6331 SAYILI YASA ÇERÇEVESİNDE ASIL İŞVEREN ALT İŞVEREN İLİŞKİLERİ Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi B sınıfı İş Güvenliği Uzmanı ( Elektrik Öğretmeni) Tel: 0545 633 21 95 e-mail: huseyin.okelek@teias.gov.tr
GİRİŞ; Taşeronlaşma ve taşeron firma çalışanlarının özlük hakları, kıdem tazminatları, maaşları vb. konular bu günlerde gündemden düşmemektedir. İlk olarak kamuda başlayan son yıllarda ise özel sektör çalışmalarında da gördüğümüz taşeronlaşma ülkemizde ve dünyada kaçınılmaz bir hal almıştır. İşyerlerinde asıl işverenin dışındaki işverenler için kullandığımız taşeron ve yüklenici ifadelerinin aslında hukuki bir karşılığı olmayıp bunların yerine hukukta alt işveren [i] ifadesi kullanılır. Her ne kadar işverenlerin asıl işlerini alt işverenlere yaptırmalarının önüne geçmek amacıyla çeşitli yasal düzenlemeler yapılmış olsa da; bunlar yeterince etkili olmamış, birçok şirkette alt işveren çalışan sayısı asıl işveren çalışan sayısını geride bırakmıştır.
ASIL İŞVEREN ALT İŞVEREN İLİŞKİSİNİN OLUŞMASI; 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Yasası ile kendi namına çalışanlar hariç hemen hemen tüm işyerleri ve işyerlerindeki statü ayrımı olmaksızın tüm çalışanlar yasanın kapsamı içine alınmıştır. Peki, bir işyerinde asıl işverenle beraber alt işverenlerde faaliyette bulunuyorsa, İSG mevzuatı kapsamında işverenlerin birbirleri ile ilişkileri, görev, yetki ve sorumlulukları için nasıl bir çerçeve çizilebilir? Bu sorunun cevabını vermeden önce işyerlerinde hangi durumlarda asıl işveren - alt işveren ilişkisinin doğduğunun iyi tespit edilmesi gerekir. Bunun için ise 4857 sayılı İş Kanununa göre çıkartılan Alt İşverenlik Yönetmeliğine bakılmalıdır.
Alt İşverenlik Yönetmeliğinin 4. Maddesinin 1. Fıkrasına göre; işyerlerinde asıl işveren - alt işveren ilişkisinin kurulabilmesi için; a) Asıl işverenin işyerinde mal veya hizmet üretimi işlerinde çalışan kendi işçileri de bulunmalıdır. b) Alt işverene verilen iş, işyerinde mal veya hizmet üretiminin yardımcı işlerinden olmalıdır. Asıl işin bölünerek alt işverene verilmesi durumunda ise, verilen iş işletmenin ve işin gereği ile teknolojik nedenlerle uzmanlık gerektiren bir iş olmalıdır.
c) Alt işveren, üstlendiği iş için görevlendirdiği işçilerini sadece o işyerinde aldığı işte çalıştırmalıdır. ç) Alt işverene verilen iş, işyerinde yürütülen mal veya hizmet üretimine ilişkin bir iş olmalı, asıl işe bağımlı ve asıl iş sürdüğü müddetçe devam eden bir iş olmalıdır. d) Alt işveren, daha önce o işyerinde çalıştırılan bir kimse olmamalıdır. Ancak daha önce o işyerinde çalıştırılan işçinin bilahare tüzel kişi şirketin ya da adi ortaklığın hissedarı olması, alt işveren ilişkisi kurmasına engel teşkil etmez. Denmektedir.
ASIL İŞVEREN ALT İŞVEREN İLİŞKİSİNİN DIŞINDAKİ DURUMLAR; Bu Kapsamda; Anahtar teslim usulü ihale edilen baraj, elektrik hattı, demiryolu vb. yapı işlerinin, bir bütün olarak başka bir işverene verilmesi durumlarında; yada işin asıl işe bağlı olarak süreklilik arz etmemesi örneğin bir kereste fabrikasının dış cephesini boyamak için işyerinde bulunan başka bir işveren olması durumunda; veya işçilerin sürekli o işte çalışmaması, örneğin personelin taşınması amacı ile anlaşılan nakliye şirketinin başka işyerleri ile de anlaşmış olması durumunda; asıl işveren - alt işveren ilişkisinden söz edilemez.
İşletme ve işin gereği olmayan ve teknolojik imkânsızlık bulunmayan durumlarda asıl işin başka bir işverene verilmesi örneğin aynı iki tezgâhtan birinde asıl işverenin diğerinde alt işverenin çalışanının bulunması veya daha önce o işyerinde asıl işverenin personeli olarak çalışanların alt işverenin personeli olarak tekrar o işyerinde çalışması durumlarında muvazaalı ilişki ortaya çıkar ki tespiti durumunda İş Kanunu [ii] ve Yargıtay [iii] kararlarına göre alt işverenin çalışanları asıl işverenin çalışanı olarak kabul edilmektedir.
Bunlarla beraber kamuoyu tarafından sıkça gündeme taşınan sorulardan biride ev hizmetlerinde çalışan gündelikçi ile ev sahibi arasında asıl işveren alt işveren ilişkisinin doğup doğmadığı konusudur ki; ev hizmetleri 6331 sayılı İSG Kanunu, 4857 sayılı İş Kanunu ve 5510 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu kapsamı dışında olduğundan ev sahibi ile gündelikçi arasında sürekli bir iş ilişkisi yoksa asıl işveren - alt işveren ilişkisinden söz edilemez.
ASIL İŞVEREN VE ALT İŞVERENLERİN YÜKÜMLÜLÜKLERİ; Şimdiye kadarki açıklamaların dışında mevzuata uygun asıl işveren - alt işveren ilişkisinin kurulduğu işyerlerinde, her iki işveren için İSG hizmetlerinin sağlanmasında işyerinin tehlike sınıfı birinci derecede belirleyicidir. Bilindiği üzere tüm işyerlerinde tehlike sınıfının belirlenmesinde işyeri sicil numarası esas alındığından alt işverenlerin tehlike sınıfı asıl işverenin tehlike sınıfından farklı olabilir. Bundan dolayı asıl işverenler alt işverenlerini yapılacak işe ve tehlike sınıfına göre seçmeli ve yönlendirmelidir. Kamu kurumları tarafından çalıştırılan bazı alt işverenler çeşitli platformlarda kamu hizmeti sunduklarını beyan ederek İSG hizmetlerinin yerine getirilmesinde kendi şirketlerini kamu kurumları ile denk görmektedir. İSG hizmetleriyle ilgili tüm işlemlerde işyeri sicil numaraları esas alındığından bu tür işletmeler yanlış bir algı içerisindedir. [iv]
İşyerlerinde ortaya çıkabilecek yada var olan tehlike ve risklerin öngörülmesi ve önlem alınması amacı ile acil eylem planı ve risk değerlendirmesi yapılmalıdır. Bu kapsamda alt işverenler kendi çalışma alanları ile ilgili risk değerlendirmesi ve acil eylem planı hazırlayarak bir örneğini asıl işverene vermek zorundadır. [v] Asıl işveren kendisine sunulan acil eylem planı ve risk değerlendirmesi dokümanının içerik kontrolünü yaparak uygulamasını takip etmek zorundadır. Alt işverenler risk değerlendirmesi ve acil eylem planı çalışmalarında kullanmak amacı ile asıl işverenden ortama ve işe ilişkin bilgi ve belge talep edebilir. Bu talepler asıl işverence karşılanır. [vi] Bu kapsamda asıl işveren ile alt işverenin sürekli işbirliği içinde olması ve hazırlanan dokümanların birbirleri ile çelişmemesi önemlidir.
Ayrıca maden, metal, yapı işleri ile tehlikeli kimyasallarla çalışılan işlerde alt işveren risk değerlendirmesi yapmamışsa asıl işveren tarafından işe başlamasına izin verilmemelidir. [vii] Asıl işveren, alt işverenin çalışanlarının iş sağlığı ve güvenliği eğitimi aldığından ve tehlikeli yada çok tehlikeli işlerde çalışacak personele ait mesleki eğitim belgesi ve yapılacak işle ilgili sağlık raporu olduğundan emin olmalıdır. [viii]
Altı aydan fazla süren asıl işveren - alt işveren ilişkilerinin bulunduğu hallerde asıl işverenlerin alt işverenleri İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulları boyutu ile de izlemesi gerekir. Alt işverenin mevzuat gereği İSG Kurulu oluşturması gerekmediği durumlarda alt işveren tarafından asıl işverenin İSG kuruluna koordinasyonu sağlamak üzere yetkili bir temsilci ataması yapılmalıdır. [ix] Lakin alt işveren temsilcisi asıl işverenin İSG kuruluna sürekli mi, kısmen mi katılacak? Yada kurulda oy kullanma hakkı hangi durumlarda olacak? Bu konularda mevzuatta boşluklar bulunmaktadır. Bunların dışında yapı işlerinde sağlık ve güvenlik planı hazırlanırken alt işveren çalışmalarının da dikkate alınması gerekir. Ayrıca yapı işlerindeki sağlık ve güvenlik koordinatörleri Alt işverenlerin çalışmalarından da sorumludurlar. [x]
SONUÇ; Bundan sonraki süreçte asıl işverenlerin alt işverenle imzaladıkları sözleşme ve dokümanlarda iş sağlığı ve güvenliğiyle ilgili hükümler özel olarak belirtilmelidir. Özellikle kamu kuruluşları için çalışan alt işverenlerin, İSG hizmetlerini yerine getirirken ortaya çıkacak maliyetleri öngörebilmesi için bu hizmetlerin ihale dokümanlarında bir maliyet kalemi olarak öngörülmesi gerektiği kanaatindeyim. Bu kapsamda İş Yeri Hekiminde olduğu gibi İş Güvenliği Uzmanı ücretlerinde de asgari bir ücret belirlenmesi kamu kurumlarının yapacağı ihalelerde İSG hizmetlerinin maliyet kalemi olarak öngörülmesinde kolaylık sağlayacaktır. Burada üzerinde durmadan geçemeyeceğim bir nokta ise; Kamu kurumlarının büyük bir kısmında İSG profesyoneli çalıştırma yükümlülüğünün 01/07/2016 ya kadar ertelenmiş olmasına rağmen, kamuda alt işveren pozisyonunda olan şirketlerden İSG profesyoneli çalıştırmasını istemek bir garabettir.
Ev hizmetlerinde günübirlik çalışan gündelikçilerin sigorta yaptırılması zorunlu olmadığından gündelikçiler birçok sosyal haktan olduğu gibi iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinden de faydalanamamaktadır. Yılda onlarca gündelikçi ölümünün yaşandığı ülkemizde bu probleme çözüm aranmak zorundadır. [xi] Risk değerlendirmesi ve İSG Kurulları boyutu ile bir işyerinde tek bir risk değerlendirmesi ve tek bir İSG Kurulu olması işyerinde İSG hizmetlerinin daha etkili olmasını sağlayacaktır.
Endüstri Meslek Liselerinde İSG bölümlerinin kurulması veya iş sağlığı ve güvenliği derslerinin zorunlu hale getirilmesi kanımca sağlam bir İş Sağlığı ve Güvenliği Kültürünün oluşturulmasına ciddi katkı sağlayacaktır. Kısacası asıl işverenler işyerlerindeki alt işverenlerini ve onların İSG faaliyetlerini sürekli takip etmek, İSG organizasyonunun kurulduğundan emin olmak zorundadırlar. Tüm bu düzenlemelerle işyerlerinde asıl işverenin çalışanları ile alt işverenin çalışanlarının eşit İSG hizmeti alması amaçlanmıştır. Bu nedenle asıl işverenler alt işveren personeli çalıştırarak İSG boyutu ile sorumluluktan kurtulamayacaklarını unutmamalıdır.
İSG hizmetlerinin, işin ve işletmenin dışına itilerek taşeronlaştırıldığı bir yaklaşım çerçevesinde taşeronlaşmayı konuştuk. Teşekkür Ederim