5. ÜNİTE İLK TÜRK DEVLETLERİNİN DİĞER DEVLETLERLE İLİŞKİLERİ

5. ÜNİTE İLK TÜRK DEVLETLERİNİN DİĞER DEVLETLERLE İLİŞKİLERİ

Bu ünitenin sonunda; NELER ÖĞRENECEĞİZ? 1. İlk Türk devletlerinin gerek kendi ülkelerinde, gerekse çevrelerinde meydana gelen askerî, ekonomik ve sosyal olayları ne şekilde değerlendirdiklerini öğreneceksiniz. 2. 2.Tarihi olaylara yön veren kişilerin yerinde ve zamanında gösterdikleri ileri görüşlülük, yüksek kavrayış, cesaret ve fedakârlığını kavrayacaksınız. 3. 3.Tarihi olaylara yön veren ancak uzak görüşlü olmayan kişilerin bilinçsiz davranışlarıyla olayları ve tarihin akışım nasıl etkilediklerini öğreneceksiniz. 4. 4.Yaşanılan olaylar çerçevesinde, geçmişle içinde bulunduğumuz zaman arasında bağlantı yapacaksınız. 5. 5.Atatürk ün Yurtta Sulh, Cihanda Sulh ilkesinin ve devletimizin bağımsızlığının ancak yurt ve millet bütünlüğümüzün bozulmasına fırsat vermemek ve güçlü olmakla devam ettirilebileceği gerçeğini kavrayacaksınız. ANAHTAR KAVRAMLAR İSLAM DEVLETİ OĞUZ KAĞAN ÇİN KAYNAKLARI HORASAN MANİ DİNİ CENGİZ YASALARI BÖGÜ KAĞAN TALAS 146

GİRİŞ Sevgili Öğrenciler! İmadeddin İsfahani bir sözünde Türklerin almadığı memleket, içmediği su, ateşlemediği ocak kalmadı. Şehirleri ve ülkeleri doldurup, her tarafa hakim oldular değerlendirmesini yapmıştır. Bu ünitemizde uzun bir süre diğer milletlerin tarihine de yön vermiş olan Türklerin çağdaşları olan devletlerle olan ilişkileri hakkında bilgiler edineceksiniz. E OKUYALIM Hun çağında Türkler, Kore den Macar Ovası na kadar olan alana sulh, sükûn ve refah getirdiler. Mete, Çin imparatoruna yazdığı bir mektupta, hâkimiyetinde bulunan çeşitli kavimlerin, kudretli bir imparatorluğun sağladığı bütün nimetlerden faydalandıklarını, sulh ve saadet içinde yaşadıklarını, belirtmiştir. Türk devletini büyük bir imparatorluk Resim 05.01: Oğuz Kağan ın Temsili Resmi hâline getiren Mete, Türkler tarafından Oğuz Han adıyla unutulmaz kabul edilmiştir. Türk milletinin müşterek eseri olan Oğuz Kağan Destanı nda Mete nin Çin e, Hind e, Avrupa kapılarına, Kuzey Asya nın buzlu ülkelerine kadar uzanan fetihleri anlatılmıştır. Bu destanda, Türklüğün bütün özellikleri işlenmiştir. Destanın sonunda Oğuz Han, ölüm döşeğinde oğullarına şu sözleri söyler: Ey oğullar, ben çok yaşadım. Çok savaşlar gördüm. Çok ok attım. Çok ata bindim. Düşmanlarımı ağlattım. Dostlarımı güldürdüm. Gök Tanrı ya borcumu ödedim. Sizlere yurdumu emanet ediyorum. Yılmaz Öztuna, Türkler, s,33? Metinde verilen bilgilere göre; 1. Mete Han zamanında Türklerin hangi devletlerle ilişkiler kurdukları söylenebilir? 2. Türkler hâkimiyetlerine aldıkları diğer milletlere nasıl davranmışlardır? 1. TÜRK-ÇİN İLİŞKİLERİ Çin ülkesinin en az onun kadar eski ve köklü bir tarihi vardır. Çin de tarihe ışık tutacak belgelerin bolluğuna rağmen Çin tarihinin ilk dönemleri efsanelerle karışık 147

ve karanlık bir durumdadır. MÖ 4000 yıllarına kadar uzanan Çin tarihi ancak MÖ 1450-1050 yılları arasında hüküm süren Şang (Shang) hanedanı ile aydınlanmaya başlar. Gerçek anlamda aydınlık devirler ise ancak MÖ 11. yüzyıldan itibaren başlar. Türk-Çin ilişkileri milâttan önceki yıllara uzanmaktadır. Bu ilişkiler bazen dostça bazen de savaşarak sürüp gitmiştir. Orta Asya Türk tarihine ait bilgilere en çok Çin kaynaklarında rastlanır. Hunlar, Çin kaynaklarında ilk defa M.Ö. 318 yılında görülürler. Onlar, bu tarihte beş Çin beyliği ile anlaşarak, başka bir Çin beyliği olan Ts in (Çin) e saldırmışlardır. Bu olay, IV. yüzyılın başlarında devletlerarası ilişkilerde yerini almış, güçlü Bir Hun Devleti nin bulunduğunu açıkça göstermektedir. Bu tarihte yapılan savaş(kuzey Şansi Savaşı) sonunda imzalanan antlaşma, Türk-Çin ilişkilerine ait ilk resmî belgedir. Çinliler, zamanın en mükemmel silâhlarına ve en hızlı hareket kabiliyetine sahip olan Hun akıncılarına karşı koyamadılar. Hun akınlarını durdurabilmek için görülmemiş tedbirlere başvurdular. Bu tedbirler;1- Sınırlarda tahkimat yapmak ve uzun surlar inşa etmek; 2- Hunlarınki gibi atlı birlikler teşkil etmek ve bu birlikleri onlar gibi giydirip silahlandırmak. Çinlilerin Türklere karşı aldıkları tedbirleri özetlersek; Çinliler, Türk tehlikesinden korunmak için ünlü Çin Seddi ni yaptılar (M.Ö. 214). Ordularını Hun tarzında yeniden düzenlediler. Atlı birlikler kurdular. Ata rahatça binebilmek için askerlerini Türk kıyafetine göre giydirdiler. Pantolon ve ceket kullandılar. Türk silâhlarına benzer silâhlar yaptılar. Gök Tanrı dini de Çinlilerin inançları üzerinde etkili oldu. Türklerin kullandığı 12 Hayvanlı Takvim, Çinlilerce de benimsendi. Çinliler at yetiştirmeyi, tekerlekli araba kullanmasını Türklerden öğrendiler. Türkler de Çinlilerden tarımı öğrendiler. Hunların Çin üzerine sık sık yaptığı seferlerin çeşitli nedenleri vardır. Önemli bir gelir kaynağı olan İpek Yolu na hâkim olma isteği bu nedenlerin başında gelir. Ayrıca göçebe bir hayat süren Türklerin ihtiyaçları olan ipek, buğday ve pirinç gibi bazı maddeleri Çin den temin etmek istemeleri de bu seferlerin nedenleri arasındadır Türkler, geniş topraklara ve kalabalık nüfusa sahip Resim 05.02: Tarihi İpek Yolu ndan Bir Görünüm 148

olan Çin i fethetmenin Çin kültürü içinde eriyip yok olmalarıyla sonuçlanacağını biliyorlardı. Bunun için Çin i fethetmek yerine, vergi alıp baskı altında tutmayı tercih etmişlerdir. MÖ 220 yılında Hunların başına geçen Teoman (Tuman), dağınık Hun boylarını bir yönetim altında toplamayı başarmıştır. Bu sırada Hunların doğusunda Tunguzlar, güneybatısında ise Yüeçiler vardı. Bu iki güçlü kavim arasında sıkışık durumda olan Teoman, Çin in iç karışıklıklar içinde olmasından yararlanarak, Çin e karşı akınlara başladı ve bu akınlar sonucunda Çin in kuzeyindeki topraklan ele geçirerek ekonomik durumunu güçlendirdi. Mete Hun tahtına çıktığı zaman, Çin de Han sülalesi iktidara geçmişti. Mete Çin e ait Ordos bölgesini fethederek Çin le savaşmaya başladı. Bu savaşlar sonunda Mete Han Çin İmparatoru Kao-ti Peteng kalesi civarında kuşatıca,karşı koymak için kendinde cesaret bulamayan imparator barış istemek zorunda kaldı (MÖ 200). Bu antlaşmaya göre, imparator, daha önce Türkler in oturdukları toprakları Hunlar a terk etmeyi, her türlü yiyecek maddeleri ile ipek göndermeyi kabul etti. Bu, Türk tarihinde bilinen ilk milletlerarası anlaşmadır (M.Ö.200). Bu antlaşma sonrasında Mete, bir Çinli prensesle evlenerek Çin ile uzun yıllar devam edecek olan ticarî ilişkiler kurmuş ve geliştirmeye çalışmıştır. E OKUYALIM METE NİN ÇİN İMPRATORUNA MEKTUNDAN BİR BÖLÜM Ordularım, Tanrı nın lütuf ve inayeti ile subay ve askerlerimin üstün yetenek ve erdemleri ile dayanıklı atlarımın üstün gücü ile Yüeçileri ezerek yendi. Bundan sonra Lou-lan, Wusun, Hukai ile bunlardan başka, onların yakınlarındaki yirmi altı devletin hepsi alındı ve düzene kavuşturuldu. Bunların hepsi artık Hun oldular. Yay çekebilen ve kullanabilen bütün kavimler, bir tek aile halinde birleştiler. Kuzeydeki ülkeler benim güçlü iradem altında kesinlikle kuruldu ve düzenlendi. Ordumun silâhlarını artık çıkartıp rafa kaldırmak, subay ve askerlerimi dinlendirip atlarımı besiye almak istiyorum. Ayrıca, eski hesap ve düşmanlıkları bir yana bırakmak, böylece eski antlaşmalarımızı yenilemek, sınırda yaşayan halkı huzur ve rahata kavuşturmak, başlangıçta ilişkilerimiz nasıl idiyse, yeniden kurmak istiyorum. Küçükler, büyümeleri için gerekli çevreyi elde edecekler; yaşlılar ve büyükler ise, kendi yurtlarında sessiz ve rahat yaşayacaklardır. Nesillerden nesillere bütün Hunlar barış ve mutluluk içinde kalacaklardır. 149

Majestelerinin ne düşündükleri ve istedikleri hakkında bilgi elde edemedim. Bunun için benim için saray vezirim Hsi-fu Ch ien i yazılı bir mektubu size sunması için gönderiyorum. Ayrıca size bir deve, iki binek atı, iki takım araba atı (sekiz attan oluşan) sunmak istiyorum. Eğer majesteleri Hunların Çin savunma duvarlarına yaklaşmalarını istemiyorsa, subayları ile orada yaşayan halkın duvarlardan biraz uzakta oturmaları için emir buyursunlar. Elçim size gelince lütfen onu alıkoymayıp gönderiniz. Elçim, altıncı ay ortasında Hsih-wang adlı yerde olacaktır. Prof. Dr. Bahaeddin Ögel Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi? Mete Han ın mektubundaki bilgilere göre Hunların siyasi gücü gücü hakkında neler söylenebilir? Mete den sonra Ki-ok (MÖ 174-160) başa geçmiştir. Ki-ok, MÖ 166 da Çine girerek, başkent Ch ang-an yakınındaki imparatorluk sarayını yakarak Çin i baskı altında tutma politikasını sürdürmüştür. Ki-ok bu sefer sonrası Çin ile olan ticarî ilişkileri devam ettirmek için Çinli bir prensesle evlendi. Çinli prenseslerle yapılan evlilikler, daha sonraki dönemlerde Türklerin aleyhine oldu. Çinli prensesin himayesinden yararlanarak serbestçe hareket eden Çinli casuslar, Türk boyları veya Türk beyleri arasında, propaganda yolu ile düşmanlıkların doğmasına sebep oldular. Ayrıca Çin den alınan lüks mallar, ipek ve ipekli kumaşlar, Hunlar arasında lüks yaşantıyı özendirmekteydi. Çin in kışkırtmaları sonucu çıkan taht kavgaları, Asya Hun Devleti nin önce ikiye bölünmesine, daha sonra da yıkılmasına neden oldu. Böylece, Orta Asya da VI. yüzyılın ortalarına kadar sürecek olan Çin hâkimiyeti başladı. Kök Türkler Döneminde Türk-Çin İlişkileri Kök Türkler kurulduğunda batıda Bizans, İran da Sasani, Aral Gölü civarında Akhun Devletleri vardı. Orta Asya da ise dağınık halde yaşayan Türk boyları bulunuyordu. Çin ise doğu ve batı diye ikiye bölünmüş durumda idi. Kök Türk Devleti nin kurucusu olan Bumin Kağan, Çin ile siyasi ve ekonomik ilişkiler kurdu. Mukan Kağan (553-572) zamanında Çin e, Kök Türk üstünlüğü kabul ettirildi. Göktürk Hakanı Ta-po zamanında Çin ile ticarî ilişkiler yoğunluk kazandı. Ancak Tapo Kağan ın Maniheizmi kabul etmesi ve bu dinin yayılması için çalışması, Çin e olan 150

hayranlığı halkın tepkisini çekti. Kök Türk ileri gelenleri de bu durumu hoş karşılamadılar. Diğer taraftan Çin in yaptığı propagandalar nedeniyle Kök Türk prensleri birbirleriyle mücadeleye girdiler. Bunun sonucunda devlet zayıflayarak parçalandı. Türkler için elli yıl sürecek bir Çin egemenliği dönemi başladı. Çinliler, Türkleri asimile etmek için 50 yıl mücadele ettiler. Türkleri Çinlileştirmek için esir aldıkları Türk boylarını, Çin şehirlerine yerleştirdiler. Onları Çince konuşmaya, kendileri gibi giyinmeye zorladılar. Türkler bu mücadeleleri boşa çıkararak İkinci Kök Türk Devleti ni kurdular. II. Kök Türk Devleti nin kurucusu Kutluk (İlteriş) Kağan, Çin e kırk altı sefer yaptı. Amacı Çin in sürekli olarak baskı altında tutmaktı. Çin üzerinde baskı oluşturulamazsa Kök Türklerin güvenlikte olması ve güçlenmesi mümkün olmayacaktı. Çin e baskı politikası Kapgan Kağan zamanında da sürdürülerek Çin e karşı üstünlük tekrar sağlandı. Kapgan Kağan, Çin den ziraî ürün ve tohumluk buğday alarak tarımı geliştirmeye çalıştı. Bilge Kağan, kardeşi Kül Tigin İle vezir Tonyukuk un yardımı ile Oğuzlar, Karluklar, Uygurlar ve Türgişleri egemenlik altına almış daha sonra Çin üzerindeki baskısını artırmıştır. Ancak, Çin ile savaşın topluma yarar sağlamayacağını düşündüğünden dolayı barış yapmış ve ticarî ilişkileri artırmıştır. Bilge Kağan Kül Tigin Yazıtı nda da Çin politikası hakkında: Çin milletinin sözü tatlı, ipek kumaşı yumuşak imiş. Tatlı sözle, yumuşak ipek kumaşla aldatıp uzak milleti öylece yaklaştırmış. Yaklaştırıp konduktan sonra, kötü şeyleri o zaman düşünürmüş. İyi bilgili insanı, iyi cesur insanı yürütmezmiş sözlerini söyleyerek Türk hakanlarının Çin konusunda her an uyanık ve dikkatli olmalarını vasiyet etmiştir. Resim 05.03: Orhun Abideleri(Bilge Kağan, Kültigin ve Tonyukuk Yazıtlarından Bir Görünüm) 151

Uygurlar Döneminde Türk-Çin İlişkisi Uygurlar döneminde Çin ülkesine akınlar yapılmakla beraber, kültürel ve ticarî ilişkiler de geliştirildi. 751 yılındaki Talas Savaşı nı kaybeden Çin, Orta Asya dan çekildi ve Tarım havzası Uygurların eline geçti. Uygur Kağanı Moyen Çor, 757 yılında Çin e sefer düzenleyerek bu ülkeyi vergiye bağladı. Ayrıca Çin imparatorunun kızıyla evlendi. Talas Savaşı yenilgisinden sonra Çin de iç ayaklanmalar çıktı. Zor durumda kalan Çin imparatoru, Uygur Kağanı Moyen Çor (747-759) dan yardım istedi. Moyen Çor da 757 yılında Çin e bir sefer düzenleyerek imparatora yardım etti. Yapılan bu seferin karşılığında Moyen Çor, Çin i vergiye bağlamayı başarmış ve imparatorun kızıyla da evlenmişti. Uygurlar bu dönemde Çin den pek çok kitap tercüme ettiler. Uygurlar döneminde Çin kültürü ve yaşam tarzı, Türkler arasında daha fazla yayıldı. Bögü Kağan döneminde Mani dinine giren Uygurlar, bu dinin Çin de yayılması için çalıştılar. Uygur Devleti nin 840 yılında yıkılmasından sonra Uygurların bir kısmı Çin in Kansu bölgesine yerleşerek Çin ile ticarî ilişkilerde bulundular. Kansu Uygurlarının soyundan gelenler bugün Çin in batısında yaşamaktadırlar. Batıya göç etmiş olan Uygurlar ise Doğu Türkistan da devlet kurdular. İslâmiyeti kabul eden Doğu Türkistan Uygurları (Turfan Uygurları), bu dinin Çin de yayılmasına çalıştılar. Doğu Türkistan Uygurları bugün Çin in Sincan-Uygur özerk bölgesinde yaşamaktadırlar. Resim 05.04: Urumçi Tarih Müzesinden Bir Görünüm Kaşgarlı Mahmud & Yusuf Has Hacib Çin Günlükleri 152

? 1. Hunlar Çine karşı niçin sık sık seferler düzenlemişlerdir? 2. Bilge Kağan Türk Milletini Çin politikalarına karşı niçin uyarma ihtiyacı duymuştur? 3. Çinliler üzerinde Türk kültürünün etkileri hakkında neler söylenebilir? 4. İpek Yolu nun Türk-Çin ilişkileri üzerindeki etkileri hakkında neler söylenebilir? 2. TÜRK - MOĞOL İLİŞKİLERİ Türk-Moğol ilişkileri Hunlar dönemine kadar uzanır. Büyük Hun Devleti nin Orhun bölgesini merkez olarak kabul etmesiyle, bu bölgenin kuzeyinde yaşayan Moğollarla komşu olunmuştur. Büyük Hun Devleti hükümdarı Mete Han, kendi zamanında Mançurya daki Moğol-Tunguz kabileleriyle (Tung-hular) anlaşmazlığa düşmüş, devletini güçlendirdikten sonra da onları hâkimiyeti altına almıştı. Türklerle Moğollar arasında çok sıkı ilişkiler görülür. O kadar iç içe yaşadılar ki, bazı tarihçiler iki milletin arasında bir soy birliği olduğunu bile iddia ettiler. Ancak yapılan araştırmalar bunun doğru olmadığını kesinlikle ortaya koydu. Moğollar, yüzyıllarca Türklerle yan yana yaşamışlar ve bunun sonucu olarak ta Türk kültür ve medeniyetinin etkisinde kalmışlardır. Moğollar uzun yıllar Hunlar, Kök Türkler ve Uygurların hâkimiyetinde yaşadılar. Hayvanları damgalamayı, kavun, karpuz yetiştirmeyi, demir işleme tekniğini ve kımız adı verilen Türk içeceğini Türklerden öğrendiler. Moğollar, ilk defa Cengiz Han döneminde siyasî güç haline geldiler (1206). 1209 yılında Turfan Uygurlarını (Doğu Türkistan Uygurları), 1226 da da Kansu Uygurlarını itaat altına aldılar. Moğollar, Türklerden kültürel alanda çok şey öğrenmişlerdir. Bu yüzden Moğollar, kendilerinin hocası olarak kabul et- Resim 05.05: Cengiz Han ın Kurultayı İle İlgili Bir Minyatür 153

tikleri Uygurlara karşı derin bir saygı duydular. Uygurlar, Moğolların devlet yönetimde yer almış, yönetici, komutan, öğretmen ve teknik eleman olarak görev yapmışlardır. Hatta Uygur dilini Mogollara öğreten Uygurlar, devletin resmî dilinin Uygurca olmasını sağladılar. Bu nedenle Cengiz Hanın kurduğu devlet Türk-Moğol İmparatorluğu olarak adlandırılmıştır. Ayrıca, anayasa kabul ettikleri Cengiz Yasaları nı Türk törelerinden yararlanarak yapmışlardır. Moğol ve Türklerin bir arada uzun yıllar yaşaması sonucunda Türk kültüründen etkilenen birçok Moğol kavmi Türkleşmiştir. Cengiz Han a itaat eden ilk Müslüman-Türk hükümdarı olan Karluk Hakanı II. Arslan Han dır. Cengiz Han zamanında devlet idaresinde Karluklar da görev almışlardır.? 1. Türk Moğol ilişkileri ne zaman başlamıştır? 2. Zaman zaman Moğollar niçin Türk olarak değerlendirilmiştir? 3. Uygurların Moğol tarihindeki önemi hakkında neler söylenebilir? 3. TÜRK - ARAP İLİŞKİLERİ Türkler ile Müslüman Araplar arasındaki ilk ilişkiler 642 yılında yapılan Nihavent savaşından sonra İran ın fethinin tamamlanmasıyla başlamıştır. Ancak bu tarihten önce de, birbirinden çok uzak ülkelerde yaşayan Türkler ile Araplar, Sasanî İmparatorluğunun aracılığıyla birbirlerini az da olsa tanıma imkânını bulmuşlardı. Cahiliye devri Arap şairlerinden Nabiga ez-zubyanî, Hassan bin Hanzala, Evs bin Hacer ve Şammah bin Zırâr ın şiirlerinde Türkler in askerî yönleri ve kahramanlıkları üzerinde durulmuştur. Arap yazarı el-câhız, Fezâ il-etrâk adlı eserinde Türkler in askerî kabiliyetlerini ısrarla belirtmektedir. Bütün bunlardan anlaşılmaktadır ki Araplar ın Türkler i tanımaları başlangıçta askerî alanlarda olmuş ve bu Arap edebiyatında yerini almıştır. Konu başlangıcında belirtildiği gibi Hz. Ömer zamanında Müslümanlarla Sasaniler arasında yapılan Nihavent Savaşı ndan sonra, Araplarla Türkler ilk defa karşı karşıya geldiler. Hz. Ömer zamanında Ermeni toprakları ve Azerbaycan ın fethinden sonra, Müslüman Araplar, Kafkasya da Hazar Türkleriyle karşılaştılar. Hz. Osman zamanında ise Hazarlara karşı ilk ciddi mücadele başlamış, Hazar başkenti Belencer e kadar ilerleyen Arapları geri püskürtülmüştür. Hazarların güneye doğru inip günümüzdeki Ermenistan topraklarına girmelerinden sonra da Arap-Hazar çarpışmaları yarım yüzyıl devam etmiştir. 154

Türkler ile Araplar arasındaki mücadelelerin en şiddetlisi Emeviler zamanında olmuştur. Emevilerin Horasan Valisi olan Ubeydullah bin Ziyad, 674 yılında önemli bir ticaret merkezi olan Beykend i aldı. Ceyhun Nehri ni geçerek Maveraünnehir in önemli şehirlerinden olan Buhara yı kuşattı. Buhara nın Türk asıllı melikesi Kabaç Hatun, ağır bir vergi karşılığında Ubeydullah bin Ziyad ile anlaşma yaptı. Anlaşma gereği Ubeydullah bin Ziyad, iki bin Türk gencini asker olarak ordusuna aldı. Böylece Türkler, İslam Devleti nin ordusunda ilk defa görev almış oluyorlardı. Resim 05.06: Buhara nın Günümüzden Bir Görünümü Resim 05.07: Buhara da Bir Camii Müslüman Araplar, 705 de Horasan a vali olarak atanan Kuteybe bin Müslim zamanında bütün Maveraünnehir i alarak Buhara, Semerkant ve Kaşgar gibi önemli Türk şehirlerini ele geçirmişlerdi. Fakat Kuteybe nin 715 yılında ölümünden sonra Maveraünnehr de Emevîlerin nüfuzu zayıflamaya başladı. Bir taraftan Arap kabileleri arasındaki rekabetin yeniden başlaması ve valilerin kötü idaresi, diğer taraftan Maveraünnehir deki Türk beylerinin ortak düşmana karşı birleşmeleri ve bu sıralarda güçlü bir devlet olan Türgiş Kağanlığı tarafından desteklenmeleri bu cephedeki başarısızlıklara zemin hazırlamıştır. Maveraünnehir e tekrar hakim olmak isteyen Emevi Halifesi Hişam (724-743), bu bölgenin valisini değiştirerek yerine Müslim bin Said i atadı (724). Türgiş hakanı Su-lu Kağan üzerine sefere çıkan Müslim bin Said komutasındaki Arap askerlerini yenen Su-lu Kağan, onları Semerkant a çekilmeye mecbur etti. Su-lu Kağan ın bu başarısı bölgede Arap nüfuzunun kırılmasına, Arapların ileri harekâtlarının bir süre durmasına sebep oldu. Artık bölge halkı Türgişleri kurtarıcı olarak görmeye başlamıştı. Su-lu Kağan 728 de Buhara yı ele geçirdi. Su-lu Kağan ın amacı Arapları, Maveraünnehir den çıkarmaktı. Fakat Su-lu Kağan m öldürülmesi ve bir süre sonra Türgişlerin dağılmasıyla Maveraünnehir deki Arap ilerleyişini durduracak bir Türk gücü kalmadı. Sonuçta Maveraünnehir bölgesi tekrar Arapların eline geçti. 155

Emeviler in Arap milliyetçiliği politikası gütmesi ve Arap olmayanları Köle olarak görmesi Türklerin büyük gruplar halinde İslamiyet e geçmelerini ve İslamiyet in yayılmasını yavaşlatmıştır. Uyguladıkları bu politika yüzünden Emeviler Arap Devleti olma özelliğini kazanmışlar fakat İslam Devleti olma özelliğini tam olarak kazanamamışlardır. Çünkü İslam Dini her zaman ve har şartta eşitliği ve adaleti emretmiş, ayrımcılığı ve başkalarını küçük görmeyi yasaklamıştır. Emevilere karşı İlk isyan ve ayaklanma Horasan da çıkmıştır. Ebu Müslim in başlattığı isyan hızla yayılmış ve halife II. Mervan ın öldürülmesi ile Emeviler sona ermiştir. Emevilerin yönetiminden memnun olmayan Türkler, Emevilerin yıkılmasında önemli rol oynamışlardır. Kafkaslar da aralıklarla devam eden kanlı mücadelelerde her iki taraf da toprak kazanma bakımından başarılı olamamıştır. Bu cephede Müslümanlar ın kazandığı en önemli zafer 737 yılında Azerbaycan ve Ermeniye valisi Mervan bin Muhammed in Hazar başkenti İdil i kuşatması ve Hazar hakanının müslümanlığı kabul etmek zorunda kalması ile sonuçlanan seferidir. Bundan sonra İslamiyet, IX. yüzyılda Hazarlar arasında yayılmaya başlamıştır. Abbasîlerin kurulması ile birlikte İslâm devletinin iç ve dış politikasında önemli değişiklikler olmuştur. Her şeyden önce Emevî hanedanının takip etmekte olduğu ırkçı politika terkedilmiş ve onun yerini müslüman olan herkese eşit haklar prensibi almıştır. Arap olmayan milletler, Abbasi devletinde görev almaya başlamışlardır. İkinci Kök Türk Devleti nin yıkılmasından sonra Çinliler, Türklerin zayıf durumundan yararlanmak ve Asya ya hakim olmak için Türklere karşı sefere çıktılar. Türkleri, batıdan da Araplar tehdit ediyordu. Türkler, ezeli düşmanları Çin e karşı Abbasîlerle birlik oldular. 751 yılında yapılan Talas Savaşı nda Çinliler büyük bir yenilgiye uğradı. Böylece, Çinlilerin Batı Türkistan ı alma hayalleri gerçekleşemedi. Talas Savaşı ndan sonra Türklerle Abbasîler arasında yakınlaşma başladı. Abbasîlerin Türklere gösterdikleri ilgi ve yakınlık, Türklerin Müslüman olmalarını kolaylaştırdı. İlk olarak Yağma, Çiğil ve Karluk Türkleri İslamiyet i kabul ettiler. Müslüman olan Türkler, Abbasî ordularında, üst makamlarda görev yaptılar. Harun Reşit saray muhafızlarını Türklerden oluşturmuş, Halife Mu tasım da Horasanlı Türklerden meydana gelen bir hassa ordusu kurmuştu. Araplar, Hazarlar ve İtil Bulgarları ile de ticarî ilişkilerde bulunmuşlar; bu ülkelere İslamiyet in yayılması için din adamları ve seyyahlar göndermişlerdir. Bunlar arasında en tanınmışı, Türk dünyası hakkında bilgiler veren Seyyah İbn Fadlan dır. X. yüzyılda en büyük Türk boylarından birisi olan Oğuzlar arasında İslamiyet yayılmaya başlamış ve XI. yüzyılda da İslam dünyasının liderliği Türklerin eline geçmiştir. Müslüman olan Oğuzları, diğer Oğuzlardan ayırt etmek için, onlara, Müslüman Türk anlamında Türkmen adı verilmiştir. 156

? 1.Arap şairler Türkleri hangi yönleriyle anlatmışlardır? 2.Türkler hangi dönemde Müslüman Araplar yoğun savaşlar yapmışlardır? Sebepleri nelerdir? 3.Abbasiler zamanında Türkler niçin İslam Din ini kabul etmeye başlamışlardır? Açıklayınız. 4.Müslüman Araplar Hangi Türk devletleriyle çeşitli ilişkilere (savaş,ticaret vb.) girmişlerdir? 4. TÜRK - İRAN İLİŞKİLERİ Eski İranlılar, Türklerin yaşadığı ülkelere Turan adını vermişlerdir. Firdevsi nin Şehname adlı eserinde Iran-Turan savaşları anlatılmaktadır. Burada sözü edilen Turan kavimlerinin Sakalar (İskitler) olduğu tahmin edilmektedir. I. ünitede de belirttildiği gibi Afrasyab bir Türk hükümdarı olup, onun adı muhtemelen, Türkçe Alp Er Tunga dır. Milâttan önceki dönemlerde, İran-Turan mücadelesinde bu ünlü Türk hükümdarı hayatını kaybetmiş ve onun ölümü bütün Türk kavimlerini yasa boğmuştu. Onun adına söylenen Alp Er Tunga Sagu su yüzyıllarca nesilden nesile söylenegelmiştir. Orta Asya da Kuzey Hun Devleti yıkılınca, Çin egemenliği altına girmek istemeyen Hunların bir kısmı, güneye inerek Afganistan ın kuzeyine yerleşip burada Akhunlar (Eftalitler) Devleti ni kurdular ve İran daki Sâsânî Devleti ile komşu oldular. İran daki Sasanilerle sık sık savaşan Akhunlar, buradaki taht kavgalarına müdahale ettiler. Sasani hükümdarı II. Şahpur zamanında, Akhunlar ile anlaşma yapıldı ve bir barış dönemi yaşandı. Ancak, bu barış dönemi uzun sürmedi. Akhun hükümdarı Kün-Han, Sasanilerin iç işlerine karıştı ve korumasına aldığı Sasani veliahtı Firuz u, İran da tahta çıkardı. 484 yılındaki Mazdek isyanı sırasında, İran da büyük karışıklıklar ortaya çıktı. İsyancılar tarafından ele geçirilen Sasani hükümdarı Kavad hapsedildi. Bir süre sonra kurtulmayı başaran Kavad, Akhunlara sığındı. Akhunların yardımıyla Sasaniler, Mazdek isyanını bastırdılar. Akhuniar, VI. yüzyılın başlarında en güçlü dönemlerini yaşarken, İran da Anuşirvan, güçlü bir hükümdar olarak ortaya çıktı. Bu tarihlerde Orta Asya da Kök Türk Kağanlığı kurulmuş bulunuyordu. Türklerle İranlılar arasındaki ilişkiler, Birinci Kök Türk Devleti zamanında daha da arttı. Kök Türklerin batı kolunu yöneten İstemi Yabgu Akhunların kontrolündeki İpek Yolu nu ele geçirmek Sasanilerle iş birliği yaptı. Bu iş birliği neticesinde Akhun 157

Harita 05.01: Sasaniler ve Komşuları Devleti yıkıldı. Akhun Devleti nin toprakları, iki devlet arasında paylaşıldı. Bir süre sonra İpek Yolu nu ele geçirmek isteyen Sasanilerle, Kök Türklerin arası açıldı. Bunun üzerine Kök Türkler, Sasanilere karşı Bizans İmparatorluğu ile ittifak yaptı. Bu anlaşma sonucunda Bizans-Sasani savaşları başladı. Avarlar, 619 ve 626 yıllarında iki defa gerçekleştirdikleri İstanbul kuşatmalarını Sasanilerle birlikte yaptılar. 626 yılındaki kuşatma sırasında Bizans İmparatoru Heraklaios (Herakliyos), Hazar hükümdarı ile anlaşarak Hazarların yardımını almış ve 40.000 Hazar atlısı ile Sasaniler üzerine yürümüştü. Türk ve Bizans savaşlarıyla zayıflayan Sasanilere Müslüman Araplar son verdiler (642). Sasani Devleti nin 642 yılında yıkılmasından sonra, batıya doğru olan Türk göçleri, İran üzerinden yapılmaya başlandı. Doğudan batıya doğru ilerleyen Türkler; İran, Irak, Azerbaycan ve Anadolu ya yerleşerek, buralarda büyük devletler kurdular.? 1. Akhun Devleti nin İran tarihindeki önemi hakkında neler söylenebilir? 2. İstemi Han niçin Bizanslılarla ittifak yapma ihtiyacı duymuştur? 3. Sasanilerin yıkılmasının Türk ve İslam tarihi açısından önemi hakkında neler söylenebilir? 158

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıda verilen çoktan seçmeli sorularını cevaplayınız. 1. Aşağıdakilerden hangisi Çinlilerin Türk saldırılarına karşı aldığı önlemlerden biri değildir? A. Ordularını Hun tarzında yeniden düzenlemişlerdir. B. Mani dinini Türkler arasında yaymaya çalışmışlardır C. Türk akınlarına karşı Çin Seddini yapmışlardır. D. Türkleri kendi içlerinde bölmeye çalışmışlardır. 2. Çin e kırk altı sefer yapan Kök Türk hükümdarı aşağıdakilerden hangisidir? A. Kutluk Kağan B. Mukan Kağan C. Bilge Kağan D. Tapo Kağan 3. Çin milletinin sözü tatlı, ipek kumaşı yumuşak imiş. Tatlı sözle, yumuşak ipek kumaşla aldatıp uzak milleti öylece yaklaştırmış. Yaklaştırıp konduktan sonra, kötü şeyleri o zaman düşünürmüş. İyi bilgili insanı, iyi cesur insanı yürütmezmiş sözlerini söyleyerek Türk hakanlarının Çin konusunda her an uyanık ve dikkatli olmalarını vasiyet eden Kök Türk Hükümdarı aşağıdakilerden hangisidir? A. Tapo Kağan B. Bumin Han C. Bilge Kağan D. Kapgan Kağan 4. 757 yılında bir sefer düzenleyerek Çin İmparatoruna yardım eden ve Çin i vergiye bağlayan Uygur hükümdarı aşağıdakilerden hangisidir? A. Kutluk Bilge Kül B. Bayan Çor C. Moyen Çor D. Bögü Kağan 5. Moğolların devlet yönetimi ve kültürlerinde etkili olan Türk kavmi aşağıdakilerden hangisidir? A. Kök Türkler B. Macarlar C. Hunlar D. Uygurlar 159

6. Moğollarla ile ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır? A. Türk-Moğol ilişkileri Hunlar dönemine kadar uzanır B. Moğollar uzun yıllar Hunlar, Kök Türkler ve Uygurların hâkimiyetinde yaşadılar. C. Moğollar, ilk defa Cengiz Han döneminde siyasî güç haline geldiler. D. Cengiz Han a itaat eden ilk Müslüman-Türk hükümdarı Satuk Buğra Han dır. 7. Fezâ il-etrâk adlı eserinde Türkler in askerî kabiliyetlerinden övgüyle bahseden Arap yazar aşağıdakilerden hangisidir? A. El-Câhız B. Evs bin Hacer C. Şammah bin Zırâr D. Nabiga ez-zubyanî 8. Hazarlarla Müslüman Araplar arasında ilk ciddi mücadeleler hangi İslam Halifesi zamanında başlamıştır? A. Hz.Ebubekir B. Hz. Ömer C. Hz.Osman D. Hz.Ali 9. Maveraünnehir i alarak Buhara, Semerkant ve Kaşgar gibi önemli Türk şehirlerini ele geçiren Emevi valisi aşağıdakilerden hangisidir? A. Haccac bin Yusuf B. Kuteybe bin Müslim C. Müslüm bin Said D. Halid bin Abdullah 10. Kök Türkler Sasanilerle mücadele edebilmek için aşağıdaki devletlerden hangisiyle ittifak yapmışlardır? A. Avarlar B. Akhunlar C. Emeviler D. Bizans İmparatorluğu 160