GÖKOVA KÖRFEZİ HAYATA DÖNÜŞ Akdeniz in şövalyeleri onlar. Gökova nın sularını renklendiren hayatın muhafızları... Akdeniz Koruma Derneği nin Gökova da yürüttüğü Deniz Korucuları Projesi sayesinde korunan alanlarda balık sayısı yedi kata kadar arttı. Dernek, 2013 yılında dünyada Yeşil Oscar olarak bilinen Whitley Ödülü nü, 2014 yılında da Birleşmiş Milletler Ekvator Ödülü nü kazandı. yazı ve fotoğraflar: Zafer Kızılkaya Ölümsüz denizanası (Turritopsis nutricula), diğer benzer türlerden farklı olarak hayat döngüsünü geriye çevirme özelliğine sahiptir. Yavrular polip dönemi yaşadıktan sonra gelişip medusa dönemine girer; eşeyli olarak üredikten sonra tekrar yavru polipler üretirler. Ancak yaşlanıp ölmeleri gerekirken kendilerini polip döneme döndürdükleri için ölümsüz oldukları kabul edilir. 134 135
Akdeniz Koruma Derneği'nin Gökova yı koruma çabaları sonuç verdi. Balıkçılığa kapalı alanların en büyüğü olan Değirmen Bükü nde balık miktarı, korunmayan alanlara kıyasla yedi kat arttı. Bu artışın kanıtlarından biri olan müren balığının (Murena helena) Gökova Körfezi ndeki koruma alanlarında sıkça görülmesi av sıkıntısı yaşamadığını gösteriyor. Balıkçılığa kapalı alanlar, iyi korunduğu takdirde ilk üç yılda ciddi balık artışına sahne oluyor. 136 137
Tekir barbun (Mullus surmuletus), antik çağlardan beri Akdeniz de en çok tercih edilen türlerden biri. Bu yüzden ekonomik değeri çok yüksek. Balıkçılığa kapalı alanlardaki kum ve çamur zeminlerde sayıları artarken erişkinleri alandan çıkarak etraftaki avlak sahaya dağılıyor. E RCÜMENT ALTINSOY, yılların balıkçısı. Eşi Semra ile birlikte Gökova da yaşadıkları teknede konuşuyoruz. Bunca yıldır hayatımı canlıları öldürerek kazandım artık yaşasınlar istiyorum diyor. Bir balıkçının ağzından duyulabilecek türden sözler değil bunlar. Ama Gökova da balığın ve balıkçılığın çöküşüne tanık olmuş Ercüment: Gökova da balık bitmez diyordum, bitti. Aşırı avcılık, yasadışı avcılık bitirdi buraları derken aslında sadece Gökova için konuşmuyordu. Bütün kıyılarımızda denizlerdeki sorunu özetliyordu. Sadece bizim kıyılarımız mı? Bütün Akdeniz, bütün dünya okyanusları. Aşırı avcılık bugün dünya denizlerinin karşılaştığı açık ara en büyük problem. Bu yüzden Ercüment Altınsoy Gökova da 2010 yılında ilan ettirmek için uğraştığımız Balıkçılığa Kapalı Deniz Koruma Alanları için bizi cansiperane desteklemişti. Akdeniz deki diğer güzel örneklerine baktığımızda balıkçılığa kapalı deniz koruma alanları iyi korunduğu takdirde ilk üç yılda çok ciddi bir balık artışına sahne oluyordu. On yıl sonraysa besin zincirinin üzerindeki büyük balıklar (orfoz, lahos gibi) erişkin boylara ulaşarak korunan alanı el değmemiş statüsüne yaklaştırıyordu. Akdeniz in insanlığın ilk zamanlarında nasıl göründüğüne ilişkin elimizde tarihsel kanıtlar olmadığı için el değmemiş teriminin ne olduğunu tam bilemiyoruz. Acaba okyanustaki resifler gibi büyük köpekbalıkları çok muydu? Bugün besin zincirinin en büyük halkası olarak görülen Akdeniz foklarının sayısı neydi? Sonuçta bildiğimiz bir şey varsa o da büyük balıkların sayısının artmasının sistemin yeterince sağlıklı olarak işlediğini göstermesi. Akdeniz deki güzel örneklerin hepsi İspanya ve Fransa daydı. Doğu Akdeniz de örnek alabileceğimiz bir başka yer yoktu. Acaba Gökova da yaratmaya çalıştığımız örnek başarılı olabilecek miydi? Türkiye nin de imzalamış olduğu Biyolojik Çeşitlilik Konvansiyonu Sözleşmesi 2000 li yılların başında koyduğu hedefte, 2010 yılında dünyada korunan deniz alanları oranını yüzde 20 olarak belirlemişti. Daha sonra 2010 yılında bu hedef noktası 2020 ye taşındı. Henüz Akdeniz de korunan deniz alanları yüzde 1 den bile daha az durumda. Dünyadaysa ABD Başkanı Obama nın 24 Eylül 2014 tarihinde ilan ettiği Büyük Okyanus taki dünyanın en büyük deniz koruma alanına rağmen (490 bin kilometrekare) yüzde bire gelmiş değil. Peki Gökova daki balıkçılığa kapalı alanları kim koruyacaktı? Türkiye nin her yerinde deniz üzerindeki denetlemelerden sorumlu Sahil Güvenlik Komutanlığı na bağlı botlar. Aslında balıkçılıkla ilgili denetimler Sahil Güvenlik Komutanlığı nın görevleri arasında öncelik sırasına sahip değil. Olmaması da çok normal. Her gün yüzlerce mültecinin denize açılıp Avrupa sınırlarına kaçmasına engel olmak ve denizlerdeki seyir güvenliğinin tesis ve kontrolü Sahil Güvenlik Komutanlığı nın en öncelikli görevleri arasında geliyor. Avrupa Birliği ülkelerindeyse balıkçılıkla ilgili kontrol ve koruma işleri mevcut Deniz Koruma Alanı Yönetimi tarafından kurulan ekiplerle gerçekleştiriliyor. Yani bizdeki karşılığı Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü. Bakanlığın deniz alanlarını korumak için maalesef yerelde böyle bir birimi bulunmuyor. Üstüne üstlük Çevre Bakanlığı, Orman Bakanlığı ndan Papaz balıkları (Chromis chromis), planktonlarla beslenen türlerden. Sığ sulara atılan ağların baskısından kurtulan papaz balıkları süngerlerin etrafında korunurken müren gibi gece avcılarına besin oluyor. 138 MAGMA ARALIK 2014 139
Yıllarca balık avladığım alanları korumak ve balıkların tanık olmadığım kadar artmasına yardımcı olmak çok güzel bir görevmiş. Akdeniz e özgü deniz çayırı (Posidonia oceanica), denizlerin ciğeri olarak bilinmesi dışında çokça yavru balığa da büyüme ve beslenme ortamı sağlıyor. ayrılıp Şehircilik Bakanlığı altına alındığı zaman Türkiye nin bütün korunan alanlarının yönetiminden sorumlu Özel Çevre Koruma Kurumu kapatılarak yetkileri yeni kurulan bakanlığa devredildi. Mevcut durumda balıkçılığın yönetimi ve denetimi 1971 yılında çıkarılan 1380 Sayılı Su Ürünleri Kanunu ile Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Su Ürünleri Genel Müdürlüğü nün yetkisinde. Maalesef bu kurumun da deniz ortamında denetleme yapabilecek bir altyapısı ve istekliliği bulunmuyor. Yasadışı avcılığa karşı verilen mevcut cezaların caydırıcılıktan çok uzak olması, 100 TL lik bir ceza kesmek için Sahil Güvenlik botlarının binlerce liralık yakıt harcayarak olay yerine gelmesine ve koruma etkinliğinin düşmesine sebep oluyor. 2010 yılında Gökova daki alanlar ilan edildikten sonra etkin korumanın sağlanamaması, yerel balıkçılarda büyük hayal kırıklığına sebep oldu. Akdeniz Koruma Derneği olarak 2012 yılının sonunda bölgedeki yerel balıkçılardan seçtiğimiz adaylar ve hızlı botlarla Gökova Körfezi nde Deniz Koruculuğu adı altında bir proje başlattık. Tamamen anayasal haklarımızdan yararlanarak yasadışı bir avlanmayı resmi kurumlara bildirme sorumluluğumuz çerçevesinde deniz korucuları Gökova da harekete geçti. Yasadışı bir faaliyet varsa bunu belgeleyerek Ören de konuşlanmış olan Sahil Güvenlik Komutanlığı yetkililerine iletmeye başladılar. Sahil Güvenlik Komutanlığı nın desteği ve yol göstericiliğiyle sistem bir süre sonra meyvelerini vermeye başladı ve deniz korucularının denetimleri hem caydırıcılık hem yasadışı aktiviteleri belgeleme hem de alanlarla ilgili bölgeye gelenleri bilgilendirme konusunda çok etkili olmaya başladı. Deniz korucularından Karacasöğüt Mahallesi'nden İskender Demirel, yıllarca balık avladığım alanları korumak ve balıkların tanık olmadığım kadar artmasına yardımcı olmak çok güzel bir görevmiş, diyor. Her sabah 5:30'ta göreve çıkıyor İskender. Değirmen Bükü ve yakınındaki alanlarda devriye gezdiği gibi yazın büke akın eden teknelere de Gökova daki koruma alanlarıyla ilgili broşürler dağıtıyor. Bu sene çok sayıda tekne sahibi de beni arayarak ihbar vermeye başladı; çoğu zaman onlar da burada avlanmanın yasak olduğunu bilmeyenleri uyarıyor diyor. Yapılan çalışmanın olumlu sonuçları herkesin ilgisini ve desteğini de beraberinde getiriyor. Etkili koruma kısa süre içerisinde balıkçılığa kapalı alanlardaki balık miktarının artmasında da büyük rol oynadı. 2013 yılında yapılan balıkçılığa kapalı alanların durumuyla ilgili değerlendirme toplantısında, bölgenin en büyüğü olan Akyaka Su Ürünleri Kooperatifi, alanların kapatıldığı 2010 yılından bu yana gelirlerinin yaklaşık yüzde 53 arttığını beyan etti. Bu artışa bölgede çoğalan balık miktarının yanı sıra serbest alanlara kadar seyir yapmak istemeyen yarızamanlı kişilerin (balıkçılık dışında başka gelirleri de olanlar) balıkçılığı bırakması ve mevcut stokların daha az sayıda, geçimi tamamen balıkçılığa dayanan insan tarafından avlanması da yardımcı oldu. Demek ki balıkçılığa kapalı alanların balıkçılık yönetiminde görülmeyen faydaları da vardı. Akdeniz Koruma Derneği nin yürüttüğü Deniz Korucuları Projesi 2013 yılında dünyada Yeşil Oscar olarak bilinen Whitley Ödülü'nü, 2014 yılında da Birleşmiş Milletler Ekvator Ödülü'nü kazandı. 2014 yılında AKD nin yürüttüğü izleme çalışmaları sonucunda balıkçılığa kapalı alanların en büyüğü olan Değirmen Bükü nde balık miktarının, korunmayan alanlara kıyasla yedi kat daha arttığı tespit edildi. Daha da sevindirici olan lahos ve orfozun yapılan izleme çalışmalarında her geçen sene daha fazla sayıya ulaşması. Yani etkin koruma devam edebildiği sürece ideale doğru yaklaşılıyor. Başarılı, güzel ve tekrar edilebilir bir örnek yaratmaya çalışıyoruz, diyor Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi nden Doç. Dr. Vahdet Ünal. Aynı zamanda Akdeniz Koruma Derneği kurucularından Ünal, alanda yıllardır en fazla çalışma yapan insanların başında. Bakanlığın yapabileceği çok şey varken fırsatları kaçırıyor, özel çevre koruma bölgesinde balıkçılık da özel yönetilmeli; Gökova da sürdürülebilir balıkçılık için örnek bir yönetim modeli yaratılmalı diye belirtirken Su Ürünleri Genel Müdürlüğü nün daha aktif ve samimi olması gerektiğini savunuyor. Devletin sağlaması gereken koruma ve izleme şu anda Akdeniz Koruma Derneği tarafından gerçekleştiriliyor. Peki ne zamana kadar? Devlet için çok komik olabilecek maliyetleri bir sivil toplum kuruluşu ne kadar süreyle karşılayabilecek? İşin başlangıcı itibarıyla AKD Fauna Flora International adlı vakfın desteğinde deniz korucuları için üç yıllık süre için finansman bulabilmişti. Bu süre 2015 yılı sonunda dolacak. Bu üç yıl içerisindeki başarılı uygulama ya devlet tarafından desteklenmeli ya da sorumlu resmi kurum deniz koruculuğunu kendi bünyesinde devam ettirebilmeli. Verilen üç yıllık emek ve daha öncesinde yapılanların boşa gitmemesi, Türkiye de devletin, denizleri korumada ne kadar istekli ve ciddi olduğunu gösterecek. Gökova Körfezi ve Datça Yarımadası balıkçılığın sosyo-ekonomik etkileri açısından Türkiye de özel bir yere sahip. Bölgede yaklaşık 120 kadar kadın balıkçı var. Çoğu kocalarıyla çalışan kadın balıkçıların bir kısmıysa yalnız başına denize açılıyor. Akdeniz Koruma Derneği, tek tek bütün kadın balıkçılara ulaşarak onların sorunlarını ve beklentilerini araştırdı. Ege nin Kadın Balıkçıları Projesi adı altında 70 den fazla kadını bir araya getirerek onlara sürdürülebilir balıkçılıktan kadın haklarına, mikro kredilere kadar bilgi verdi. 140 MAGMA ARALIK 2014 GÖKOVA 141
1 2 3 4 5 Proje yürütücüsü Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi nden Dr. Huriye Göncüoğlu aynı zamanda Akdeniz Koruma Derneği yönetim kurulu üyesi. Bu kadar kadın balıkçıyı kocalarının egemen olduğu bir sektörde bir araya getirebilmek yaptığımız en zor şeylerden birisiydi diyor. Birleşmiş Milletler Küçük Destek Programı tarafından finanse edilen projede, katılımcı kadın balıkçıların tümüne malzeme desteği, kıyafet, plaket ve bir de altın hediye edildi. Türkiye Su Ürünleri İstatistik Enstitüsü (TÜİK) verilerinde bile yer almayan kadın balıkçılar, toplantı başlangıcında utangaç davransalar da sonradan hemen hepsi sorunlarını ve beklentilerini ifade edebilme fırsatını yakaladı. İlk defa kadın oldukları için özel ilgiye tabi tutuldular. Kadın balıkçıların farkındalığı ve desteği sürdürülebilir balıkçılık için belki de erkeklerden daha da önemli rol oynayabilir. Bozburun daki kadın balıkçılar arasında Memduha Dinç in özel bir yeri var. Yıllardır tek başına denize açılıyor Memduha. Alzheimer hastası anne ve babasına bakacak birini bulduğu gün denize çıkıyor. "Çocukken annemin dutlarda yetiştirdiği ipeklerden babamın yaptığı balık ağı Bozburun daki ilk balık ağıydı. O zaman 100 metre ağ atardık. Çıkan 100 kilo balığı bütün gün oturup temizlerdik. Böyle diyor Memduha. Geceden attığı ağı toplamak için sabah altıda birlikte çıkıyoruz. 200 metre ağı özenle ve ustalıkla topluyor. Toplam 4 kilo balık çıkıyor ağdan. Hiçbiri de Memduha için makbul türler değil. Biz bunları yemeyiz bile. Balık da balıkçılık da bitti buralarda diyor ağları temizlerken. Memduha nın öyküsü Akdeniz in nereden nereye geldiğini anlatmaya yetiyor. Bir zamanlar yüzlerce kilodan bugün işe yaramayan dört kilo balığa düşen bir av verimi varsa balıkçılığın kötü yönetildiği gerçeği karşımıza tekrar çıkıyor. Sürdürülebilir balıkçılığın önemli noktalarından birisi de av sahalarının sağlıklı kalabilmesi. Yıllardır her gün atılıp kaldırılan kilometrelerce ağ, takılıp yukarı alınamıyor ya da kayboluyor. Bu ağlara, sualtında avlanmaya devam ettikleri için hayalet ağlar deniyor. Resiflerin bu ağlarla kaplanması sonucu çok sayıda avlak sahanın verimi düştüğü gibi kendi kendine avlanmaya devam eden ağlar çok sayıda türü de yok ediyor. 2013 yılında Akdeniz Koruma Derneği, Gökova Yelken Kulübü ile birlikte daha önceden yerleri tespit edilen hayalet ağları yine Birleşmiş Milletler Küçük Destek Programı yardımıyla temizlemeye başladı. Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi nden Doç. Dr. Adnan Ayaz ın başkanlığındaki ekip daha önceki yıllarda Gökova Özel Çevre Koruma Bölgesi'nde yerlerini belirledikleri ve balıkçılar tarafından bildirilen diğer kaybolan av araçlarını temizledi. Sualtında halen 1 Papaz balıkları (Chromis chromis), kayalık resifin üzerinde planktonlarla besleniyor. Resiflerdeki balık biyokütlesinin sayımları kayalık resiflerde yapılıyor. 2 Akdeniz Koruma Derneği Ege'nin kadın balıkçılarına eğitimler verdi, malzeme ve finansal destek sağladı. 3 Akdeniz Koruma Derneği, projenin başlangıcından itibaren balıkçılığa kapalı alanların içerisinde ve dışarısında balık sayımı yapıyor. Bu tür izlemeler alandaki etkin korumanın önemini gösteriyor. 4 Boncuk Koyu, kum köpekbalıklarının (Carcharhinus plembeus) her yıl üremek için ziyaret ettiği bir yer. Koyda artık avcılık yasak. 5 Balon balığı (Logasephaus sceleratus), Akdeniz'deki en zararlı istilacı balık türlerinden biri. Akdeniz kıyılarında hızla çoğalan bu balık yerel türler üzerinde ciddi av baskısı oluşturdu. Aynı zamanda, ölümcül bir zehir taşıdığı için kesinlikle tüketilmemesi gereken bir balık. 142 MAGMA ARALIK 2014 GÖKOVA 143
Memduha Dinç, Bozburun da yaşayan bir kadın balıkçı. Yıllardır denize tek başına çıkan Memduha Dinç, balığın ve balıkçılığın artık bittiği görüşünde. Geçmişteki av miktarının bugün çok çok küçük bir kısmını yakalayabiliyor. kilometrelerce kopmuş parakete var; ağlar kadar zararlı etkisi olmasa da çürümeyen plastik bir kirlilik görüntüsü olarak resifleri kaplıyor. Doğu Akdeniz de artan deniz suyu sıcaklıkları Kızıldeniz den Süveyş Kanalı veya gemilerin safra tanklarıyla gelen istilacı türlerin kışın da hayatta kalmasına ve çoğalabilmesine olanak tanıyor. 2003 yılında Akdeniz deki ilk kaydı Gökova Körfezi nden verilen balon balığı (Lagocephalus sceleratus), uygun yaşam ortamı bulduğu Doğu Akdeniz kıyılarında inanılmaz bir hızla artarak yerel türler üzerinde ciddi av baskısı oluşturdu. Keskin dişleriyle av araçlarına verdiği zararlar öyle seviyeye geldi ki geleneksel balıkçılığın en büyük problemi balon balığı olmaya başladı. Balığın organlarındaki ölümcül zehir tetrodotoksin, yiyenler için ciddi hayati tehlike yaratıyor ve insan dahil hiçbir düşmanı olmadan diğer türlere baskın gelmesine neden oluyor. Akdeniz Koruma Derneği 2013 yılında balon balığının Türkiye kıyılarında balıkçılığa verdiği zararların tespiti ve balığın içerdiği zehrin mevsimsel ve bölgesel dağılımını incelemek için detaylı bir proje gerçekleştirdi. Yine Birleşmiş Milletler Küçük Destek Programı tarafından desteklenen proje sonucunda balon balığının etkin olduğu kıyılarımızda balıkçılığa verdiği yıllık zararın 20 milyon liranın üzerinde olduğu tespit edildi. Projenin yürütücüsü Akdeniz Koruma Derneği yönetim kurulu üyesi ve Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü Hidrobiyoloji Anabilim Dalı ndan Yrd. Doç. Dr. İnci Tüney, balon balığının her mevsim bütün dokularında zehir tespit ettiklerini, hiçbir şekilde türün yenilmemesi gerektiğini belitti. İlaç sektöründe çok kıymetli bir yeri olan zehrin balon balıklarındaki miktarını da araştırdıklarını söyleyen İnci Tüney, pazarlanabilmesi durumunda balon balığı balıkçılığının güney kıyılarımızda yeni ve kârlı bir balıkçılık sektörü yaratabileceğini de belirtiyor. Böylece diğer balıkların tükenmesine yol açan bu istilacı balığın üzerinde hem av baskısı yaratılmış olacak hem de ekonomiye kazandırılabilecek. Gökova Körfezi bugün bir avuç insanın gayretleriyle küçük ölçeklerde de olsa korunmaya çalışılıyor. Bundan sonrası resmi kurumlardan ve halktan ilgi ve sorumluk bekliyor. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı acaba bir sivil toplum kuruluşunun taşımaya çalıştığı bayrağı devralmak isteyecek mi? Ege Üniversitesi nden Doç. Dr. Vahdet Ünal, Özel Çevre Koruma Alanları nda balıkçılıkla ilgili sorunların çözümünün çok da zor olmadığını, Balıkçılık ve Su Ürünleri Genel Müdürlüğü ve Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü nün birlikte çalışmasıyla sürdürülebilir balıkçılığın sağlanabileceğini söylüyor. Ancak bunun için paydaşlarla birlikte çalışma kültürü, samimiyet, kararlılık ve istek gerekiyor. Sualtında kalan ağlar, avlanmaya devam ettiği için yöredekiler tarafından "hayalet ağ" diye anılıyor. 144 GÖKOVA 145