GRESUN YALIDERE TEKKE KÖYÜ CAM KALEM BEZEMELER* WALL PAINTINGS OF TEKKE VILLAGE MOSQUE AT YALIDERE IN GIRESUN erife TAL** Öz Bu çalımada, Giresun ili Yalıdere ilçesine balı Tekke Köyünde yer alan caminin duvar resimleri incelenmitir. Kalem ii tekniinde yapılan resimlerdeki üslup özellikleri irdelenerek, resimler teknik ve kompozisyon açısından deerlendirilmeye çalıılmıtır. Tekke Köyü Cami harim duvarları sıva üzerine yapılan Batılılama Dönemine özgü renkli kalemileri ile bezenmitir. Kalem ilerinde hardal, siyah, mavi ile kahverenginin tonları, kiremit kırmızısı, turuncu, çimen yeili gibi renkler kullanılmıtır. Buradaki resimlerin yüzeysel ve ematik tasvirlerle iki boyutlu ve minyatür geleneinde ele alındıı görülmütür. Kök boyalarla yapılan duvar resimleri arasında vazodan çıkan stilize çiçekler, yapraklarla donatılan yeil aaçlar veya limon, böürtlen, erik gibi meyve aaçları bitkisel kompozisyonlar olarak natüralist anlayıta ele alınmıtır. Bunlara ek olarak bir cami tasviri, dökümlü perdeler, farklı formlarda vazolar, kandil, amdan, duvar saatleri gibi bazı sembolik motifler bunlardan bazılarıdır. Resimlerde stanbul etkileri görülmekle birlikte uygulamada bazı eksiklikler olduu anlaılmaktadır. Tekke Köyü Cami inde görülen duvar resimleri stanbul daki, kadar olgun ve ustaca olmasa da, yerel sanatkârlarca yapılan, halk sanatı içerisinde kendine özgü bir yaklaım ortaya koyması açısından önemlidir. Küçük bir yerleim yerinde sanatın halka indirgendii, harimde ilenen bezeme programının slam felsefesine uygun olarak ekillendii görülmektedir. Bu resimler gösterdii üslup özellikleri ile XIX. yy. iaret etmektedir. Caminin kalem ilerinin büyük bir kısmı orijinal olarak gelebilmi olması önemlidir. Anahtar Kelimeler: Cami, Kalemii Bezeme, Kompozisyon, Motif, Çiçek. Abstract In this study, mural paintings of a mosque was investigated which is in Giresun City, Yalıdere district, Tekke village. Properties of the pencil-work paintings are examined and evaluated in terms of the technic and composition. Sanctuary walls of the Tekke Village Mosque is ornamented by pencil-work on the casting which is typical of Westernization Period. Colors used in pencil-work are; mustard, black, blue, tile red, orange, grass-green, brown and its tones. It was seen that superficial and schematic depiction of the pictures in this mosque are dealt with in two-dimension and miniature traditions. Among the madder mural paintings, stylized flowers rising out of the vase, leafy green trees, lemon, strawberry or plum trees are plantal compositions which are dealt with a naturalist approach. Besides, mosque depiction, loose curtains, different forms of vases, candle, candleholder, wall clocks are among the other ornaments in the mosque. Although Istanbul effects can be observed on the paintings, the application can be said missing. Although mural paintings in Tekke Village Mosque are not as mature and masterfully as the ones in Istanbul, it is important in terms of presenting an original approach in the folk art. It was observed that art is introduced to the folk in a small settlement and the ornament program applied in the sanctuary belogns to Islamic philosophy. The style of these paintings indicates XIX century and it is important that most of the pencil-work of the mosque is yet original today. Keywords: Mosque, Wall Painting, Composition, Motif, Flower. * Bu makale, 25-27 Ekim 2013 tarihleri arasında Giresun da yapılan Geçmiten Günümüze Giresun da Dini ve Kültürel Hayat Sempozyumu nda aynı balıkla sunulan bildirinin geniletilmi halidir. ** Yrd. Doç. Dr., Ordu Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü.
490 Giri Tekke Köyü Camii 1 (Karpuz: 1982, 117-118) mimari olarak sade kurgulu olup içerisi geç döneme ait kalem ileri ile süslenmitir. Caminin harimde tüm duvar yüzeylerinin, mihrabın içerisinin sıva üzerine renkli kök boyalarla yapılan resimlerle hiç bo yer bırakılmadan alt pencere hizasından balayarak üst örtüye kadar bezenmitir. Camide renkli nakılar belli bir düzende kaide ve balıkları olan yuvarlak formlu birbirine yuvarlak kemerle balanan sütunlar arasında oluturulan panolar içerisine yerletirilmitir. Kompozisyonlar için oluturulan bu çerçeveler alt kısımda mavi renk ile üstte ise kahverengi ile boyanmıtır. Kıble duvarından balayarak bezemelere bakıldıında, yarım daire formundaki mihrabın zemini açık krem renk ile boyanmı ve ortasında üçlü zincirle aaıya sarkıtılan bir kandil motifi eklenmitir. Kandil motifinin iki yanında mavi ile boyanan amdanlar yerletirilmi ve üzerine açık kahve renkli yukarı doru incelen mumlar eklenmitir. ki kademeli olarak düzenlenen mihrap niinin etrafı iç kısımda kahverengi dıta ise siyah renkli boyalarla konturlanarak sınırlanmıtır. ç kısımda daha geni tutulan bordür, çivit mavisi ile S-C ler yaparak devam eden stilize dallar ve arasına yapraklar ilenen bitkisel bir kompozisyon yerletirilmitir. Dıtaki ikinci bordürde ise içteki stilize dal ve yaprak motifleri daha dar olarak ele alınmıtır. Mihrap niinin sivri kemeri üstünde karılıklı volütler yaparak yerletirilen S ler ile bunun üzerine kenarlarda küçük ortada ise daha büyük üçgen kaideler üzerinde hilal motifi ile tamamlanan âlemler boyanmıtır. Barok özellikler gösteren bu kısım mihrabı tamamlayan bir taç havasında deerlendirilmitir. Kıble duvarında mihrabı çerçeveleyen bordürlerin dıında iki yana büyük bir kısmı bugün ahap süpürgeliin içerisinde kalan iki servi aacı motifi yerletirilmitir. Yaklaık mihrap niine kadar uzatılan servilerin uç kısımları birbirlerine zıt yönlerde mihraba doru eilmi vaziyette tasvir edilmitir. Mihrabın sa ve sol tarafına çivit mavisi ile dikey olarak yerletirilen üçgen alınlıklı duvar saatleri üstte çerçeveye tutturulmutur. Bu duvar saatlerinin zeminleri açık 1 Konunun içerii itibarı ile caminin mimarisi ve tarihçesi ile ilgili geni bilgilere yer verilmemitir. Bu konu ile ilgili geni bilgi için bknz: Haim Karpuz, Giresun un Espiye lçesine Balı Tekke Köyündeki Gülbahar Hatun Hacı Abdullah Zaviyesine Balı Yapılar, Vakıflar Dergisi S.XV, Ankara 1982, s.117-126. içleri siyah renkle roma rakamları ile her ikisinde de kadran 3 ü göstermektedir. Mihrabın solunda yer alan ilk çerçevenin içerisinde altta yuvarlak kemerlerle biçimlenmi revak benzeri mimari bir tasvir sınırı belirlemektedir. Bu tasvirin üst kısmında yukarıya bir kökle tutturularak aaı doru sarkıtılan ince yapraklı dallar hareket eder vaziyettedir. Dal motifinin gerisinde derinlik vermek gayesiyle düz basit çizgiler belirginletirilirken sütunun hemen yanında hilal formunda âlemi bulunan yüzeyi ilenmemi bir bayrak çizilmitir. Bu panonun yanında mazgal pencere yer alırken pencereden sonraki bölümde bir kısmı badanalanmı olan alana bir aaç motifi ilenmitir. Çerçeveyi dolduracak ekildeki aacın kök kısmından sonra karılıklı çıkan dallar üzerinde yaprakları hurma aacına benzer bir söüt aacı stilize edilmi ekilde tasarlanmıtır. Aacın yapraklarındaki renklerle derinlik verilmeye çalıılırken dalların üstte sıklaarak younlatıı görülmektedir. Mihrabın saında alt kısımda yer alan dier çerçeve içinde yeil yapraklı bir aaç motifi bezenmitir. Aacın kök ve dalları koyu kahverengi ile vurgulanmı ve bu aaca daha açık renkteki dallarıyla böürtlen sarmaık ekilde üst kısma kadar dolanmıtır. Aaı bakar haldeki geni yaprakları ile aaç motifinin aralarda boyutları orantısız tutulmu büyük, iri böürtlenlerle renklilik salanmıtır. Kıble duvarında minberin devamında ise altta dar tutulan iki pano daha yer almaktadır. Bu panolarda da iki servi motifi ilenmi ve bunlardan ilki daha çok bir kavak aacı eklinde yaprakları ile daha hareketli tasarlanmıtır. Dier panodaki servi aacı ise dierine göre daha kalın köklü ve yaprakları derli toplu halde biçimlendirilmitir. Bu iki serviyi ayıran sütun yer darlıından dolayı daha ince olup servilerin ikisinin uçları ise aynı yöne yani sola doru eilmi vaziyettedir. Kıble duvarının iki katlı olarak tasarlanan resim programında alt ve üstteki çerçeveler ortada yatay olarak yerletirilen içerisi stilize dal ve yaprak motifleri ile bezenen geni bir bordürle ayrılmıtır. Güney duvarının minber tarafında üstte yer alan duvar resimlerinde ilk iki pano farklı aaç motiflerinden olumaktadır. lk panodaki aaç küçük bir kaide eklindeki kök üzerinden yükselerek çerçeveyi dolduracak ekilde yerletirilmi ve aacın dalları aaı yukarı uzatılarak hareketli bir ekilde verilmitir. Koyu kahverengi aaç ve aacın dalları üzerindeki yapraklar büyüklü küçüklü olarak sanki rüzgârda uçuuyormu gibi hareketli bir ekilde resmedilmitir. kinci panoda yer alan aaç motifi ise gövdesi budanmı olup yapraklar üstte iki bölüm halinde toplanmı vaziyettedir. Köede yer alan aaçları burada ayıran
sütunlar dier kısımlardaki sütunlardan farklı olarak basit çizgisel olarak verilmitir. Bu panoların yanında mazgal bir pencere bulunmaktadır, bu pencereden sonra dört panoda ise farklı formlardaki vazolar içerisinde bitkisel kompozisyonlar görülmektedir. Bu panoların sadan itibaren ilkinde, kırmızımsı renkte, kaideli geni karınlı daha çok bir testi eklindeki vazoya yapraklar arasında aız kısmında büyük üstte tomurcuk halinde kırmızı, mavi renkli güllerden oluan bir çiçek demeti ilenmitir. kinci panoda, toprak renkli geni bir kaide üzerinde biçimlenen dar gövdesi ve geni tutulan aız kısmı ile kupa eklindeki vazoya çiçek demeti daha youn bir ekilde biçimlendirilmitir. Birinci panodaki kompozisyonda kullanılan aynı çiçek motifleri burada iki yana taırılarak alanı dolduracak ekilde tasarlanmıtır. Üçüncü panoda ise lacivert renkli kuplu kupa formundaki bir vazo içerisinden çıkan çiçekler ortada dimdik konumlandırılarak yerletirilmitir. Bu vazonun yanlarından çıkan çiçek ve yapraklar aaı doru sarkıtılmıtır. Bu cephedeki son panoda ise kahve renkli kaideli bir kadehi andıran vazoda iki bölüm halindeki stilize çiçek ve yapraklar saa doru meillenerek bezenmitir. Kıble duvarında solda yine bir mazgal pencere olup bu pencereden sonra iki pano daha bulunmaktadır. Bu panolar sa tarafta olduu gibi yine iki farklı aaç motifleri ile bezenmitir. Pencerenin yanındaki panoda bir limon aacı ilenmitir. Bu duvar üzerinde yer alan son panoda ise hevenkleri ile birlikte bir hurma aacı tasvir edilmitir. Güney kıble duvarı bu panoların üzerinde köelerde balanarak ortada ise kat kat sarkıtılan bir perde motifi ile tamamlanmıtır. Dökümlü olarak deerlendirilen perde motifinin büyük bir kısmı badanalanmı haldedir. Caminin dou duvarındaki resimlere baktıımızda, yeni olan vaaz kürsüsünün üzerinde kıble duvarına yakın olarak büyük bir kısmı silinmi halde bir madalyon görülmektedir. Alt kısmı fiyonklarla balanan madalyonun içerisinde üstte Allah altta ise daha büyük Muhammed lafızları Arapça olarak yazılmıtır. Madalyonun yanında yer alan dier panoda ise yine daire formlu bir madalyon daha bulunmaktadır. Bu madalyonun içerisi tamamen silinmi vaziyettedir. Bu duvarda yer alan yuvarlak formlu iki pencerenin içerisi aynı ekilde bezenmi ve üstte yedi kollu birer yıldız motifi ilenmitir. Bu motifin etrafı siyah renkli kıvrık dallarla çevrelenirken burada mihrapta olduu gibi zincirle asılı birer kandil motifi sarkıtılmıtır. Dou duvarı üzerinde dier motiflerden farklı olarak dört minareli bir cami resmedilmitir. ki pencere arasındaki alanı dolduracak ekilde tasarlanan cami, 491 cepheden ematik olarak verilmitir. Caminin önünde yuvarlak kemerli üç gözlü bir son cemaat yeri bulunurken cami kiremit kaplı kubbeleri ile piramidalleerek üstte tek kubbeli olarak tamamlanmıtır. Siyah, kiremit kırmızısı ve beyaz rengin aırlıklı olarak kullanıldıı bu mimari tasvirde âlemler, hilal seklinde deerlendirilmitir. Caminin minareleri, ince uzun ve çift erefeli olarak düzenlenmitir. Silindirik gövdeli minarenin üzerinde giri kapıları, küçük pencerelerine kadar oldukça detaylı bir ekilde ilenmitir. Caminin beden duvarları üzerinde iki katlı olarak açılan dikdörtgen formlu pencereler de yuvarlak kemer alınlıkları ile tamamlanmıtır. Pencerelerin boyutları ve dizilii çok baarılı bir mimari tasvir olmadıı görülmektedir. Üstte bir kornile belirginleen tasvirde minarelerin yerletirilii ile de bir perspektif salanmaya çalıılmıtır. Dou duvarı üzerinde alt kısımda yer alan daire formlu son pano içerisinde ise silinmi vaziyettedir. Dou duvarı yüzeyinde ikinci katta yer alan resimlere güney taraftan itibaren bakıldıında, yuvarlak formlu sütunlar arasındaki ilk panoda, kaideli, gövde ile aız kısmı eit olan mavi renkli kadeh eklinde bir vazo görülmektedir. Çok orantılı olmayan bu vazo içerisinden çıkan çiçekler güney duvardakilerle aynı tipte ve dimdik duruları ile iki bölüm halinde resmedilmitir. kinci panodaki duvar resimlerinde ise genellikle görmeye alıık olduumuz kaideli küçük bir masa ve üstünde bostan veya bir karpuz ile üzerine saplanmı bir bıçak görülmektedir. Kesilmemi vaziyetteki karpuzun yaprakları çerçeve içerisindeki bolukları dolduracak ekilde yerletirilmitir. Dier üçüncü panoda ise toprak renkli bir saksı içerisinden çıkan limon aacı üzerinde meyveleri ile birlikte verilmitir. Dou duvarında yer alan son pano içerisinde de budanmı yeil bir aaç tasvir edilmitir. Bu aaç iki bölüm halinde olup üstte daha küçük ve yanlara ayrılarak üç bölüm halinde ilenmitir. Bu duvar panoların üzerinde köelerde toplanarak balanan ortada ise bol dökümlü çivit mavisi renkli perde motifi ile tamamlanmıtır. Batı duvarı üzerinde alt kısımda yer alan resimlere güneyden itibaren bakıldıında, ilk iki panoda yine aaç motifleri görülmektedir. Bu aaçlar ikisi de yeil yapraklı ince gövdeli birer limon aaçları olup ilk panodan farklı olarak ikinci panodaki aaç mavi renkli bir saksı içerisinde resmedilmitir. Üçüncü pano içerisinde gülabdan benzeri, mavi bir vazo içerisinde yapraklar arasında kırmızı ve mavi renkli güller iki bölüm halinde verilmitir. Dördüncü panoda ise kaideli, kahve renkli geni karınlı aız kısmı dar olan vazonun
492 içerisinde çiçek motiflerinin deiik biçimlerde yerletirildii görülürken en üstte dier bitki motiflerinden farklı menekeler eklenmitir. Alt kısımdaki son panonun içerisinde ise dier kompozisyonlardan farklı olarak orta alana vazo kullanılmadan çiçek demeti serbest olarak yerletirilmitir. Bu cephedeki yuvarlak formlu kemerlerin köelikleri harimi süsleyen dier kemerlerden farklı olarak stilize bitkisel motiflerle hem alt hem de üst sırada bezenmitir. Caminin batı duvarı üzerinde üst kısımdaki resimlere güneyden itibaren bakıldıında, ilk panoda kenger yapraklarından oluturulmu bir kaide ve üzerinde üste doru genileyen bir saksı yerletirilmitir. Yanlara dökülerek tasarlanan bitkisel kompozisyonun ortasında büyük boyutlu mavi ve kırmızı güller yer alırken üstte lale motifleri seçilmektedir. Bununla birlikte sa tarafta ıık saçar vaziyette bir güne ve solda hilal ile altı kollu yıldız motifi basit olarak çizilmitir. kinci panoda, zeminde volütler yaparak birleen kenger yaprakları kaide olarak kullanılmı ve kaidenin üstüne ibrik formundaki vazo yerletirilmitir. Yönü saa doru verilen ibriin içerisindeki çiçekler iki yana taırılarak çıkarılmı ve üstte üçgen ekilde sonlanmıtır. Bu pano içerisinde de sada yine bir güne solda hilal ile yıldız motifi aynen tekrarlanmıtır. Bu duvarda yer alan pencereden sonraki panodaki resimlerin çou silinmi ve üzeri badanalanmıtır. Kahve renkli kupa formundaki vazo içerisinde yine aynı özellikteki çiçek motifleri farklı tasarlanarak boyanmıtır. Bu duvarda dier duvarlarda olduu gibi en üstte dökümlü perde motifleri ile resimler tamamlanmıtır. Caminin içerisinde kuzey duvarı da bezemeye dâhil edilmitir, bununla birlikte buradaki bezemenin büyük bir kısmı tahrip olmutur. Bu yüzeyde yer alan pencerelerin yanlarına yapılan kalem ilerinin tamamen aaç motiflerinden seçildii görülmektedir. Bu aaç motiflerinin dou, batı ve kıble duvarında yer alan aaçlardan bazıları aynen tekrarlanmıtır. Kuzeybatıdan itibaren ilk panoda limon aacı, ikinci panoda budanmı yeil yapraklı söüt aacına benzer bir aaç, harime giri kapısından sonra dier panoda yeil yapraklı aaç olup son panoda ise yaprakları püsküllü olarak resmedilen aaç ilenmitir. Deerlendirme XVIII. yüzyılda Osmanlı mparatorluu na giren barok, rokoko gibi batılı üsluplar özellikle su yapılarında ve mimari bezemede kendini göstermeye balamıtır. Bu yüzyılda geleneksel duvar nakılarında yeni bir bezeme programı uygulanmakla birlikte duvar resimlerinde kalem ii teknii geleneksel olarak devam ettirilmitir. XIX. yüzyıl kalem ii tekniinde batı sanatının etkisiyle barok, rokoko ampir gibi üslupların bezemeye girdii dönem olmu yapıların bezemesindeki en büyük yenilik ise duvar resimlerinin ortaya çıkıı olmutur (Hatipolu: 2007, 10,26; Akar-Keskiner: 1978, 21; Tael: 2011, 16,25; Yalçın: 2007, 133-141). Renk, konu ve figür açısından dönemlere göre deiiklik gösteren bu bezeme teknii hemen her dönem yapıların muhtelif yerlerinde vazgeçilmeden kullanılan bir süsleme olmutur (Bacı-Çaman-Renda: 2006, 296; Nemliolu: 1986, 6-8; Tura: 1973, 7; Renda: 1984, 1530-1533; Ödekan: 1997, 933-934; Kuolu: 32-35; Gülümser: 1998, 24-32,140-143). Erken slam sanatında Sam Emeviye Camii içinde manzara ve mimari resimler bu tarz duvar resimlerinin ilk örneklerini oluturmaktadır (Okçuolu: 2000, 28-30) Tekke Köyü Cami nde yer alan duvar resimleri kalem ii tekniinde yapılmı geç dönem örnekleri olarak harimin bütün duvarlarını süslemektedir. Camideki kalem ilerinde hardal, siyah, mavi ile kahverenginin tonları, kiremit kırmızısı, turuncu, çimen yeili youn olarak kullanılan renkler arasındadır. ki katlı programlanarak yapılan resimler sütunlar arasında yuvarlak formlu kemerlerle çerçevelenerek birer pano içerisinde yapılmı ekilde deerlendirilmitir. Bu planlamada bazı bölümlerde sütunların formları ve kemer aralıklarının tam olarak hesaplanamadıı görülmektedir. Harimdeki resimlerde ilenen baslıca konular; farklı tipteki vazo ve saksılar içerisinde demetler halinde çıkan çiçekler ve stilize yapraklardan oluan kompozisyonlar, bitkisel bordürler, bazı meyve aaçları ile yeil yapraklı aaçlar, tek bir cami tasviri, deiik biçimlenen selvi ile kavak aaçları, bununla birlikte kandil, perde, amdan ve duvar saatleri gibi çeitli sembolik motiflerdir. Bu süslemeler içerisinde Arap harfleri ile yazılmı sadece Allah ve Muhammed lafızları dıında yazıya fazla yer verilmemitir. Kök boyalarla yapılan motif ve bitkisel kompozisyonlar natüralist (Demiriz: 1986, 329-374) anlayıta ele alınmıtır. Stilize yapraklar arasında tasvir edilen katmerli güller, tomurcuk güller, kır çiçekleri, lale (Ünver: 1971, 265-276), meneke gibi çeitli çiçek motifleri seçilmektedir. Bitkisel kompozisyonları oluturan çiçek demetleri düzenleme olarak her biri panoda vazo (Ünver: 1971, 321-323), saksı, ibrik, sürahi veya kâse içerisinde farklı buketler halinde tasarlanmıtır. Aslında bu kompozisyonlara dikkatli bakıldıında çiçek motiflerinin deimedii fakat aynı çiçeklerin farklı yerletirilmesiyle bir zenginlik salanmaya çalııldıı görülmektedir. Genellikle çerçeve içerisinde ele alınan çiçek motiflerinin altta karılıklı son iki panoda bir çelenk eklinde düzenlenerek
dierlerinden farklı serbest olarak yerletirilmitir. Sanki tek bir usta elinden çıkmı havasındaki bitkisel kompozisyonların geni aızlı vazo veya saksıların içinde dimdik duruu ile bazı teknik hatalar görülmektedir. Bunun dıında vazoların alt kısımlarına kenger yaprakları ile karılıklı volütler yapan S lerle kaideler yapılmıtır. Bitkisel kompozisyonlar arasında dier bir grubu ise aaç motifleri oluturmaktadır. Aaç motiflerinin bazı panolarda baımsız olarak ele alındıı bazı panolarda ise özellikle limon aaçlarının birer saksı içerisine yerletirildii görülmektedir. Meyve aaçlarının simetrik olarak ortadan çıkan dalları iki yana açılarak stilize yaprak, meyve ve çiçek motifleriyle donatılmıtır. Limon aacının Akdeniz e has bir meyve aacı olmasına ramen Karadeniz Bölgesinde de görülmesi nedeniyle motifler arasına girmitir. Aaç motiflerinde farklılaan yapraklar ve meyvelerin birbirleri ile orantılı olduu görülmektedir. Sadece mihrabın saında yer alan yeil aaca sarılı böürtlenler çok büyük ve orantısız yapılmıtır. Cennet aacı olarak bilinen Hurma aacı, hevenkleri ile birlikte verilmi, yine Tuba aacı, ölüm ve yaam sembolü olarak selvi aaçları ve uçlarının farklı yönlere kıvrılması ile daha çok slam ikonografyasında karılıkları olan aaçların burada seçilmi olması önemlidir. Duvar resimleri arasında genellikle kesilmi olarak gördüümüz karpuz motifi kesilmeden ve üzerine bir bıçak saplanmı halde tasvir edilmitir. Harimde ilenen çiçek ve aaçların genellikle bilinen bitki tür ve motiflerden seçilmi olması yöresel özellikler olarak açıklanabilir. Bunun yanı sıra azda olsa bazı hayali bitkilerin de kullanıldıı da dikkat çekmektedir. Duvar resimleri arasında yer alan dier bir grup ise perdeler, vazolar, amdanlar ve saat gibi sembolik motiflerdir. Dönemin üslup özelliklerini gösteren karakteristik süsleme öesi perde motifleri bitkisel kompozisyonları en üstte tamamlayıcı bir öe olarak ortada dökümlü, köelerde ise balanarak perdelerin kıvrımları, ince çizgiler, renk tonlamaları ile ıık-gölge oyunları sayesinde derinlik verilmeye çalıılmıtır. Büyük bir kısmı özellikle kıble duvarında tahrip edilen perde motifi burada daha realist bir anlayıla yapılmaya çalıılmıtır. Farklı tiplerdeki vazolar ise birer kaide üzerinde olup kulplu veya kulpsuz olarak ibrik, kâse, kadeh, kupa, gülabdan ve testi gibi deiik ekillerde deerlendirilmitir. çlerinde bitkisel kompozisyonların tasarlandıı bu vazoların oranların ve bitkilerin yerletiriliinin detaylarda çok baarılı olmadıı görülmektedir. Caminin kıble duvarında yer alan üçgen alınlıklı saat tasvirleri de birbirlerinin tekrarıdır. XIX. yüzyıl baında yapılmı cami süslemeleri içerisinde yer 493 alan bu saatlerde roma rakamlarının kullanılıyor olması tarihleme açısından önemli bir detaydır. Kandil motifinin dekoratif bir unsur olarak kullanımı, slam doktrininde ilahi ıık kavramına verilen önemden kaynaklanmaktadır. Zincire asılı olarak bu kandil motifi kısa üçgen kaideli, ikin gövdeli ve uzun boyunludur. Kandil, alttan üste doru genileyen gövdesi ile çift kulplu ve geni aızlı bir form göstermektedir. Kullanılan dier sembolik motif olarak amdan, ııı, nuru ifade eden, anlamı ıık olan ema kelimesinden meydana gelmektedir. Türk-slam dünyasında evlerde, cami, türbe, ziyaretgâh ve tekkelerde kullanımı yaygın olarak dövme, döküm teknikleriyle üretilen, çok çeitli formlarda ele alınan amdanlar burada kalemii olarak yine unutulmadan uygulanmıtır. Mihrap niinin iki yanına yerletirilen ince, uzun gövdeli amdan motifleri üç boumlu ve üzerinde uzun mumlar konmu ekildedir. Caminin kalem ii duvar resimleri arasında en önemli mimari tasvir, cepheden tek yapı halinde resmedilen bir cami tasviridir. Bölgedeki camilerde genellikle altı minareli stanbul camilerinin yer aldıı örneklerden farklı olarak bu cami, dört minareli olarak tasvir edilmitir. Bu tasvirde beden duvarları oldukça yüksek tutulan caminin önünde üç gözlü yuvarlak kemerli bir son cemaat yeri görülmektedir. Son cemaat yerinin yanlarına yerletirilen minarelerin kaideleri orantısız olup sadaki büyük soldaki ise daha küçük tutulmutur. Kaidelerde birer kapı açılan iki erefeli dört minarelerin yerletirilii ile ters bir perspektif uygulanmıtır. Arkadaki minarelerin ikinci erefe ve petek kısımları görülecek ekilde resmedilmi ve minarelerin silindirik gövdesinde küçük pencereler açılmıtır. Minarelerin döneme özgü erefe altları da yuvarlak silmelerle belirginletirilmitir. Cami tasvirinde beden duvarları üzerinde açılan dikdörtgen pencereler geliigüzel yamuk olarak çizilmitir. Pencerelerin üzerindeki saır yuvarlak kemer alınlıkları da düzenleme olarak aynı özensizdir. Caminin üst örtü sisteminde kasnaksız kubbeler âlemsiz olarak verilirken ortadaki kubbe yüksek kasnaklı olup üzerinde noktalar halinde orantısız pencereler açılmıtır. Tasvirdeki minareler ve ortadaki kubbe üstte hilal eklindeki âlemlerle tamamlanmıtır. Kalem ii bezemede tek mimari tasvir olarak caminin mimarisinin tam olarak bilinmedii anlaılmaktadır. Çok hantal olarak verilen yapının sanki yüksek beden duvarları ve yüksek kubbe kasnaıyla bölgedeki yapılardan etkilenmelerin söz konusu olduu söylenebilir. Dekoratif olarak ematize edilen camide acemiliklerin görüldüü tasvirde kurun kaplı kubbeler farklı olarak burada kiremitle kaplanmıtır. Mimari
494 tasvirin üzeri ön kısımda badanalanmı ve üst tarafta da bir elektrik dümesi ile tahrip edilmitir. Bu ekilde tek cami tasvirlerinin olduu daha gelimi örnekler, Yozgat Çapanoglu Camii (1777-79), Denizli Acıpayam Yazır Köyü Cami (1802), Tavanlı Kurunlu Camii (1813), Amasya Gümülü Camii nde (XIX. yy. ikinci yarısı) stanbul un ünlü camileri islenmitir. Caminin duvarlarını kaplayan kalem ilerindeki resimler, yüzeysel ve ematik tasvirlerle minyatür (Tanındı: 1996, 59; Binark: 1978, 271-290) geleneini devam ettirmektedir. Yozgat Cevahir Ali Efendi Camii (1788), Soma Hızır Bey Camii (1791), Yozgat Basçavuoglu Camii (1801), Soma (Manisa) Damgacı Camii (XIX. yy. ilk yarısı) (Arık: 1973, 10-26; Arık: 1974, 2-9; Kuyulu: 1988, 67-78; Sözen: 1975, 312-313) bu tarzda daha gelimi örneklerin verildii camilerdir. Bu tasvirler, stilize dallar, tek tek veya buket seklinde islenerek ayaklı birer vazolar içerisinde natüralist çiçek buketlerden oluan kompozisyonlardır. Bu kompozisyonlarda vazolar ve vazoların içerisine konan çiçeklerle uyumlu olduu görülür, detaylı bakıldıında ise gölge ve perspektifin olmadıı, oranların bile tam hesaplanamadıı gibi bazı acemilikler göze çarpmaktadır. Aaç ve bitkilerde ise yeil, sarının ve kahverenginin farklı tonları kullanılarak oluturulan ıık ve gölgelerle perspektif verilmeye çalıılmıtır. Panolar içerisinde vazodan çıkan bitkisel kompozisyonların bu tarz en erken örnei Topkapı Sarayı III. Ahmed Yemi Odası nın duvar yüzeylerinde yapılmıtır. Bu tarzda islenmi bitki motiflerine, Batılılama dönemi süslemelerine sahip hemen her yapıda da rastlamak mümkündür. Bunlar, zmir/ödemi Bademli Kılcı zade Mehmet Aa Camii (1811) (Kuyulu: 1994, 154-156), Birgi Çakıraa Konaı (XIX. yy. ilk yarısı) (Eldem: 1970, 11-15), Denizli Acıpayam Yazırköyü Camii (XIX. yy.), Denizli-Akköy- Yukarı Camii (1878-1909) (nce: 2001, 65-77), Mula eyh Camii (XVI. yy.), Mula Kurunlu Camii (XIV. yy.) (Arık: 1976, 42, 51, 53), Denizli Boaziçi Kasabası Eski Camii (1774/75), Eski Mordoan (zmir) Köyü Camii (XVIII. yy.) (Çalıtütüncügil: 2012: 140-161), Kula Emre Köyü Camii (1808-1822) (Bozer: 1987, 15-22; Erçin: 2008, 15-20), Kula Kurunlu Camii (1496), Kula Pasa Camii (XV-XVI yy.) (Erçin: 2008, 30-32), Beyehir Kök Köyü Mescidi (Önge. 1970, 291-296), Kırehir Mucur Hüseyin Aa ve Emine Hanım Camileri (XIX. yy. sonu) (Tali: 2013: 504-528) gibi yapılar bu tür resimlerin bulunduu bazı örnekler arasında sayılabilir. Karadeniz Bölgesinde yer alan camilerde sıva üzerine kök boyalarla yapılan kalem ii tekniinin süslemede youn olarak tercih edildii görülmektedir. Bunlar arasında Araklı-Turnalı Köyü Camii (1842), Çaykara-Kabata Köyü Merkez Camii (1872), Sürmene- Gültepe Köyü-Yukarı Perdos Mah. Camii (1867), Çaykara-ahinkaya Köyü-Gülveren Mah. Camii, (XIX.yy.), Sürmene-Karacakaya Köyü Camii, (1880), Sürmene- Gültepe Köyü-Kefeli Mah. Camii (XIX.yy.), alpazarı-doancı Köyü Camii (1872) bazılarıdır (Yavuz: 2009, 310-311; Yavuz: 2009, 9, 42; nce: 2004, 229, 231). Anadolu dıından Azerbaycan Küba Cuma Mescidi (1802), Zakatala Mosul Köyü Mescidi (1836) (Çalıtütüncügil: 2012: 156) ve Makedonya Kalkan Delen (Tetova) Alaca-Pasa Camii (1834) (brahimgil: 1997, 249-266), Arnavutluk Berât Bekârlar Camii (1243/1827-1828) (Uçar: 2013, 1161-1184) örnek verilebilir. Batılılama döneminde uygulanan hareketli tarzdaki duvar resimlerinin benzerlerini yine bata stanbul camileri olmak üzere Denizli, zmir, Aydın, Yozgat, Amasya (Uz Takesen: 2011, 177-189), Çorum Kayseri (mamolu: 2002, 417-427), yine Dou Karadeniz Bölgesi köy camilerinde ve farklı yapı tiplerinde benzer üslupta yapılmı kalem isi bezemelerle karılamak mümkündür. Türk Sanatında bu tarz duvar süslemeleri olan eserlerin çok azı dıında çounun nakkaları bilinmemektedir (Arık: 1975, 8-13). Bu camideki kalem ii tekniinde yapılan nakıların duvarda yer alan tam olarak okuyamadıımız üzeri karalanmı ibarenin belki bir nakka ismi veya tarih olabilecei de düünülmelidir. Sonuç stanbul da kök, saray ve konak gibi mimari yapıların her türünde karımıza çıkan duvar resimleri Anadolu da ve Karadeniz camilerine kadar yansımı; cami iç mekânlarına kadar girerek yaygınlık kazanmıtır. Karadeniz camilerinde görülen duvar resimleri stanbul daki, kadar olgun ve ustaca olmasa da, yerel sanatkârlarca yapılan, halk sanatı içerisinde kendine özgü bir yaklaım ortaya koyan özel örneklerdir. Batılılama dönemi özellikleri gösteren duvar resimlerinde, dökümlü perdeler, aaçlar ve dier motiflerdeki boyamalarla verilmeye çalıılan ıık-gölge etkileri, seçilen renklerle salanmaya çalıılan perspektif arayıları resimlerdeki batılılama özellikleri olarak görülmektedir. Buradaki resimler, yüzeysel ve ematik tasvirlerle iki boyutlu ve minyatür geleneinde ele alınmıtır. Cepheden verilen bu kompozisyonların uyumlu olduu görülür, fakat detaylı bakıldıında ise gölge ve perspektifin olmadıı, oranların bile tam olarak hesaplanamadıı gibi bazı acemilikler göze çarpmaktadır. Küçük bir yerleim yerinde halk sanatına
uygun, slam felsefesi çerçevesinde bezemede natüralist çiçekler, bazı meyve aaçları, levha içerisine Arap harfleri ile yazılan Allah, Muhammed lafızlarla daha çok camide yadırganmayacak unsurların seçilmesi önemli bir ayrıntıdır. Tekke Köyü Camii nakıları, XIX. yüzyıl duvar resimlerindeki üslup özelliklerini geleneksel olarak devam ettirmektedir. Karadeniz köy camilerinde aynı teknikle uygulanan daha yerel özellikler gösteren, yazının daha ön planda tutulduu kalem ii bezemeye karın Tekke Köyü Camii nakıları daha natüralist ve daha batılı anlayıta ele alınan kompozisyonları ile farklıdır. Tekke Köyü Cami kalem ileri yapıya sonradan eklenmi ve bu caminin nakılarında teknik anlamda görülen acemilikler yerel bir halk sanatçısı tarafından yapılmı olması ve onun eitimi ile ilgili olmalıdır. Yerel usta veya ustalar tarafından yapılan resimlerde stanbul etkileri görülmekle birlikte uygulamada eksiklikler olduu anlaılmaktadır. Gösterdii üslup özellikleri ile XIX. yy. a iaret eden duvar resimleri günümüze büyük bir kısmının orijinal olarak gelebilmi fakat bununla birlikte resimlerde tahribatlar çoktur. Bu resimlerin konunun uzmanları tarafından acil bir ekilde restore edilmesi gerekmektedir. Not: Bu çalımaya katkılarından dolayı Giresun Müze Müdürü Sayın Hulusi GÜLEÇ e, ve müze personellerinden Müze Aratırmacısı Gökhan GÜRNAL a teekkür ederim. KAYNAKÇA AKAR, A.-KESKNER, C. (1978). Türk Süsleme Sanatlarında Desen ve Motif Ornament And Desıgn ın Turkısh Decoratıve Arts, Istanbul. ARIK, R. (1975). Anadolu da Bir Halk Ressamı: Zileli Emin, Türkiyemiz, S.16, stanbul, s.8-13. ARIK, R. (1976). Batılılama Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, Ankara. ARIK, R. (1974). Camide Resim, Türkiyemiz, S.14, stanbul, s.2-9. ARIK, R. (1973). Batılılama Dönemi Türk Mimarisi Örneklerinden Anadolu da Üç Ahap Cami, Ankara. ARIK, R. (1976). Yozgat da Resimli Bir Cami ve Bir Ev, Sanat Dünyamız, Yıl:3, S.7, stanbul, s.24-32. ÖDEKAN, A. (1997). Kalemkâri, Eczacıbaı Sanat Ansiklopedisi, C.2, stanbul, s.933-934. BAGCI S.- ÇAGMAN F.-RENDA G.-TANINDI Z. (2006). Osmanlı Resim Sanatı, stanbul. B:NARK,. (1978). Türklerde Resim ve Minyatür Sanatı, Vakıflar Dergisi, S.XII, Ankara, s.271-290. BOZER, R. (1987). Kula-Emre Köyünde Resimli Bir Cami, Türkiyemiz, S.53, stanbul, s.15-22. ÇAGLITÜTÜNCÜGL, E. (2012). Eski Mordogan (zmir) Köyü Camii Süslemeleri, SDÜ. Fen Edebiyat Fakültesi SDU, Faculty of Arts and Sciences Sosyal Bilimler Dergisi Journal of Social Sciences, Mayıs, S.25, s.139-162. ÇALISIR, D. (2008). Osmanlı Görsel Kültüründe Meyve Teması: Geleneksel Natürmort Resimleri Balamında Bir Deerlendirme, 495 Turkish Studis International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 3/5 Fall, s.65-86. DEMRZ, Y. (1986). Osmanlı Kitap Sanatında Natüralist Üslupta Çiçekler, stanbul. GÜLÜMSER, S. (1998). Osmanlı Dönemi Öncesi Anadolu da Boyalı Nakıslar, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi ABD., Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Ankara. HATPOGLU, O. (2007). XIX. Yüzyıl Osmanlı Camilerinde Kalem si Tezyinatı, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi ABD., Yayınlanmamı Doktora Tezi, Erzurum. BRAHMGL, M. (1197). Kalkandelen (Tetova) Alaca-Pasa Camii, Vakıflar Dergisi, S.26, Ankara, s.249-266. MAMOGLU, V. (2002). Kayseri Evlerinde Duvar ve Tavan Resimleri, VI. Ortaça ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu (8-10 Nisan), Kayseri, s.417-427. NCE, K. (2001). Yukarı Camii/Akköy-Denizli, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.2, Van, s. 65-77. NCE, Kasım (2004), Kabata Köyü Merkez Camii/Çaykara/Trabzon, Vakıflar Dergisi XXVIII, Ankara, s.225-236. KARPUZ, Haim: Giresun un Espiye lçesine Balı Tekke Köyündeki Gülbahar Hatun Hacı Abdullah Zaviyesine Balı Yapılar, Vakıflar Dergisi S.XV, Ankara 1982, s.117-126. KUSOGLU, Z., Türk Sanatında Kalemkârlık Kalemisi, lgi, S.22-53, stanbul, s.32-35. KUYULU,. (1994). Bademli Kılcızade Mehmet Aa Camii (Ödemi/zmir), Vakıflar Dergisi, S.XXIV, Ankara, s.147-158. KUYULU,. (1988). Geç Dönem Anadolu Tasvir Sanatından Yeni Bir Örnek: Soma Damgacı Camii, Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, S.IV, zmir, s.767-78. NEMLOGLU, C. (1986). Kalem i Teknikleri, Antika, The Turkish Journal of Collectable Art, Yıl.2, S.17, Austos, s.6-8. OKÇUOGLU, T. (2000). 18. ve 19. Yüzyıllarda Osmanlı Duvar Resimlerinde Betimleme Anlayıı, stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü Sanat Tarihi ABD., Yayınlanmamı Doktora Tezi, stanbul. ÖNGE, Y. (1970). Anadolu da XIII-XIV. Yüzyılın Nakıslı Ahap Camilerinden Bir Örnek: Beyehir Kök Köyü Mescidi, Vakıflar Dergisi, S.IX, Ankara, s.291-296. RENDA, G. (1985). 19. YY da Kalem isi Nakıs-Duvar Resmi, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C. 6, stanbul, s.1530-1535. RENDA, G. (1977). Batılılama Döneminde Türk Resim Sanatı, 1700-1850, Ankara. TAL,. (2013). Kırehir/Mucur daki Hüseyin Aa Camii ile Emine Hanım Camii nin Kalemileri,, Cilt:6 Sayı:25 Volume:6 Issue:25 Prof. Dr. Hamza GÜNDOGDU Armaanı, s.504-528. TANINDI, Z. (1996). Türk Minyatür Sanatı, Ankara: Türkiye s Bankası Yayınları. TASEL, Z. (2011). Konya linde Bulunan Mevlana Celâleddin-i Rumi Müzesine Ait Tavan ve Duvar Resimlerinin ncelenmesi, Gazi Üniversitesi Eitim Bilimleri Enstitüsü El Sanatları Eitimi ABD.,Geleneksel Türk El Sanatları Eitimi Bilim Dalı, Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Ankara. TURA, G. (1973). Türk Süsleme Sanatlarından Kalem leri, Arkitekt, C.1973, S.1973-02 (350), stanbul, s.7. UÇAR Metin (2013), Berat Bekârlar Camii Duvar Resimleri, The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science, Volume 6 Issue 7, p. 1161-1184, July. UZ TAKESEN Aye Nermin (2011), Amasya II. Beyazıt Camisi adırvanı Duvar Resimlerinin Restorasyonu ve konografik Çözümlemesi, Vakıflar Dergisi, S.35, s.177-189. ÜNVER, A. S. (1971). Türkiye de Lale Tarihi, Vakıflar Dergisi, S.9, Ankara, s.265-276. ÜNVER, G. (1971). Osmanlı Sanatında Vazolu ve Vazosuz Çiçek Demetleri, Vakıflar Dergisi, S.9, Ankara, s. 321-323.
YALÇIN, O. (2007). Nevehir Mustafapasa Beldesi Sivil Mimari Eserleri Üzerindeki Bezemeler, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi ABD. Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Kayseri. YAVUZ, M. (2009). Dou Karadeniz Köy Camilerinde Bezeme Anlayıı, The Journal of International Social Research, Volume 2/6 Winter, s.306-322. 496 YAVUZ, M. (2009), Çaykara ve Dernekpazarı nda Geleneksel Köy Camileri, Ankara. Fotoraflar Fot.1: Cami Genel Görünü Fot.2: Kalemii Bezeme Harimden Genel Görünü Fot.3: Mihrap Kalemii Fot.4: Kalemii Detay Fot.5: Kıble Duvarı Üst Kısım Kalemii Fot.6: Vazoda Bitkisel Kompozisyonlar
497 Fot.7: Aaç Moitfleri Fot.8: Cami Tasviri Fot.9: Serbest Ele Alınan Bitkisel Kompozisyon Fot.10:Bitki ve Sehpa Üzerinde Karpuz Motifi Fot.11: Aaç Motifleri Detay Fot.12: Aaç Motifi Detay