiliğin en önemli merkezlerinden biri 18 Rapor No: 88, Kasım 2011
IRAK TA BEKTAŞİLİK olan Türkiye de büyük önem taşımaktadır. Nitekim Iraklı Bektaşiler, son 2009 dan bu yana Nevşehir in Hacıbektaş ilçesinde düzenlenen Uluslararası Hacı Bektaş Anma ve Kültür Etkinlikleri ne katılmakta ve kendilerini tanıtmaya çalışmaktadır. Türkiye nin tarihi sorumluluklarının yanında, bölgedeki güçlü varlığı ve demokrasi ilkelerini savunan devlet yapısı, diğer tüm bölge halklarına olduğu gibi Iraklı Bektaşilere verilecek desteği beraberinde getirmektedir. Türkiye nin Irak taki tüm topluluklarla olduğu gibi, Iraklı Bektaşilerle de irtibatını güçlendirmesi hem Irak ın gelişmesine ve demokrasisine katkı yapacağı gibi hem de Türkiye nin uluslararası politikada ve bölge politikasında elini güçlendireceği düşünülmektedir. IRAKLI BEKTAŞİLERLE YAPILAN SÖYLEŞİLER IRAK ALEVİ-BEKTAŞİ FEDERASYONU BAŞKAN YARDIMCISI ABBAS BEYATLI İLE SÖYLEŞİ Ağustos 2011 : Abbas Bey, bize Irak taki Bektaşilik hakkında bilgi verir misiniz? ABBAS BEYATLI: Aslında Bektaşilik Türkiye de de İran da da başka ülkelerde de ve Irak ta da aynı zamanda başlamıştır. Bu Bektaşilik yolunu Hacı Bektaş Veli kurmuştur. Hacı Bektaş ile birlikte olan dedeler, pirler, sufile başka başka ülkelere giderek oralarda Bektaşilik yolunu kurmuşlardır. Irak ta Bektaşilik Bacı Bektaş tan başlamış, Telafer, Tuzhurmatu, Kerkük, Tavuk, Tazehurmatu ve hatta Sincar da tekkeler kurularak devam etmiştir. Irak ta Bektaşilik 1320-1330 tarihlerinde başlamıştır. Irak a Bektaşiliği kim getirmiştir? Bunu tam olarak bilememekteyiz. Ancak yukarıda bahsettiğimiz dedeler getirmiştir. Telafer e baktığımızda 4-5 tekke vardır. Bunların hepsi Hacı Bektaş tan gelmiştir. Kızıl Deli Ali Sultan Tekkesi Hacı Bektaşi den gelmiştir. Tekke sahibi olan Er Mahmut da Hacı Bektaş Veli tarafından yetiştirilmiş, sufilik derecesi almış ve Telafer de tekkesini kurmuştur. Seyit Ghaib Tekkesi aynı şekilde kurulmuştur. Diğer bölgelerde de aynı şekildedir. Irak ta bilinen ilk tekke hangisidir? Hemen hemen hepsi aynı zamanda kurulmuştur. Hangisinin önce kurulduğunu bilmek mümkün değildir. Bunun belirli bir zamanı yoktur. Irak ta Bektaşilik, Arap olmayan unsurlarda başladı. Türkmen, Kürt, Şebek ve diğerleri. Bunlar tekke kurmuş ve devam etmiştir. Ama Bektaşiler baskı görmüştür. Emeviler döneminde de, diğer dönemlerde de. Bu yüzde bir araştırırsanız tekkelerin kurulduğu yerler gizli yerlerdedir. İnsanların kolay kolay ulaşamayacakları, yol üzerinde olmayan dağların tepeleri gibi yerlerdedir. Safevi döneminde tekkeler biraz rahat etse de Abbasi döneminde yine sıkıntılar yaşanmıştır. Son seksen yıldır da baskı devam etti. Rapor No: 88, Kasım 2011 19
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ Irak ta ne kadar tekke var? Bununla ilgili elinizde bir rakam var mı? Yaklaşık 30-35 tekke vardı. Ama bazıları kapandı. Ancak 2003 ten sonra bazı tekkelerin geri açıldığını gördük. Özellikle 2008 den sonra açılan tekkeler olduğunu biliyoruz. Örneğin Telafer de 2003 ten sonra Telafer de Er Mahmut, Seyit Ghaib, Kızıl Deli Ali Sultan Tekkeleri açıldı. Ancak Faraç Evi ve Babalar Tekkesi kapalıdır. Aynı şekilde Musul daki Şebek tekkeleri de 2003 ten sonra açıldı. Hatta Şebek tekkelerinin durumu diğer bölgelerden iyidir. Kerkük te ise Seyit Hamit Tekkesi tarihten bu yana açıktır. Ama birçok yerde Bektaşiler, Şii olmuştur. Ancak 2003 ten sonra geri kendi inançlarına dönmüştür. Örneğin yaklaşık 400 bin nüfusu olan Telafer de 200 bine yakın Şii yaşamaktadır. Bunların aslında hepsi Bektaşidir. 2003 ten sonra bu nüfusun yaklaşık yüzde 25-30 u Bektaşiliğe dönmüş diyebiliriz ve bu niyetin devam edebileceğini söyleyebilir. Irak taki Bektaşilik öğretisi nasıl uygulanıyor? Bu konuda bilgi verir misiniz? Bizim ibadetimiz tekkelerde yapılır. Tekkede okuduğumuz kitaplar vardır. Bu kitaplar sufilerin kitaplarıdır. Bunlar Yemini, Asıfi, Yusufi, Fuzuli, Pir Sultan Abdal gibi önemli sufilerin kitapları okunmaktadır. Mesela bir de Hadika diye bir kitap vardır. Burada Hz. Ali nin söylediklerine yer verilir. Hadika ve Kumru sadece Muharrem ayında okunur. Kumru da ise Hz. Hüseyin in yaşadığı facia anlatılır. Diğer kitaplarda Hacı Bektaş Veli nin öğretisine yer verilir. Bu kitplarda hakikatler vardır. Yani büyük sufilerin şiirleri vardır. Hz. Ali ve Hz. Hüseyin in şehadet günlerinde yas yapılır. Irak ta Muharrem yası 10 gündür ve her gün bir şehit anılır. Muharrem ayının 10 günü oruç tutulur. Ama bazı insanlar 40 gün tutar. Perşembe günleri tekkelerde cem yapılır. Hacı Bektaş Veli ve 12 imamın yeri inanç bakımından nerededir? Hacı Bektaş Veli de 12 imama ve Ehli Beyt e inanıyordu ve yolunu bunun üzerine kurdu. O zaman Bektaşilik ve Şiiliğin iç içe geçtiğini söyleyebilir miyiz? Örneğin Şiilik teki 12. İmam olan Mehdi nin kaybolduğu inancı Bektaşilik te de var mıdır? Aynı inanç tabii ki vardır. Aslına bakarsanız Şiilik de Bektaşilik tir. İnançları aynıdır. Farklılık nedir? Şiilik te fıkıh okuma vardır. İslam daki ibadetleri yerine getirirler. Ama Bektaşilerin ibadetleri farklıdır. Şiiler, günde 5 vakit namaz kılar, ama Bektaşiler haftada 1 kez tekke duası yapar. Irak ta Bektaşiler nerelerde yaşamaktadır? Genellikle Musul vilayeti ve Telafer başta olmak üzere, Musul daki Şebek köylerinde, Erbil, Süleymaniye, Kerkük ve Kerkük e bağlı Tavuk ilçesinde, Selahattin e bağlı Tuzhurmatu da, Diyala da Hanekin de yaşarlar. Ama şu anda kendilerini güçlü gösteremiyorlar. Özellikle güçlü Şii partilerin Bektaşilerin yeniden güçlenmesini istemediğini söyleyebiliriz. Bu partilerin Bektaşiler üzerinde baskı yaptığını ifade etmek mümkün. Siz Irak ta Bektaşiler olarak bir sürece girdiniz. Bir federasyon çalışmanız olduğunu biliyoruz. Bu konudan biraz bahseder misiniz? 20 Rapor No: 88, Kasım 2011