DENEY HAYVANLARININ BAKIMI VE BESLENMESİ Dr. Senem HACIÖMEROĞLU İyi Bir Üretim Birimi Nasıl Olmalıdır? Hayvanların rahat yaşayabilmesi için; belirli koşulların sağlandığı, sağlıklı ortamlarda üretim yapılabilir. İlgili birim yapısal ve fiziksel özelliklere sahip olması gereklidir. 1- Yapısal Özellikler; Üretim yapılan birimlerin duvarları pürüzsüz olmalıdır. Kapılar kafes raflarından geniş olmalıdır. Zemin yıkanmaya uygun ve su olukları kafesleri etkilemeyecek yerde olmalıdır. 2-Fiziksel Özellikler; a-sıcaklık; Hayvanlar için optimum sıcaklık; ısınmak veya ısı kaybetmek için fazladan enerji harcamadığı bir sıcaklıktır. Ani sıcaklık değişimi meydana gelmemesi için gerekli önlemler alınmalıdır. b- Nem; Çok yüksek nem ortamda amonyak artışına, yuva materyalinin ıslanmasına, solunum yolu enfeksiyonlarına uygun ortam hazırlar. c-işıklandırma; En ideal uygulama 12 saat aydınlık- 12 saat karanlık döngüsünü sağlamaktır. Yüksek şiddette ışık albino hayvanlarda retina dejenerasyonu yapabilir. Aydınlık sürenin uzun olması dişilerde üreme döngüsü aksatılmış olur.
d- Havalandırma; Ortamda bulunan amonyak ve CO2 uzaklaştırmak için havalandırma gereklidir. Havalandırma sisteminde %100 atmosfer havasının sağlanması en idealidir. Gün içinde saatte 10 kez havalandırma yeterlidir. e-gürültü; Kobay, rat, fareler 85 db in üzerindeki ses şiddetine duyarlıdır. Yüksek ve tek düze olmayan sesler en zararlı olanıdır. Plastik materyaller metallere oranla tercih edilmelidir. f-kokular; Yaşam alanlarındaki bir çok koku, hayvanların dışkılarının bakteriyel parçalanması sonucu oluşur. Altlık temizliklerinin sık yapılması ve çıkan maddelerin ortamdan uzaklaştırılması ile amonyağın hayvanlara vereceği zararı engellenir. g-yuva Malzemesi; Hayvan kafeslerinin tabanında bulunan maddelerdir. Bu malzeme temas eden ve etmeyen diye ikiye ayırabiliriz. Temas eden malzemeler mısır koçanı, talaş, saman, yonca olabilmektedir. Temas etmeyen malzemelerde ise kafesin altında hayvana doğrudan değmeyen maddelerdir. Kafes tabanının altına yerleştirilir ve süspansiyon görevi görür. Antibiyotikler katılarak dışkının bakteriyel parçalanması ve koku meydana gelmesi engellenir. Deney Hayvanı Yetiştirme Yöntemleri 1- Genetik yöntemler; a- Akrabalı yetiştirme yöntemi; Saf yetiştirme ve hat yetiştirme yöntemi olarak iki tiptir. Saf yetiştirmede çok yakın akrabalardan arıkanlık elde etmek amacı ile uygulanır. En az 10 kuşak sonra arıkan elde edilir. Hat yetiştirme deney hayvanlarında pek kullanılmaz (öz. arap atları) b-çaprazlama (Melezleme) yöntemi; Et, süt, yapağı veya yerli ırkın bozulmaya yüz tuttuğu durumdalar da ve zooteknide kullanılan yöntemdir. 2- Ekolojik yöntemler; Deney hayvanlarının bazı etkenleri taşıyıp taşımamasına esasına dayanan ve buna göre belli gruplara ayrılan bir yöntemdir. a- Gnotobiyotik yöntem; Bilinen mikroorganizmalar dışında başka bir organizmayı taşımayan hayvanlar yetiştirme yöntemi. b- Mikropsuz (Germ free) yöntem; Hiçbir mikroorganizma taşımayan hayvanlar yetiştirme yöntemi. c- Özgül patojensiz (Spesifik patojen free); Hiçbir patojen mikroorganizma taşımayan deney hayvanı yetiştirme yöntemidir. Çevre sterildir, hertürlü patojen mikroorganizmanın bulaşması engellenir.
d- Sezeryanla alma; Yavruların sezeryanla anneden alınır ve ayrı olarak yetiştirilir. Bu yöntemle çevrenin steril olma koşulu aranmaz. e- Sınırlı flora; Mikropsuz yöntemle yetiştirilen hayvanlarda belirli (istenen) ve sınırlı mikroorganizma veya parazit kontaminasyonu sağlanarak yapılan yetiştirme tipidir. Ek olarak seçkisiz- konvansiyonel yetiştirme yöntemi ise; genetik ve ekolojik yöntemler dışında kısıtlayıcı olmadan yapılan yetiştirmedir. Ekolojik yöntemler ile yapılan yetiştirmedir. Deneysel uygulamalarda; Diyet kompozisyonu Diyet tipi Diyet kalitesi Ortam sıcakls caklığı Ortam nemi Barınd ndırma / kafes tipi Hayvan bakım m rutini Dış ve İç Faktörler Yem tüketimit Yemden yararlanma Canlı ağırlık k / Yaş Fizyolojik dönemd Sağlık k durumu GI flora Genetik yapı
Kemirgenlerin sindirim sistemi morfo-fizyolojik fizyolojik özellikleri Ağız z yapılar ları kemirmeye uygun bir anatomik yapıya sahiptir, Kesici dişleri köksk ksüzdür r ve devamlı uzayabilme özelliğindedir, indedir, Toz yemlerle beslendiklerinde; Kemirme aktiviteleri kısıtlanmk tlanmış olur, Kesici dişler aşıa şınamadığından uzar ve beslenemez ve ölürler Bu nedenle kemirgen ve tavşan an yemleri pelet denilen, sıkışs ıştırılmış ve şekillendirilmiş yemler kullanılmas lması daha uygundur. Karın n boşlu luğunun unun sol alt kısmk smını dolduracak kadar büyük b çekumları vardır. r. Fare sıçan s ve tavşanlarda anlarda midenin 2-52 5 katı Kobaylarda gastro-intestinal kanalın n toplam hacminin %65 i Kadardır Çekum mikrobiyel fermentasyonun gerçekle ekleştiği çok fonksiyonel bir organdır. r. Çekumda; K ve B grubu vitaminler, Mikrobiyel protein sentezi, Selüloz loz sindirimi gerçekle ekleşir.
Fare ve SıçanlarS anların n Beslenme Özellikleri Noktürnal (gece aktif) hayvanlar olduklarından yem tüketimlerinin büyük b k bir kısmk smı gece gerçekle ekleşir. Açlık k ve susuzluk önce strese sonra kanibalizme yol açar. a ar. Yem ve su ad-libitum olarak sunulmalıdır Spontan obezite gelişmez, Yağda eriyen vitaminleri vücutlarv cutlarında uzun süreli s depolayabilirler, C vitaminini kendileri sentezleyebilirler, Kaprofaji ile B ve K vitamini ihtiyaçlar larını karşı şılayabilirler. Kobayların n Beslenme Özellikleri Tüm m kemirgenler gibi kaprofaji özelliği i gösterirler. g Bu nedenlerle diyetlerinin % 12-16 16 sını selüloz loz oluşturmal turmalıdır. r. Selüloz loz GI sistemi birçok bakteriye çok duyarlı olan bu hayvanlarda bakteriyel flora dengesi için i in çok önemlidir. Diyeter selüloz loz ayrıca kaprofajinin sürmesi için i in gereklidir. Kobaylar aynen insanlar gibi kendileri sentezleyemediklerinden diyeter Vit C ye ihtiyaç duyarlar. Vit C ihtiyaçlar ları 10 30 mg / kg yem dir Yemlerdeki Vit C nin, üretimden sonraki ilk 6 haftada % 50 sinin inaktive olduğu u unutulmamalıdır. Bu nedenle ya hep taze yem kullanılmal lmalı yada içme i suyuna Vit C karış ıştırılmalıdır. İçme suyuna günlg nlük k olarak Vit C 0,2-1,0 g / lt oranında nda katılabilir.
Tavşanlar anların n Beslenme Özellikleri Obeziteye yatkınd ndırlar. Tavşanlara anlara büyüme b dönemi d ve gebelik dışıd ışında ad-libitum besleme önerilmez. Diyetlerinde mutlaka yeterli miktarda selüloz loz bulunmalıdır. Selüloz loz kaprofajinin sürmesi için i in önemli bir bileşendir. endir. Diyeter selüloz loz azlığı ığında tüy t y yemeye bağlı barsak tıkanmalart kanmaları görülebilir. Kaprofaji fizyolojilerinde ve beslenmelerinde etkin bir role sahiptir. Sadece gece dışd ışkısını tüketirler. Bu yolla günlg nlük k B ve K vitaminlerini ve enerji ihtiyacının n %30 unu karşı şılayabilmektedirler. Kemirgenlerin günlg nlük k yem ve su ihtiyaçlar ları Günlük k su tüketimi; t Fare 15/ Sıçan S 10-12 12 /Kobay 10 /Tavşan an 6 (ml / 100 g CA) Günlük k yem tüketimi; t Fare 3-43 4 /Sıçan 4-64 6 /Kobay 6 /Tavşan an 5 (g / 100 g CA) Yem tüketiminde t en temel belirleyici faktör r hayvanın n fizyolojik Dönemidir. Su tüketiminde t ise diyet kompozisyonu ve fizyolojik dönemd temel belirleyici faktörd rdür. r. Genel bir prensip olarak, kemirgenler tükettikleri t yemin 2,5-3 katı su tüketirler. t
Besin Madde gereksinimini belirleyen faktörler Genetik yapı, Kobaylarda L-glukolakton oxidaz enziminin yokluğuna una bağlı Vit C sentezleyememesi, Fizyolojik dönem, d Çevresel etkiler, Düşük k sıcakls caklık k değerleri erleri enerji ihtiyacını arttırır, r, Yüksek sıcakls caklık k değerleri erleri ise yem tüketimini t azaltarak besin madde gereksinimlerinin karşı şılanmasında nda problem yaratır, r, Mikrobiyolojik yapı, SPF hayvanların n barsak florası yeterli vitamin ve enerji sentezini sağlayamaz. Yüksek enerjili diyetlerde yem tüketimi t düşeced eceğinden, diyette diğer besin maddelerinin oranlar da arttırılmal lmalıdır. Besin Madde gereksinimini belirleyen faktörler Özel yemlerde özellikle ; otoklavlanmış yemlerde besin madde kayıplar pları oluşur, ur, Araştırma rma koşullar ulları, Cerrahi girişimler imler ağrıa ve stres yaratarak yem tüketimini t azaltabilir, Ağızdan yada diyetle uygulanan bazı deneysel maddeler iştahi tahı baskılayabilir, Kaprofajinin istenmediği i araştırma rma protokollerinde, besin madde gereksinimleri değişir ir diyet tekrar düzenlenmelidir. d Besin madde etkileşimleri, imleri, Yüksek enerjili diyetlerde yem tüketimi t düşeced eceğinden, diyette diğer besin maddelerinin oranları da arttırılmal lmalıdır.
Kemirgenler ve tavşan an gibi deney hayvanlarında nda enerji ihtiyacını karşı şılamak için i in yem tüketirler. t Tüm m fizyolojik ihtiyaçlar ların n giderilebilmesi için i in diyetin protein- enerji oranı çok önemlidir. Diyette protein azlığı ığı,, dengeyi enerji yönünde y nde bozacağı ğından malnütrisyon kaçınılmazd lmazdır. Diyette kullanılan lanı protein kaynağı ğının n amino asit dengesi de protein retensiyonunu belirlediğinden inden çok önemlidir. Diyet Tipleri Doğal içerikli i diyetler Tamamen doğal (mısır, soya, balık k unu v.b) yem ham maddelerinin kullanıld ldığı diyetlerdir Pürifiye (Saflaştırılm lmış) ) diyetler Doğal hammaddeler içerisinden i saflaştırılm lmış yem hammaddelerinin kullanıld ldığı diyetlerdir Örneğin protein kaynağı olarak Kazein yada Soya Protein İzolatı, karbohidrat kaynağı olarak Mısır Nişastas astasının kullanılmas lması Kimyasal diyetler Tamamen kimyasal olarak elde edişmi miş besin bileşenlerinin enlerinin kullanıld ldığı diyetlerdir Örneğin proteinler yerine tek tek amino asitler, karbohidrat yerine sukroz (şeker) kullanılmas lması
Araştırma rma diyetleri Otoklavlanabilir diyetler Tanımlanm mlanmış (defined)) diyetler (örn;( amino asitleri,vitaminleri, karbohidrat) Yokluk (deficient( deficient) ) diyetleri (örn;( E vitamini içermeyen) i Malnütrisyon diyetleri (proteini, karbohidrat,, yağ oranları değiştirilmi tirilmiş diyetler) Obezite diyetleri Düşük k proteinli diyetler Tedavi diyetleri Antiparaziterli diyetler Aterojenik (Hiperkolesterolemik) YAŞAMSAL PARAMETRELER FARE RAT KOBAY TAVŞAN YAŞAM SÜRESİ (yıl) 1-3 2-3 5-6 5-13 ERİŞKİN AĞIRLIK (g.) (DİŞİ) 25-40 200-300 700-900 2-6 ERİŞKİN AĞIRLIK (g.) (ERKEK) 20-40 300-500 900-1200 2-5 DOĞUM AĞIRLIĞI (g.) 1-1,5 4-6 70-100 30-80 KALP ATIMI (atım/dk.) 300-800 250-500 230-380 180-300 SOLUNUM SAYISI (solunum/dk.) KAN BASINCI (sistolik/diyastolik) 90-200 70-110 60-110 30-60 120-160/100-110 110-120/60-90 77-94/47-58 90-130/60-90 BEDEN ISISI (ºC) 37-38 37,5-38,5 36-39 37-39 GÜNLÜK YEM TÜKETİMİ (g.) 3-5 15-20 6/100 g.ca 50/kg.CA GÜNLÜK SU TÜKETİMİ (ml.) 5-8 20-30 GÜNLÜK İDRAR MİKTARI (ml.) 10-15/100 g.ca 50-150/kg.CA 1-3 10-15 15-75 50-100/kg.CA GÜNLÜK DIŞKI MİKTARI (g.) 1-2 10-15 5-20/kg.CA ÖNERİLEN ORTAM ISISI (ºC) 20-25 20-25 20-24 16-20 ÖNERİLEN ORTAM NEMİ (%) 50-60 45-60 50-60 40-50 ÖNERİLEN ORTAM IŞIĞI (saat) 14 12-14 12-16 12-14
Farelerin Bakımı Farelerin barına nağı hem hayvan sağlığı hem de kullanım m yönündeny nden uygun malzeme ve büyüklb klükte kte seçilmelidir. - Kafes ve altlık şeffaf ve steril edilebilir malzemeden olmalıdır. - Polikarbon malzeme ile kafes, paslanmaz çelik ile kafes kapakları yapılm lmış olmalıdır. Tel aralığı 6mm olarak ayarlanmalıdır. r. - Kafes optimum şartları sıcaklık k 20 0 C, %40-60 nem, IşıI şık k 12 saat aydınl nlık-12 saat karanlık k olmalıdır. - Kafes büyüklb klüğüne göre g hayvan sayısı ayarlanmalıdır. r. Hayvanların tüm m fiziksel ve davranış ışsal ihtiyaçlar larını karşı şılamalıdır. Kalabalık kemirgenlerde kanibalizme,, bireysel barınmada ise davranış problemlerine yol açar. a ar. Kobay Bakımı Kobay kafesleri tavşan an kafeslerine benzer, taban düz d z olmalıdır. Bedenine göre g ayakları küçük k olduğu u için i in ayak problemi yaratabilir. - Sıcaklık k 18-22 0 C, nem %40-60 olmalıdır. Ani sıcakls caklık değişimlerinden imlerinden çok etkilenirler. AşıA şırı sıcak dişilerde ilerde abort,, 18 0 C altında yavru ölümlerine neden olur. - Şiddetli ışık k retinada dejenerasyona neden olur. GürültG ltü kobaylarda donma, hareketsizlik ve ölüme neden olur. - Ani hareketlerde dağı ğılma reaksiyonu gözlenir, g panik kafesden atlama, yavrulara saldırı ve hızlh zlı dönme hareketi gözlenir. g - C vitamini desteği i yeşillik ile yapılmal lmalıdır.
Tavşan an bakımı Tabanı tel örgü kafesler en çok kullanılan lan kafestir. Tabanı delikli sterilize edilebilir plastik kafesler ise en uygun kafes tipidir. -İdeal ısı 16 0 C dir.. Kritik sıcakls caklık -7 0 C -28 0 C nin üzeridir. DüşükD sıcaklık k derecelerini daha iyi tolere edebilmektedir. -Gürültüye az duyarlıdır r fakat ani hareketlere duyarlıdır. r. -Hayvanların n bulunduğu u ortamdaki yüksek y amonyak solunum sistemi rahatsızl zlıkları ve konjuktivit oluşumunu umunu atırır. teşekkür ederim...