2. Bölüm SERMAYE PİYASASI KANUNU Yrd. Doç. Dr. Mine AKSOY
Amaçlarımız Bu bölümü tamamladıktan sonra; aşağıdaki bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz: Sermaye piyasalarına ilişkin ilgili temel kavramları bilmek Türkiye deki sermaye piyasalarına ilişkin tarihsel süreçleri öğrenmek 6362 Sayılı Sermaye Piyasası Kanunu ile sermaye piyasalarında yapılan düzenlemeleri öğrenmek Anahtar Kavramlar Sermaye Piyasası Sermaye Piyasası Kurulu Sermaye Piyasası Kanunu İçindekiler TÜRKİYE DE SERMAYE PİYASALARININ TARİHÇESİ Osmanlı Dönemi Cumhuriyet Dönemi SERMAYE PİYASASI KANUNU 6362 Sayılı Kanunun gerekçesi 6362 Sayılı Kanunun Kısım ve Bölümleri 1
BÖLÜM 1 TÜRKİYE DE SERMAYE PİYASALARININ TARİHÇESİ Finansal piyasalar, kişilerin finansal taleplerin karşılıklı olarak para veya başka bir enstrüman karşılığında değiş tokuş etme imkanını sunan merkezlerdir. Finansal sistem, hem mevcut fonların etkin bir şekilde yatırımlara yönlendirilmesi, hem de ekonominin diğer sektörleri ile olan bağlantıları sebebiyle modern ekonomilerin önemli bir öğesi olmuştur. Bu nedenle finans sektörü ekonomide en hızlı değişen ve gelişen dinamik sektörlerden birisidir. Finansal piyasalar, işlem gören ürünlerin vadesine göre para piyasaları ve sermaye piyasaları olarak ikiye ayrılmaktadır. Para piyasaları ile sermaye piyasaları arasında kesin bir çizgi çizilememekle birlikte genelde bir yıldan kısa vadeli finansal varlıkların işlem gördüğü piyasa para piyasası, bir yıldan uzun vadeli finansal varlıkların işlem gördüğü piyasa ise sermaye piyasası olarak adlandırılmaktadır. Sermaye piyasası, orta ve uzun vadeli fon ve arz ve talebinin karşı karşıya geldiği piyasalardır. İşletmeler sermaye piyasalarına; uzun vadeli yatırım projelerini finanse etmek ve sermayelerini artırmak için başvurmaktadırlar. Vadenin uzun olması nedeniyle sermaye piyasasında risk ve buna bağlı olarak da faiz oranları para piyasasına göre daha yüksektir. Sermaye Piyasalarının dinamik yapısı ve ekonominin diğer sektörleri ile olan yakın etkileşimi bu piyasanın düzenleme ve denetimi konusunda kuralların çok iyi bir şekilde belirlenmesi ihtiyacını doğurmuştur. Bu çerçevede, sermaye piyasalarına ilişkin düzenlemeler her ülkede sürekli olarak yenilenmektedir. Ülkemizde de sermaye piyasalarının gelişimi ve düzenlemelerine ilişkin tarihsel süreçler aşağıda Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi olmak üzere iki bölümde yer almaktadır. Osmanlı Döneminde Sermaye Piyasaları Ülkemizde sermaye piyasalarının tarihçesi oldukça eskiye dayanmaktadır. Avrupa da yaşanan sanayi devrimi ve sömürgecilik hareketleri büyük anonim şirketlerin ortaya çıkması ve bu şirketlerin halka açılması; Türkiye de yaşayan yabancı tacirler ve azınlıkların bu şirketlerin tahvil ve hisse senetleri ile ilgilenmelerine ve bu menkul kıymetlerin alım satımını yapmalarını sağlamıştır. Tanzimatın etkisi ile Türk vatandaşlarının da bu alım satım işlemlerine ilgisi olmuştur. Dışarıdan alınan menkul kıymetlerin el değiştirmesi ile birlikte Türkiye de de bir piyasa oluşmuştur. Bu piyasanın oluşumuna Galatalı Bankerler aracılık etmiştir. Galata Bankerleri bu çerçevede bir dernek kurmuş ve bu işlemlerin dernek bünyesinde gerçekleştirilmesini sağlamıştır. Başka bir görüşe göre borsa 13 Nisan 1866 tarihinde çıkarılan bir kararname ile ile kurularak Galata da Komisyon Han da Dersaadet Tahvilat Borsası ismiyle resmen faaliyete geçmiştir. Dersaadet Tahvilat Borsasında, yerli ve yabancı tahvil ve hisse senetleri Avupa Borsalarıyla telgraf ile irtibat kurularak suretiyle alım satıma konu edilmiştir. Osmanlı İmparatorluğunun Hazinesi için gerçekleştirdiği borçlanmalar için halka arz ettiği tahviller, Türkiye de faaliyet gösteren yabancı elektrik ve gaz şirketleri ile meşrutiyet sonrası yerli şirketlerin hisse senedi ve tahvilleri bu piyasada işlem görmüştür. 2
Cumhuriyet Döneminde Sermaye Piyasaları Osmanlı İmparatorluğunun çöküşü ve Kurtuluş Savaşının sona ermesi ve Türkiye Cumhuriyetinin kurulması ile birlikte ekonominin yeniden düzenlenmesi konusunda çalışmalara başlanmıştır. Cumhuriyetin ilanından sonra 16 Mayıs 1929 kabul edilerek 30 Mayıs 1929 ta yürürlüğe giren 1477 sayılı Menkul Kıymetler ve Kambiyo Borsaları Kanunu yürürlüğe girmiştir. Bu kanundan sonras ise 1930 yılında 1567 sayılı Türk Parası Kıymetini Koruma Kanunu çıkarılmıştır. Bu kanunlar birbirlerine tamamlayan kanunlardır. Çünkü o dönemde hükümet borsayı menkul kıymetlerin işlem gördüğü bir piyasa yerine kambiyo işlemleri için tercih etmiştir.1950 yılında Maliye Bakanlığı tarafından yapılan bir değişiklik ile döviz işlemlerinin T.C. Merkez Bankası bünyesinde yapılması kararı almasıdır. Böylelikle Borsa kambiyo faaliyetlerine son verilmiştir. Türkiyede sermaye piyasasının tekrar işlerlilik kazanması 1960.lı yıllarda halka arz edilen Hürriyet tahvilleri ve tasarruf bonoları ile olmuştur. Tasarruf bonoları tamamen, Hürriyet tahvilleri ise kısmen zorunlu tasarruf olarak halka verildiğinden, kısa bir süre sonra bu menkul kıymetlerin paraya çevrilmesi ihtiyaç haline gelmiştir. Piyasalaraki bazı kişiler tarafından bu kıymetler faiz oranları ve vadelerine göre iskonto edilerek satın alınmıştır. Bu kişiler tarafından satın alınan menkul kıymetlerin üzerine kar eklenerek bu kıymetlere yatırım yapmak isteyenlere satılması ile birlikle ilk kez ikinci el bir menkul kıymet piyasası doğmuştur. 1980.li yıllara gelindiği 24 Ocak Kararları ile Türkiye finansal liberalizasyon konusunda adımlar atılmıştır. Serbest piyasa ekonomisi ile birlikte faizlerin piyasadaki arz ve talebe göre belirlenmesi öngörülmüştür. Faizlerin serbest bırakılmasının Türkiye ekonomisine sağladığı yararların yanı sıra bankerler skandalı ile verdiği büyük bir zararda olmuştur. Faizlerin serbest bırakıldığı dönemde, sermaye piyasası kanunu olmadığı için bankerler herhangi bir engel ile karşılaşmadan menkul kıymetleri serbestçe halka satarak kaynak toplamaktaydı. Ancak bir süre sonra bankerlerin ödeme güçlüğü çekmeleri nedeniyle iflasa sürüklenmeleri sonucunda pek çok yatırımcı mağdur duruma düşmüştür. Banker skandalının sermaye piyasalarına olan en önemli faydası, bu skandal sonrası sermaye piyasası kanununun yürürlüğe girmesidir. SERMAYE PİYASASI KANUNU Bankerler skandalı ile birlikte sermaye piyasalarını düzenleme ihtiyacı tekrar gündeme gelmiştir. Bu çerçevede 28/07/1981 tarihinde kabul edilen ve 30/07/1981 tarih ve 17416 sayılı Resmi Gazete yayımlanan 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu sermaye piyasalarının düzenlenmesi konusunda günümüzdeki nihai düzenlemedir. Sermaye Piyasası Kanununun amacı; Tasarrufların menkul kıymetlere yatırılarak halkın iktisadi kalkınmaya etkin ve yaygın bir şekilde katılmasını sağlamak amacıyla; sermaye piyasasının güven, açıklık ve kararlılık içinde çalışmasını, tasarruf sahiplerinin hak ve yararlarının korunmasını, düzenlemek ve denetlemektir. Sermaye piyasası kanunu ile Türkiye sermaye piyasalarının yasal altyapısı oluşturulmuştur. Sermaye Piyasası Kanunu; sermaye piyasası araçları, bu araçların halka arzı ve satışı, 3
bunları ihraç veya halka arz edenler, borsalar ve teşkilatlanmış diğer piyasalar, sermaye piyasası faaliyetleri, sermaye piyasası kurumları ve sermaye piyasası kuruluna ilişkin düzenlemeleri içermektedir. Sermaye Piyasası Kanunu ile sermaye piyasalarında düzenleme ve denetleme yetkisi Sermaye Piyasası Kurulu na verilmiştir. Sermaye Piyasası Kurulu bu çerçevede tebliğler ve ilke kararları ile sermaye piyasalarında düzenleme yetkisini kullanmaktadır. Sermaye Piyasası Kanunu ile sermaye piyasası düzenlemelerinin genel çerçevesi çizilmiştir. Kanunun dışında, yönetmelik ve tebliğlerle sermaye piyasası düzenlemelerine ilişkin diğer hukuki bilgiler ve sermaye piyasalarının işleyişi düzenlenmektedir. Özellikle sermaye piyasası kurulu tarafından tebliğler aracılığıyla, sermaye piyasası araçları, aktörleri ve piyasalarının faaliyetleri belirlenmektedir. 6362 Sayılı Sermaye Piyasası Kanunu nun Gerekçesi Türkiye de özellikle son on yıl içinde ekonomide yaşanan istikrar ve buna paralel olarak mali piyasaların sağlıklı bir yapıya kavuşması, söz konusu gelişmelerin kalıcı etkiler sağlaması için dünya ile rekabet edebilir, yüksek standartlarda ve özellikle yeni şartlara uygun bir mevzuat altyapısının da kurulmasını zorunlu hale getirmiştir. Enflasyon oranlarında kaydedilen düşüşler, faiz oranlarının iniş göstermesi, ayrıca makroekonomik göstergelerdeki olumlu değişmeler ve genel büyüme trendinin devam etmesi, gerek yerli gerekse yabancı mali piyasa katılımcılara olumlu bir ortam hazırlamıştır.. Sermaye piyasalarının gelişebilmesi için ekonomik ortamla birlikte, hem genel hukuki altyapı hem de sermaye piyasası ile ilgili mevzuat altyapısının sermaye piyasalarını destekleyici bir ortam oluşturmaları da çok büyük öneme sahip bulunmaktadır. Bu çerçevede, 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu nda oldukça kapsamlı değişiklikler yapılmıştır. Bu düzenlemelerin en önemli amacı, tasarrufların artırılması hem de bu kaynakların ülke ekonomisi için en etkin şekilde kullanılmasında sermaye piyasalarımızın daha aktif bir rol üstlenebilmesi amaçlanmaktadır. Yeni Sermaye Piyasası Kanununun AB Müktesebatına (Acquis Communautaire) tam uyum hedefine yönelik ve müktesebata tam uyuma yönelik bir metin hazırlanmıştır. 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanununun ilk yürürlüğe girdiği 1981 yılından bu yana, 1992 yılındaki kamuyu aydınlatma sistemine geçmeye ve 1999 sonundaki ağırlıklı olarak ikincil piyasaya yönelik değişiklikler dışında, esaslı bir değişikliğe uğramamış olup, daha çok ikincil düzenlemeler ile giderilmeye çalışılmıştır. piyasaların değişen ve gün geçtikçe daha da karmaşıklaşan yapıları da dikkate alındığında, 2499 sayılı Kanunun günümüz ihtiyaçlarını da karşılama konusunda daha elverişsiz bir hale gelmesine neden olmuştur. Sermaye Piyasası kanunu bir çerçeve kanun olarak düzenlenmiş olup, ilkine bağlı olarak piyasalara gerekli olan esnek, ve gelişmelere tepki verebilme, uyum kabiliyetinin, öngörülebilirlik ihtiyacı gereği sınırları belirlenmiş bir şekilde ikincil düzenleme yapma yetkisinin düzenleyici otorite olan Sermaye Piyasası Kurulu na verilmesidir. 4
6362 Sayılı Sermaye Piyasası Kanunu 6362 Sayılı Sermaye Piyasası Kanunu Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından 06 Aralık 2012 tarihinde kabul edilmiş olup, 30/12/2012 tarih ve 28513 Sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Kanun sekiz kısım ve on yedi bölümden oluşmaktadır. Kısım ve bölümler aşağıda maddeler halinde yer almaktadır. 1. BİRİNCİ KISIM: GENEL HÜKÜMLER Amaç, Kapsam ve Tanımlar 2. İKİNCİ KISIM: SERMAYE PİYASASI ARAÇLARININ İHRACI, KAMUNUN AYDINLATILMASI VE İHRAÇÇILARA İLİŞKİN ESASLAR Sermaye Piyasası Araçlarının İhracı Kamunun Aydınlatılmasına İlişkin Esaslar Halka açık ortaklıklar 3. ÜÇÜNCÜ KISIM: SERMAYE PİYASASI KURUMLARI VE FAALİYETLERİ Genel Hükümler Yatırım Hizmetleri ve Faaliyetleri Yatırım Kuruluşları Kolektif Yatırım Kuruluşları Konut ve Varlık Finansmanı ile İpotek Finansmanı Kuruluşları Bağımsız Denetim, Derecelendirme ve Değerlendirme Kuruluşları 4. KISIM: SERMAYE PİYASALARINDA BORSALAR, TÜRKİYE SERMAYE PİYASALARI BİRLİĞİ VE DİĞER KURUMLAR Borsalar Türkiye Sermaye Piyasaları Birliği, Türkiye Değerleme Uzmanları Birliği, Merkezi Takas Kuruluşları, Merkezi Saklama Kuruluşları ve Merkezi Kayıt Kuruluşu Diğer Kurumlar 5
5. KISIM: SERMAYE PİYASALARINDA DENETİM VE TEDBİRLER Denetim, Arama ve El Koyma Tedbirler 6. KISIM: İDARİ PARA CEZASI GEREKTİREN FİİLLER VE SERMAYE PİYASASI SUÇLARI İdari Para Cezası Gerektiren Suçlar Sermaye Piyasası Suçları 7. KISIM: SERMAYE PİYASASI KURULUNA İLİŞKİN ESASLAR 8. KISIM: SON VE GEÇİÇİ HÜKÜMLER Kanunun birinci kısmında, amaç, kanun kapsamındaki kuruluşlar ve tanımlamalara yer verilmiştir. Sermaye piyasasının güvenilir, şeffaf, etkin, istikrarlı, adil ve rekabetçi bir ortamda işleyişinin ve gelişmesinin sağlanması, yatırımcıların hak ve menfaatlerinin korunması için sermaye piyasasının düzenlenmesi ve denetlenmesidir. ifadesi Kanunun amaç başlıklı birinci maddesinde yer almaktadır. Bu maddeye göre, piyasanın şeffaf, etkin ve istikrarlı bir şekilde işlemesi ve gelişmesi öncelikli hedef olarak belirlenmiştir. Sermaye piyasası araçları, bu araçların ihracı, ihraççılar, halka arz edenler, sermaye piyasası faaliyetleri, sermaye piyasası kurumları, borsalar ile sermaye piyasası araçlarının işlem gördüğü diğer teşkilatlanmış piyasalar, piyasa işleticileri, Türkiye Sermaye Piyasaları Birliği, Türkiye Değerleme Uzmanları Birliği, merkezî takas kuruluşları, merkezî saklama kuruluşları, Merkezî Kayıt Kuruluşu ve Sermaye Piyasası Kurulu 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu nun hükümlerine tabi tutulmuşlardır. Sermaye piyasalarına ihraç edilecek sermaye piyasası araçlarının ihracına ilişkin düzenlemeler Kanunun ikinci kısmında yer almaktadır. Yeni kanun ile birlikte geçmiş dönemde sermaye piyasası araçlarının ihracının Sermaye Piyasası Kurulu nun (Kurul) kaydına alınması sistemine son verilmiş olup, Avrupa Birliği mevzuatına uygun olacak şekilde, ihracın Kurul tarafından onaylanması sistemine geçilmiştir. Bu çerçevede, sermaye piyasası aracı ihraç edecek kurumlar tarafından hazırlanacak izahnameler Kurul tarafından onaylandıktan sonra kamuoyuna duyurulabilecektir. Finansal piyasaların günümüzde gelmiş olduğu teknolojik gelişmeler ve sermaye piyasalarında gerçekleştirilen işlemlerin son derece hızlı bir şekilde alan ve satan taraflara transfer edilmesi ihtiyacı, geçmiş dönemlerde fiziki olarak bulunan menkul kıymetlerin elektronik ortama taşınarak kaydi değer haline getirilmesini sağlamıştır. Kaydileştirme olarak adlandırılan bu sistem ülkemizde 2005 yılından beri Merkezi Kayıt Kuruluşu (MKK) tarafından yürütülmektedir. Kaydileştirmeye ilişkin ilk düzenleme mülga 2499 Sayılı Kanun un 10/A maddesi ile gerçekleştirilmiştir. Yeni Kanunu nun 13.maddesi ile sermaye piyasası araçlarının senede bağlanmaksızın elektronik ortamda kayden ihracının esas olduğu hükme bağlanmış, Kurul un kayden ihraç edilecek sermaye piyasası araçlarını ve hakları belirleyeceği belirtilmiştir. Eski Kanun a paralel olarak kaydi sermaye piyasası 6
araçlarının, nama veya hamiline yazılı olmalarına bakılmaksızın isme açılmış hesaplarda izleneceği hükme bağlanmış fakat yeni bir düzenleme olarak Kurulun, sermaye piyasası aracının türüne ve ihraççısının veya MKK üyesinin niteliğine göre sermaye piyasası araçlarının hak sahibi ismine hesap açılmaksızın hesapların toplu olarak tutulmasına karar verebileceği belirtilmiştir. Türkiye de kurulmuş olan bir anonim şirketin ortaklık payların belirli bir ortak sayının üzerinde dağıtılması durumunda, ilgili şirket halka arz olunmuş sayılmakta ve sermaye piyasası düzenlemelerine tabi hale gelmektedir. Eski Kanuna göre 250 ortak olan halka arz kriteri yeni Kanun ile 500 e çıkarılmış ve ortaklıkların halka açık ortaklık statüsüne kavuştuktan sonra en geç iki yıl içerisinde işlem görmek için borsaya başvurmak zorunda olduğu düzenlenmiştir. Bu düzenleme ile şirketlerin Borsalarda işlem görmesi teşvik edilmekte olup, şirketin piyasa değerinin daha sağlıklı bir şekilde belirlenmesi hedeflenmiştir. Ayrıca halka açık statüde yer alan ortaklıklar iş ve işlemlerini daha şeffaf ve hesap verebilir şekilde yürütülerek kurumsal yönetim ilkelerine uygun yönetilmesi sağlanmaktadır. Bu çerçevede, üst üste beş yıl zarar eden ortaklıklarda yapılacak ilk genel kurul toplantısında imtiyazların kaldırılacağı hüküm altına alınmış ve böylece imtiyaza sahip grupların diğer ortakların da menfaatine uygun davranmasının ve verimsiz yönetimlerin değiştirilerek şirketi daha iyi yönetecek kişilerin göreve gelmesinin sağlanması amaçlanmıştır. Ayrıca, tüm gelişmiş ve gelişmekte olan sermaye piyasalarında halka açılma şartı, kotasyon şartı gibi kurumsal yönetim düzenlemeleri, şirketin menfaatlerinin yöneticilerin veya yatırımcı gruplarının menfaatleri karşısında korunmasını sağlamayı hedeflemekte ve bu yönde bir yönetim ve ilişkiler altyapısını oluşturmaya çalışmaktadır. Bu doğrultuda kurumsal yönetim konusunda yapılan düzenlemeler ile getirilen bağımsız yönetim kurulu üyeliği gibi koruma mekanizmaları ve pay sahipliği hakları ile kamuyu aydınlatma açısından yüksek standartlar, yerli ve yabancı bireysel ve kurumsal yatırımcıların hisse senedi piyasalarına çekmek suretiyle Türkiye deki sermaye piyasalarından finansman imkanlarını genişletmek için bir teşvik unsuru olması beklenmektedir. Halka açık şirketlerin genel kurullarına ilişkin düzenlemeler, Türk Ticaret Kanunu nun yanı sıra Sermaye Piyasası Kanunu nda da düzenlenmiştir. Kanunda genel kurula toplantısı için yapılacak çağrılar, genel kurulun gündemi gibi genele ilişkin esaslar belirlenmiş, toplantıya katılım ve oy kullanma ile ilgili düzenlemeler yapılmıştır. Yeni kanunda borsada işlem gören şirketlere genel kurullarını elektronik ortamda yapma imkanı getirilmiştir. Elektronik genel kurul uygulamasına ilişkin ilk düzenleme Türk Ticaret Kanunu nun 1527. maddesiyle yapılmıştır. Bu düzenleme ile genel kurullara elektronik ortamda katılma ve oy kullanma sisteminin borsaya kote şirketler açısından zorunlu hale gelmiştir. Bu kapsamda, Gümrük ve Ticaret Bakanlığı nın düzenlemeleri çerçevesinde borsaya kote şirketlerin yapacakları genel kurul toplantıları, 1 Ekim 2012 tarihinden itibaren MKK nın geliştirdiği Elektronik Genel Kurul Sistemi (EGKS) üzerinden yapılmaktadır. Yeni Kanun ile sadece Borsaya kote olan şirketler ile sınırlı kalmamak üzere, payları MKK da kayden izlenen anonim ortaklıkların genel kurullarını elektronik ortamda gerçekleştirmeleri imkanı getirilmiştir. Kanunun üçüncü kısmında, sermaye piyasası faaliyetleri ve bu faaliyetleri gerçekleştiren sermaye piyasası kurumlarına ilişkin düzenlemelere yer verilmiştir. Kanunun 35. 7
Maddesine göre sermaye piyasalarında faaliyette bulunabilecek sermaye piyasası kurumları aşağıda maddeler halinde yer almaktadır: Yatırım kuruluşları (Aracı kurumlar, bankalar) Kolektif yatırım kuruluşları (Yatırım ortaklıkları, yatırım fonları) Sermaye piyasasında faaliyette bulunacak bağımsız denetim, değerleme ve derecelendirme kuruluşları Portföy yönetim şirketler İpotek finansmanı kuruluşları Konut finansmanı ve varlık finansmanı fonları Varlık kiralama şirketleri Merkezî takas kuruluşları Merkezî saklama kuruluşları Veri depolama kuruluşları Diğer sermaye piyasası kurumları Yukarıda maddeler halinde sayılan kurumların kuruluş ve faaliyet şartları, Kuruldan almaları gereken faaliyet belgelerine ilişkin düzenlemeler yine Kanunun bu kısmında yer almaktadır. Sermaye piyasası kurumlarının sermaye piyasalarında faaliyet gösterebilmeleri için mutlaka Kuruldan izin almaları gerekmektedir. Bu kurumların gerçekleştirebilecekleri yatırım faaliyetleri ve yan hizmetler Kanunun 37 ve 38 maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre; a) Sermaye piyasası araçlarıyla ilgili emirlerin alınması ve iletilmesi, b) Sermaye piyasası araçlarıyla ilgili emirlerin müşteri adına ve hesabına veya kendi adına ve müşteri hesabına gerçekleştirilmesi, c) Sermaye piyasası araçlarının kendi hesabından alım ve satımı, d) Portföy yöneticiliği, e) Yatırım danışmanlığı, f) Sermaye piyasası araçlarının halka arzında yüklenimde bulunularak satışa aracılık edilmesi, g) Sermaye piyasası araçlarının halka arzında yüklenimde bulunmaksızın satışa aracılık edilmesi, h) Çok taraflı alım satım sistemlerinin ve borsa dışı diğer teşkilatlanmış pazar yerlerinin işletilmesi, 8
i) Sermaye piyasası araçlarının müşteri namına saklanması ve yönetimi ile portföy saklanması, j) Sermaye piyasaları ile ilgili danışmanlık hizmetleri sunulması, k) Yatırım hizmetleri ve faaliyetleri ile sınırlı olarak kredi ya da ödünç verilmesi ve döviz hizmetleri sunulması, l) Sermaye piyasası araçlarına ilişkin işlemlerle ilgili yatırım araştırması ve finansal analiz yapılması veya genel tavsiyede bulunulması, m) Aracılık yükleniminin yürütülmesi ile ilgili hizmetlerin sunulması, n) Borçlanma veya başka yollardan finansman sağlanmasında aracılık hizmeti sunulması, o) Servet yönetimi ve finansal planlama yapılması, p) Kurulca belirlenecek diğer hizmet ve faaliyetlerde bulunulması Kurul, yukarıda belirtilen bu faaliyetlere ilişkin olarak, hem Kanunda hemde Kanuna ilişkin olarak yapılacak ikinci düzenlemelerde, faaliyetlerin tanımını, kapsamını, usul ve esaslar ile ilgili faaliyete ilişkin yapılacak denetim ve gözetim faaliyetlerini belirlemiştir. (6362 sayılı Kanun 31/12/2012 tarihinde yürürlüğe girdiğinden, kanununa ilişkin ikincil düzenlemeler 2013 yılında yapılacaktır. İkincil düzenlemeler yapılıncaya kadar mülga kanun çerçevesinde yapılan düzenlemeler geçerliliğini korumaktadır.) Bankalar; yukarıda belirtilen faaliyetlerden a,b,c,i ve p bentlerinde yer alanlar konusunda hizmet verebilirler. Yatırım ve kalkınma bankaları ise bu hizmetlere ilave olarak d,e,f,g bentlerinde yer alan hizmetleri de verebilirler. Bankaların yatırım hizmet ve faaliyetlerine ilişkin ve esaslar Sermaye Piyasası Kurulu tarafından belirlenmektedir. Kanunun üçüncü bölümünde yatırım kuruluşlarına ilişkin düzenlemeler yer almaktadır. Aracı Kurumların kuruluş şartları Kanunun 43. Maddesinde yer almaktadır. Bu maddeye göre aracı kurumların kuruluşlarına Sermaye Piyasası Kurulu tarafından izin verilebilmesi için aşağıdaki şartları taşıması gerekmektedir. a) Anonim ortaklık şeklinde kurulmaları, b) Paylarının tamamının nama yazılı olması, c) Paylarının nakit karşılığı çıkarılması, d) Sermayelerinin Kurulca belirlenen miktardan az olmaması, e) Esas sözleşmelerinin Sermaye Piyasası Kanunu ve ilgili düzenlemelerde yer alan hükümlere uygun olması, f) Kurucularının Sermaye Piyasası Kanunu ve ilgili düzenlemelerde belirtilen şartları taşıyor olması, 9
g) Ortaklık yapısının şeffaf ve açık olması, Yukarıdaki maddelerde yer alan şartları yerine getiren aracı kurumlara Kurul tarafından ayrıca faaliyette bulunmaya ilişkin ilave şartlar getirilmiştir. Bu şartlar aşağıda maddeler halinde yer almaktadır: a) Yatırım kuruluşu yöneticilerinin Kurulca belirlenecek tecrübe ve eğitim şartlarını taşımaları zorunludur. b) Borsada işlem yapacak yatırım kuruluşlarının, ilgili borsadan işlem yapma yetkisi almaları zorunludur. c) Kurul, yatırım kuruluşlarının yatırım hizmetleri ve faaliyetlerinin icrası esnasında yatırımcılara sağlanacak korumanın belirlenmesi amacıyla yatırımcıları sınıflandırmaya yetkilidir. d) Yatırım kuruluşları, faaliyetleri nedeniyle oluşabilecek riskleri de dikkate alacak şekilde sundukları yatırım hizmet ve faaliyetlerine uygun, yatırımcı hak ve yararlarını gözeten ve bu hizmet ve faaliyetlerden doğan yatırımcı şikâyetlerinin takibi ve sonuçlanmasını sağlamak üzere gerekli iç kontrol birim ve sistemlerini oluşturmakla yükümlüdürler. Kurul, yatırım kuruluşlarının yükümlülükleri, yatırım hizmet ve faaliyetleri ile yan hizmetlerin sunumu sırasında uyacakları ilke ve esaslar ikincil düzenlemeler ile belirleyecektir. Kurul, aracı kurumların kuruluş ve faaliyet şartlarının yanı sıra yatırım ortaklıkları ve yatırım fonlarının da kuruluş ve faaliyet şartlarını da bu bölümde belirlemiştir. Eski Kanuna göre yeni kanunda önemli değişiklikler bulunmaktadır. Değişken sermayeli yatırım ortaklıkları ilk kez tanımlanarak sermaye piyasalarımıza dahil edilmiştir. Bu şirket türü AB UCITs Direktifi kapsamında fon ile yatırım ortaklığı modelinin bir bileşimi olarak düzenlenmiş olup, ortaklığın farklı portföylerden oluşacak şekilde yapılanmasına imkan vermektedir. DSYO lar, yatırım fonlarının tüzel kişiliği bulunmaması nedeniyle yatırım yapmakta zorlandığı alanlarda da-özellikle gayrimenkul- faaliyet gösterebilecektir.buna göre, değişken sermayeli yatırım ortaklıkları sermayesi her zaman net aktif değerine eşit olan yatırım ortaklıklarıdır. Net aktif değer ise varlıkların toplamından borçların toplamının düşülmesi suretiyle bulunan tutarı ifade etmektedir. Değişken sermayeli yatırım ortaklıkları, ortaklık paylarını yatırımcılara ihraç edebilirler. Ayrıca mevcut yatırım ortaklıklarından farklı olarak ihraç ettikleri payları borçlanma araçlarında olduğu gibi itfa edebilirler. Değişken sermayeli yatırım ortaklıkları, pay sahibinin talebi üzerine payları itfa etmek ve ortaklık sermayesinde buna karşılık gelen pay bedelini geri ödemekle yükümlü kılınmışlardır. Yatırım Fonlarına ilişkin en önemli değişiklik ise, geçmiş dönemde bankalar, aracı kurumlar, sigorta şirketleri, emekli ve yardım sandıkları fon kurabilirken yeni kanun ile bu görev sadece portföy yönetim şirketlerine verilmiştir. Sermaye piyasalarımız için çok önemli bir değişiklik olan bu uygulamanın önümüzdeki dönemlerde kurumsal yatırımcıların sermaye piyasalarımızda daha aktif olması hedeflenmektedir. 10
Kanunun üçüncü kısmının beşinci bölümünde konut ve varlık finansmanı ile ipotek finansmanı kuruluşlarına ilişkin düzenlemeler yapılmıştır. Özelikle gelişmiş ülkelerde konut finansmanı konusundaki (Mortgage Sistemi) finansal yapılanmanın büyüklüğü ve bu sistemin ekonomiye etkileri ve sistemden sağlanan fonların sermaye piyasalarında yarattığı olumlu etkenler (Amerika Birleşik Devletlerinde 2008 yılında yaşanan mortgage krizinin bu olumlu durumun bir istisnası olduğu düşünülmektedir. Amerikada özellikli 2000 li yılların sonunda düşen faizlerle birlikte emlak fiyatlarının aşırı değerlemesi nedeniyle, ekonomide yaşanan krizin hane halkının ev taksitlerine ödeyememesi ve finansal kuruluşların ilgili gayrimenkulleri satışında yaşadıkları sorunlar ile sarmala dönüşmüş ve bütün dünyayı etkisi altına almıştır. )Türkiyede de konut finansmanın sermaye piyasası yoluyla yapılmasını öngörmektedir. Devletin yüksek borçlanma gereği nedeniyle yüksek faizler ve fon kaynaklarının devlet tarafından kullanılması, konut gibi uzun vadeli ödeme süresi olması gereken projelere finansman bulunamamasına neden olmaktadır. Geçtiğimiz dönemde sermaye piyasası kurulu tebliğleri ile bu alanda yapılan düzenlemeler yeni Kanun ile daha güçlü bir hukuksal zemine kavuşturulmuştur. Kanun ile konut finansmanı şirketlerine tüketicilere doğrudan kredi kullandırma veya finansal kiralama hizmet verme imkanı verilmiştir. Bu bölümde düzenlenen konut finansman fonu ise, mevcut yatırım fonlarından farklı olarak, ipoteğe dayalı menkul kıymetler karşılığında toplanan paralarla, ipoteğe dayalı menkul kıymet sahipleri hesabına; varlık finansmanı fonu, varlığa dayalı menkul kıymetler karşılığında toplanan paralarla, varlığa dayalı menkul kıymet sahipleri hesabına inançlı mülkiyet esaslarına göre fon iç tüzüğü ile kurulan ve tüzel kişiliği olmayan mal varlığıdır. Bu kısmın son bölümünde, Bağımsız Denetim, Derecelendirme ve Değerleme Kuruluşlarına yer verilmiştir. Borsalarda işlem gören sermaye piyasa araçlarını ihraç eden kuruluşlar ile bu Kanuna tabi sermaye piyasası kurumlarının finansal denetimleri Kamu Gözetimi, Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu tarafından yetkilendirilmiş bağımsız denetim kuruluşları tarafından yapılmaktadır. Sermaye Piyasası Kurulu, Kanun uyarınca bağımsız denetim faaliyetinde bulunacaklardan ilave şartlar isteyebilecek olup, bu şartlara haiz bağımsız denetim kuruluşlarına ilişkin liste Kurul tarafından kamuoyuna açıklanacaktır. Kurul, listede yer alan bağımsız denetim kuruluşlarının bu Kanun kapsamındaki bağımsız denetim faaliyetlerine ilişkin yapacağı kalite kontrol ve denetim çalışmaları neticesinde standart ve mevzuata aykırılıkları tespit edilenleri listeden çıkarmaya yetkili kılınmıştır.kanun ile bağımsız deneti kuruluşları ile derecelendirme ve değerleme kuruluşlarına önemli sorumluluklar getirilmiştir. Buna göre bağımsız denetim kuruluşları, görevlerinin kapsamıyla sınırlı olmak üzere, denetledikleri finansal tablo ve raporların mevzuata uygun olarak denetlenmemesi nedeniyle doğabilecek zararlardan raporu imzalayanlarla birlikte sorumlu tutulmaktadır. Ayrıca Bağımsız denetim kuruluşları ile derecelendirme ve değerleme kuruluşları, faaliyetleri neticesinde düzenledikleri raporlarda yer alan yanlış, yanıltıcı ve eksik bilgiler dolayısıyla neden oldukları zararlardan sorumlu olduklarını kabul etmişlerdir. Kanunun dördüncü kısmında Borsalar, Türkiye Sermaye Piyasaları Birliği ve diğer kurumlara ilişkin düzenlemelere yer verilmiştir. Yeni kanun ile borsalar a ilişkin kapsamlı hükümler getirilmiş, borsaların taşımaları gereken esaslar yasal düzenleme altına alınmıştır. Ayrıca finansal altyapı kuruluşları olan (financial markets infrastructure) 11
merkezi takas, merkezi saklama ve veri depolama kuruluşları yasal düzenlemeye kavuşturulmuştur. Bu yapılanmada, küresel finansal kriz sonrasında uluslar arası otoriteler tarafından yürütülen çalışmalar sonucunda benimsenen kriterler temel alınmıştır. Kanunda finansal alt yapı kuruluşlarına ilişkin düzenlemelere yasal zemin hazırlanmış, uluslar arası kurumlara verilen taahhütlerin yerine getirilebilmesine imkan sağlanmıştır. Kanunun 65. Maddesinde, borsalar ve piyasa işleticilerin kuruluşuna Kurulun uygun görüşü üzerine Bakanlar Kurulu tarafından izin verilmesi hükme bağlanmıştır.ilgili kurumlara kuruluş izni verilmesi için aşağıdaki şartların yerine getirilmesi gerekmektedir. a) İlgili kurumun anonim şirket şeklinde kurulması, b) Paylarının tamamının nama yazılı olması, c) Paylarının nakit karşılığı çıkarılması, d) Sermayelerinin Kurulca belirlenen miktardan az olmaması, e) Kurucularının veya borsa veya piyasa işleticisi üzerinde doğrudan veya dolaylı olarak önemli etkiye sahip olan ortaklarının Kanunun 44 üncü maddede yer alan şartları taşımaları, f) Esas sözleşmelerinin sermaye piyasası kanun ve ilgili düzenlemelerde yer alan hükümlere uygun olması. Kuruluşuna izin verilen borsanın kuruluş izninin alınmasını takiben en geç bir yıl içinde Sermaye Piyasası Kurulu ndan faaliyet izni almak üzere başvuruda bulunması gerekmektedir. Kurul, ilgili başvuruları alt ay içinde karara bağlanmak zorundadır. Faaliyet izin başvuruları, başvuru sırasında aranan bilgi ve belgelerin eksiksiz olarak Kurula sunulmasından itibaren altı ay içinde serma tarafından karara bağlanır. Borsaların kuruluşuna, sermaye yapılarına, sermaye piyasası kanun kapsamında yürütecekleri borsacılık faaliyetleri ile bu faaliyetlerin denetimine, faaliyetlerinin geçici ve sürekli olarak durdurulmasına ve piyasa işleticisine ilişkin ilke ve esaslar Sermaye Piyasası Kurulul tarafından çıkarılacak bir yönetmelikle belirlenecektir. Söz konusu hususlar, ilgili borsa tarafından hazırlanarak Kurul tarafından onaylanan bir yönetmelikle de belirlenebilmesi ilişkin kanunda düzenleme yapılmıştır. Kanunun 67. Maddesinde yer alan hükümler çerçevesinde, sermaye piyasası araçlarının, kambiyo ve kıymetli madenler ile kıymetli taşların ve Sermaye Piyasası Kurulu tarafından uygun görülen diğer sözleşmelerin, belgelerin ve kıymetlerin güvenilir, şeffaf, etkin, istikrarlı, adil ve rekabetçi bir ortamda işlem görmesini sağlamak üzere; a) Kota alınma, kottan çıkarılma ile borsada işlem görme ve işlem görmenin durdurulması, b) Emirlerin iletilmesi ve eşleştirilmesi, c) Gerçekleştirilen işlemlere ilişkin yükümlülüklerin zamanında yerine getirilmesi, 12
d) Borsada işlem yapma yetkisi verilmesi, e) Disiplin düzenlemelerinin yürütülmesi, f) Borsa gelirleri ile bunların tahsili, g) Uyuşmazlıkların çözülmesi, h) Borsa, borsanın pay sahipleri ve/veya piyasa işleticisi arasındaki muhtemel çıkar çatışmalarının önüne geçilmesi, i) Borsaların işletim, denetim ve gözetim sistemleri, j) Piyasa oluşturma, işletme ve yönetilmesi, konularına ilişkin usul ve esaslar, ilgili borsa tarafından hazırlanan ve Kurulca onaylanan yönetmeliklerle belirlenecektir. Bu bölümdeki düzenlemesi yapılan kurumlardan bir tanesi de Türkiye Sermaye Piyasaları Birliğidir. Geçmiş dönemlerde Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşlar Birliği olarak görev yapan bu meslek örgütünün yeni kanun ile üyelik kapsamı genişletilmiş ve ilave görevler verilmiştir. Buna göre; yatırım hizmet ve faaliyetlerinde bulunmaya yetkili kılınmış kuruluşlar ve sermaye piyasalarında faaliyet gösteren kurumların Türkiye Sermaye Piyasaları Birliğine üye olma zorunluluğu bulunmaktadır. Kanuna göre Birliğin görevleri aşağıda maddeler halinde belirtilmiştir. a) Sermaye piyasalarının ve üye kuruluşların faaliyetlerinin gelişmesini sağlamak üzere araştırmalar yapmak, b) Birlik üyelerinin dayanışma ve sermaye piyasası ile mesleğin gerektirdiği özen ve disiplin içinde çalışmalarına yönelik meslek kurallarını oluşturmak, c) Haksız rekabeti önlemek amacıyla gerekli tedbirleri almak, d) Kendisine mevzuatla verilen ve Kurulca belirlenen konularda düzenlemeler yapmak, yürütmek ve denetlemek, e) Birlik statüsünde öngörülen disiplin cezalarını vermek, f) Üye kuruluşları temsilen ulusal ve uluslararası kuruluşlarla iş birliği yapmak, g) Ulusal ve uluslararası mesleki gelişmeleri, kanuni ve idari düzenlemeleri izleyerek bu konuda üyeleri aydınlatmak, h) Üyelerinin bu Kanun kapsamındaki faaliyetlerinden kaynaklanan uyuşmazlıkların tahkim yoluyla çözümüne ilişkin gerekli altyapıyı kurmak ve yönetmek, i) Kurulca belirlenen diğer işleri yerine getirmek, 13
Kanunda yer verilen diğer bir birlik ise, Türkiye Değerleme Uzmanları Birliğidir. Birlik, gayrimenkul değerleme uzmanlığı lisansına sahip olanlar ile değerleme kuruluşlarının meslek örgütü olup, gayrimenkul piyasasının ve gayrimenkul değerleme faaliyetlerinin gelişmesini sağlamak üzere araştırmalar yapmak, eğitim ve sertifika vermek, Birlik üyelerinin dayanışma ve mesleğin gerektirdiği özen ve disiplin içinde çalışmalarına yönelik meslek kurallarını ve değerleme standartlarını oluşturmak, haksız rekabeti önlemek amacıyla gerekli tedbirleri almak, kendisine mevzuatla verilen veya Kurulca belirlenen konularda düzenlemeler yapmak, yürütmek, denetlemek, Birlik statüsünde öngörülen disiplin cezalarını vermek, ilgili konularda üyeleri temsilen ilgili kuruluşlarla iş birliği yapmak, mesleki gelişmeleri, idari ve yasal düzenlemeleri izleyerek bu konuda üyeleri aydınlatmakla görevli ve yetkili kılınmıştır. Yeni kanun ile özellikle işlem sonrası hizmet veren kuruluşlar (post-trade instittutions) Avrupa Birliği Düzenlemelerine uyumlu olarak tanımlanmıştır. Bu kurumlar ikiye ayrılmakta olup her kurumda sadece kendisine Kanun ile verilen görevi ifa etmek ile yükümlüdür. Bu kurumlar; Merkezi Takas Kuruluşları ve Merkezi Saklama Kuruluşlarıdır. Merkezî takas kuruluşları, borsalarda ve teşkilatlanmış diğer pazar yerlerinde işlem gören sermaye piyasası araçlarının teslimi, bedellerinin ödenmesi ve bu işlemlere ilişkin teminat yükümlülüklerinin ifası ile ilgili işlemleri yürüten anonim ortaklık şeklindeki özel hukuk tüzel kişiliğini haiz kurumlardır. Merkezî takas kuruluşlarının kuruluşuna Kurulun teklifi üzerine ilgili Bakan tarafından izin verilir. Merkezî takas kuruluşlarının sermayesine, sermaye piyasası kanunu kapsamındaki faaliyetleri ile faaliyetlerinin geçici ve sürekli durdurulmasına, denetimine, gözetimine, finansal raporlama standartlarına, finansal tablolarının bağımsız denetimine ve diğer kurum ve kuruluşlarla iş birliğine ilişkin usul ve esaslar Sermaye Piyasası tarafından belirlenmektedir. Merkezî takas kuruluşlarında üyelik, teminat, takas esasları, disiplin, sermaye, gelir ve diğer konulardaki düzenlemeler Kurulca veya Kurulun uygun görmesi hâlinde ilgili merkezî takas kuruluşları tarafından hazırlanan ve Kurulca onaylanan yönetmeliklerle oluşturulacaktır. Bu kanun ile sermaye piyasalarımıza getirilen en önemli yeniliklerden bir tanesi merkezi karşı taraf (central counterparty) uygulamasıdır. Dünyada yaşanan küresel kriz sonrasında sermaye piyasalarında yaşanan gelişmelerindeki en önemli yapısal değişiklik merkezi karşı taraf uygulamalarında olmuştur. Merkezi Karşı taraf uygulamasında, merkezî takas kuruluşları, alıcıya karşı satıcı, satıcıya karşı da alıcı rolünü üstlenerek takasın tamamlanmasını taahhüt etmektedirler. Bu uygulama özellikle yabancı yatırımcıların ülkemizdeki sermaye piyasalarına olan ilgilerini artıracaktır. Merkezî karşı taraf hizmeti verecek merkezî takas kuruluşlarının üyelerinden alacağı teminatlar ile bünyelerinde yer alacak garanti fonuna ilişkin esaslar, ilgili takas kuruluşunun önerisi üzerine Kurul tarafından belirlenecektir. Merkezi saklama kuruluşları, sermaye piyasası araçlarının merkezî saklanması ve bunlara ilişkin hakların kullanımı hizmetlerini veren anonim ortaklık şeklindeki özel hukuk tüzel kişiliğini haiz kurumlardır. Bu kuruluşların sermayesine, kâr dağıtımına, sermaye piyasası kanunu kapsamındaki faaliyetleri ile faaliyetlerinin geçici ve sürekli durdurulmasına, denetimine, gözetimine, finansal raporlama standartlarına, finansal raporlarının bağımsız denetimine ve diğer kurum ve kuruluşlarla iş birliğine ilişkin usul ve esaslar Kurul tarafından çıkarılacak bir yönetmelik ile belirlenecektir. Kaydileştirilen sermaye piyasası 14
araçlarının merkezi saklama kuruluşu merkezi kayıt kuruluşudur. Merkezi Kayıt Kuruluşu (MKK) Kanunun 81. Maddesinde düzenlenmiş olup, sermaye piyasası araçlarının kaydileştirilmesine ilişkin işlemleri gerçekleştirmek, kaydileştirilen bu araçları ve bunlara bağlı hakları, elektronik ortamda, üyeler ve hak sahipleri itibarıyla kayden izlemek, bu araçların merkezî saklamasını yapmak üzere kurulmuş, özel hukuk tüzel kişiliğini haiz anonim şirkettir. MKK nın kuruluş, faaliyet, üyelik, çalışma ve denetim esasları, gelirleri ve kâr payı dağıtım esasları Kurul tarafından çıkarılacak bir yönetmelikle düzenlenecektir. MKK yukarıdaki görevlerinin yanısıra; a) 6102 sayılı Kanun ve ilgili diğer mevzuatta yer alan kurumsal yönetim ilkelerine şirketlerin uyumunu sağlamaya yönelik olarak şirketler ile ortaklarının ve yatırımcılarının iletişiminin sağlanabileceği elektronik bir platform oluşturma, b) Sermaye piyasalarına ilişkin verilerin tek bir noktada toplanmasını sağlamaya yönelik elektronik bir veri bankası oluşturmak, Kurulun belirleyeceği ilkeler çerçevesinde verilerin kullanımını sağlama, c) Kurul tarafından sermaye piyasası ve ilgili mevzuat çerçevesinde verilen diğer görevleri ve düzenlemelerin gerektirdiği işlemleri yapma, d) İlgili mevzuata göre yetkilendirilmek kaydıyla, lisanslı depolar tarafından düzenlenen ürün senetlerinin kaydileştirilmesine, bunların ve bunlara bağlı hakların elektronik ortamda kayden izlenmesine ilişkin işlemleri yürütmek ve bunlara ilişkin platform oluşturma ile görevlendirilmiştir. Gelişmiş ülkelerin finansal piyasalarında faaliyet gösteren ancak ülkemizde henüz oluşturulmayan kurumlardan bir tanesi de veri depolama kuruluşlarıdır (trade repository) bu kuruluşlara ilişkin düzenleme yeni Kanunun 87. Maddesinde gerçekleştirilmiştir. Buna göre, sistemik riskin gözetimi ve finansal istikrarın korunması amacıyla, sermaye piyasasında gerçekleştirilen işlemlere ilişkin olarak, bu işlemleri gerçekleştiren kurumlar, bu işlemlere ilişkin bilgileri, Sermaye piyasası kuruluna veya veri depolama kuruluşuna bildirilmeleri gerekmektedir. Merkezi karşı taraf uygulaması ile borsada alım satım işlemlerinin sonuçlandırılması garanti altına alınmış olup, yatırımcıların yatırım kuruluşlarının sermaye piyasası faaliyetinden kaynaklanan nakit ödeme veya sermaye piyasası araçları teslim yükümlülüklerini yerine getirememesinden kaynaklanan riskleri ise yatırımcıları tazmin fonu ile giderilmeye çalışılmıştır. Yatırımcıları tazminin kapsamı; yatırımcılara ait olan ve yatırım hizmeti ve faaliyeti veya yan hizmetler ile bağlantılı olarak yatırım kuruluşu tarafından yatırımcı adına saklanan veya yönetilen nakit ödeme veya sermaye piyasası araçlarının teslim yükümlülüklerinin yerine getirilmemesinden kaynaklanan talepler oluşturmaktadır. Kanunun beşinci kısmında Kurul tarafından sermaye piyasalarında gerçekleştirilecek denetim ve tedbirlere ilişkin düzenlemeler yer almaktadır. Sermaye piyasalarında gerçekleştirilecek denetim ve alınacak tedbirler piyasaların şeffaflığı ve kurallara uygun olarak çalışmasını sağlayan önemli etmenler arasında yer almaktadır. Bu düzenlemeler ile 15
Kurul a denetim faaliyetlerine ilişkin önemlilik ve öncelik ilkeleri ile risk değerlendirmelerinde dikkate alınacak ölçütleri ve uygulama esaslarını belirleme ve denetim faaliyetinin, önemlilik ve öncelik ilkeleri ile risk değerlendirmeleri kapsamında oluşturulacak program uyarınca yürütme yetkisi verilmektedir. Sermaye piyasalarında denetim Sermaye Piyasasında görevli uzmanlar tarafından ifa edilmektedir. Denetim, sermaye piyasası kanunu kapsamındaki tüm kurum ve kuruluş ile ilgili diğer gerçek ve tüzel kişilerin sermaye piyasasına mevzuatına ilişkin hükümleriyle ilgili faaliyet ve işlemlerini kapsamaktadır. Denetimle görevlendirilen personel, ilgili gerçek ve tüzel kişilerden sermaye piyasasına ilişkin hükümleriyle ilgili görecekleri bilgi ve belgeleri istemeye, bunların vergi ile ilgili kayıtları dâhil olmak üzere tüm defter ve belgeleri ile elektronik ortamda tutulanlar dâhil tüm kayıtlar ve sair bilgi ihtiva eden vasıtaları, bilgi sistemlerini incelemeye, bunlara erişimin sağlanmasını istemeye ve bunların örneklerini almaya, işlem ve hesaplarını denetlemeye, ilgililerden yazılı ve sözlü bilgi almaya, gerekli tutanakları düzenlemeye yetkili kılınmıştır. İkinci bölümde Kurul tarafından sermaye piyasalarında uygulanacak tedbirler düzenlenmiştir. Bu tedbirler aşağıda başlıklarda yer alan konulara ilişkin alınmaktadır. a) Kanuna aykırı ihraçlarda uygulanacak tedbirler, b) İhraççıların hukuka aykırı işlemleri ile sermayeyi veya mal varlığını azaltıcı işlemlerinde uygulanacak tedbirler, c) Kayıtlı sermaye sisteminde uygulanacak tedbirler, d) Örtülü kazanç aktarımında uygulanacak tedbirler, e) Genel kurul toplantılarına gözlemci gönderilmesi, f) Sermaye piyasası kurumlarının hukuka aykırı faaliyet veya işlemlerinde uygulanacak tedbirler g) Mali durumun bozulması hâlinde uygulanacak tedbirler h) Tedricî tasfiye ve iflas durumlarında uygulanacak tedbirler i) İzinsiz sermaye piyasası faaliyetinde uygulanacak tedbirler j) Kanuna aykırı ilan, reklam ve açıklamalarda uygulanacak tedbirler k) Bilgi suistimali ve piyasa dolandırıcılığı incelemelerinde uygulanacak tedbirler Kurul yukarıda belirtilen konularda alacağı tedbirlere ilişkin usul ve esasları sermaye piyasası kanunu ve ikincil düzenlemelerde belirlemiştir. Kanunun altıncı kısmında idari para cezası gerektiren fiiller ve sermaye piyasası suçları yer almaktadır. Buna göre, sermaye piyası mevzuatında yapılan düzenlemelere, belirlenen standart ve formlara ve sermaye piyasası kurulu alınan genel ve özel nitelikteki kararlara aykırı hareket eden kişilere yirmi bin Türk Lirasından iki yüz elli bin Türk Lirasına kadar idari para cezası verilmesi karara bağlanmıştır. Ayrıca, yükümlülüğe aykırılık dolayısıyla 16
menfaat temin edilmiş olması hâlinde verilecek idari para cezasının miktarı bu menfaatin iki katından az olamayacaktır. Yükümlülüklere aykırı hareket eden kişinin bir özel hukuk tüzel kişisinin organ veya temsilcisi olması veya organ veya temsilcisi olmamakla birlikte bu tüzel kişinin faaliyeti çerçevesinde görev üstlenen bir kişi olması hâlinde, ayrıca tüzel kişiliğe de idari para cezası verilir. Bu cezalara ilave olarak halka açık ortaklıklar ve kolektif yatırım kuruluşları ile bunların iştirak ve bağlı ortaklıklarının, esas sözleşmeleri veya iç tüzükleri çerçevesinde basiretli ve dürüst bir tacir olarak veya piyasa teamülleri uyarınca kârlarını ya da malvarlıklarını korumak veya artırmak için yapmaları beklenen faaliyetleri yapmamaları nedeniyle ilişkili oldukları gerçek veya tüzel kişilerin kârlarının ya da malvarlıklarının artmasını sağlamaları halinde, ilgili tüzel kişiye yirmi bin Türk Lirasından iki yüz elli bin Türk Lirasına kadar idari para cezası verilecektir. Piyasa bozucu işlemler olarak adlandırılan ve makul bir ekonomik veya finansal gerekçeyle açıklanamayan, borsa ve teşkilatlanmış diğer piyasaların güven, açıklık ve istikrar içinde çalışmasını bozacak nitelikteki eylem ve işlemleri gerçekleştiren kişilere yirmi bin Türk Lirasından beş yüz bin Türk Lirasına kadar idari para cezası verilecektir. Ayrıca, yükümlülüğe aykırılık dolayısıyla menfaat temin edilmiş olması hâlinde verilecek idari para cezasının miktarı bu menfaatin iki katından az olamayacaktır. Sermaye piyasası kanunu çerçevesinde sermaye piyasası suçu sayılan eylemler aşağıda yer almaktadır. a) Bilgi suistimali (İçeriden Öğrenenlerin Ticareti: ilgili sermaye piyasası araçlarının fiyatlarını, değerlerini veya yatırımcıların kararlarını etkileyebilecek nitelikteki ve henüz kamuya duyurulmamış bilgilere dayalı olarak ilgili sermaye piyasası araçları için alım ya da satım emri veren veya verdiği emri değiştiren veya iptal eden ve bu suretle kendisine veya bir başkasına menfaat temin edenler bilgi suistimali suçu işlemişlerdir. Bu sucu işleyen kişiler iki yıldan beş yıla kadar hapis veya adli para cezası ile cezalandırılırlar. Bilgi suiistimali (içeriden öğrenenlerin ticareti) suçu, AB düzenlemeleri de dikkate alınarak kapsamlı olarak yeniden tanımlanmıştır. Ayrıca, AB Direktifine uyum çerçevesinde, kamuya açıklanmamış bu bilgileri üçüncü kişilere açıklayan veya üçüncü kişilerin bu bilgilere erişimini sağlayanlar veya bu bilgilere dayanarak üçüncü kişilere bu bilginin ilişkili olduğu sermaye piyasası aracını elde etmesi veya elden çıkarması için tavsiye yahut telkinde bulunanlar, üçüncü kişilerin bu tavsiye ve telkinler doğrultusunda işlem yaparak menfaat elde etmeleri durumu da bilgi suiistimali suçu kapsamına alınmıştır. b) Piyasa dolandırıcılığı (Manipülasyon): Sermaye piyasası araçlarının fiyatlarına, fiyat değişimlerine, arz ve taleplerine ilişkin olarak yanlış veya yanıltıcı izlenim uyandırmak amacıyla alım veya satım yapanlar, emir verenler, emir iptal edenler, emir değiştirenler veya hesap hareketleri gerçekleştirenler iki yıldan beş yıla kadar hapis ve beş bin günden on bin güne kadar adli para cezası ile cezalandırılırlar. c) Usulsüz halka arz ve izinsiz sermaye piyasası faaliyeti: Onaylı izahname yayımlama yükümlülüğünü yerine getirmeksizin sermaye piyasası araçlarını halka arz edenler ya da onaylı ihraç belgesi olmaksızın sermaye piyasası araçlarını satanlara iki 17
yıldan beş yıla kadar hapis ve beş bin günden on bin güne kadar adli para cezası verilecektir. Ayrıca; sermaye piyasasında izinsiz olarak faaliyette bulunanlar da benzer şekilde iki yıldan beş yıla kadar hapis ve beş bin günden on bin güne kadar adli para cezası ile cezalandırılırlar. d) Güveni kötüye kullanma ve sahtecilik e) Bilgi ve belge vermeme, denetimin engellenmesi f) Yasal defterlerde, muhasebe kayıtlarında ve finansal tablo ve raporlarda usulsüzlük Kanunun yedinci kısmında ise sermaye piyasa kuruluna ilişkin düzenlemeler yer almaktadır. Kanunun 117. Maddesi çerçevesinde, sermaye piyasası mevzuatı ile kendisine verilen görevleri ifa etmek ve yetkileri kullanmak kamu tüzel kişiliğini haiz, idari ve mali özerkliğe sahip Sermaye Piyasası Kurulu kurulmuştur. Kurul, Kurul Karar Organı ve Başkanlık teşkilatından oluşur. Kurul Karar Organı, biri başkan, biri ikinci başkan olmak üzere yedi üyeden oluşur. Kurul Başkan ve üyelerinin görev süresi beş yıldır. Süreleri biten Başkan ve üyeler bir defalığına tekrar atanabilir. Kurul Karar Organı, sermaye piyasası mevzuatında belirtilenlerin yanı sıra aşağıdaki görevleri yapar ve yetkileri kullanır: a) Kurulun düzenlemek ve denetlemekle görevli olduğu alanla ve Kurulla ilgili yönetmelik ve tebliğ taslaklarını, başvuru dosyalarını, Kurul personelince hazırlanan inceleme ve denetleme raporlarını görüşüp karara bağlamak b) Kurulun bütçesini, kesin hesabını ve yıllık faaliyet raporunu görüşüp karara bağlamak c) Başkanın önerisi üzerine, Kurul başkan yardımcıları ve daire başkanlarını atamak d) Yurt içi veya yurt dışı temsilcilik açılması, gayrimenkul alımı, satımı, yapımı veya kiralanması hususundaki önerileri görüşüp karara bağlamak e) Kurulun üçüncü kişilerle olan alacak, hak ve borçları hakkında her türlü işleme, gerektiğinde sulhe, ibraya ve tahkime karar vermek f) Kurulun görev alanıyla ilgili uluslararası kuruluşlara üyelik, bu kuruluşlara yapılacak ödemeler ile bu kuruluşlar ve Türkiye Cumhuriyetinin üyesi olduğu uluslararası kuruluşların Kurulun görev alanıyla ilgili projelerine katkıda bulunulması konularında karar vermek Kurulun görev ve yetkileri ise aşağıda maddeler halinde sıralanmıştır. a) Sermaye piyasası kanunu tarafından verilen görevlerin yerine getirilmesini ve öngörülen neticelerin sağlanmasını teminen gerekli olan iş ve işlemleri gerçekleştirmek b) Kamunun zamanında, yeterli ve doğru olarak aydınlatılmasını sağlamak amacıyla genel ve özel nitelikte kararlar almak 18
c) Sermaye piyasası kanunu kapsamına giren kurum ve ortaklıkların bağımsız denetim, derecelendirme, değerleme ve bilgi sistemleri denetimi faaliyetine ilişkin şartları ve çalışma esaslarını belirlemek ve bu şartları taşıyanları listeler hâlinde ilan etmek d) Finansal istikrar ve ulusal veya uluslararası mevzuatın gereklerinin sağlanması amacıyla diğer finansal düzenleyici ve denetleyici kurumlarla her türlü iş birliğini yapmak ve bilgi alışverişinde bulunmak e) Sermaye piyasalarında düzenleme ve denetimle yetkili muadili yabancı kurumlar ile sermaye piyasalarıyla ilgili olarak karşılıklılık ve mesleki sırrın korunması ilkeleri çerçevesinde karşılıklı bilgi alışverişinde bulunulmasına ve belge taleplerinin karşılanmasına, yabancı ülkelerdeki sermaye piyasalarında faaliyet gösteren kuruluşların Türkiye deki merkez, şube veya ortaklıkları ile yazılı bir sözleşme çerçevesinde dışarıdan hizmet aldıkları kurumlarda denetim yapılmasına ve gerekli idari tedbirlerin alınmasına, bu kapsamda yürütülecek faaliyetlere ilişkin masrafların paylaşımına yönelik ikili veya çok taraflı mutabakat zabıtları imzalamak ve sermaye piyasalarıyla ilgili her türlü iş birliğini yapmak f) Sermaye piyasasının gelişmesini teminen yeni sermaye piyasası kurumlarına ve araçlarına ilişkin usul ve esasları düzenlemek ve bunları denetlemek g) Halka açık ortaklıklarda görev alacaklar, sermaye piyasası kurumlarının yönetici ve diğer çalışanlarının mesleki eğitimi, mesleki yeterliliği ve mesleki ehliyetlerini gösterir sertifika verilmesine ilişkin esasları belirlemek, bu amaçlarla merkez veya şirket kurmak ve bunların faaliyet usul ve esaslarını belirlemek h) Sermaye piyasasında yatırımcı ve tasarruf sahiplerine yönelik olarak yatırım tavsiyesinde bulunacak kişiler ve kuruluşların uyacakları ilke ve esasları belirlemek i) Kamuyu Aydınlatma Platformunun işletim ve çalışma esasları ile bu Kanun kapsamında Kurula yapılacak bildirim ve başvuruların usul ve esaslarını belirlemek j) Sermaye piyasası kurumlarının, halka açık şirketlerin, borsaların ve öz düzenleyici kuruluşların bilgi sistemlerinin işletimine ve bu Kanun çerçevesindeki denetimine ilişkin usul ve esasları belirlemek k) Yerli veya yabancı akademisyen veya uygulamacılardan oluşan çalışma gruplarına veya kişilere, mevcut veya gelecekteki düzenleme tercihlerinde esas teşkil etmek üzere sermaye piyasalarına ilişkin ulusal veya uluslararası nitelikli bilimsel araştırmalar yaptırmak l) Kurulun üyesi bulunduğu uluslararası kuruluşlar, mali, iktisadi ve mesleki teşekküller ile Türkiye nin doğrudan üyesi bulunduğu uluslararası kuruluşların çalışmalarına katılmak, bu kuruluşlarla ortak projeler geliştirmek ve projelerine katkıda bulunmak m) Uluslararası kuruluşlara, mali, iktisadi ve mesleki teşekküllere üye olmak 19