ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS Ercan GÜRBÜZ ANTALYA BÖLGESİNDE BAZI SICAK İKLİM ÇİM TÜRLERİNDE RENK KAYBININ ÖNLENMESİNE SONBAHAR AZOT (N) GÜBRELEMESİNİN ETKİSİ PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI ADANA, 2010

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ANTALYA BÖLGESİNDE BAZI SICAK İKLİM TÜRLERİNDE RENK KAYBININ ÖNLENMESİNE SONBAHAR AZOT (N) GÜBRELEMESİNİN ETKİSİ Ercan GÜRBÜZ YÜKSEK LİSANS TEZİ PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI Bu tez 28/05/2010 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği/Oyçokluğu ile Kabul Edilmiştir........ Prof. Dr. Zerrin SÖĞÜT Prof. Dr. Osman KARAGÜZEL Prof. Dr. M. Faruk ALTUNKASA DANIŞMAN ÜYE ÜYE Bu tez Enstitümüz Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No : Prof. Dr. İlhami YEĞİNGİL Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ ANTALYA BÖLGESİNDE BAZI SICAK İKLİM TÜRLERİNDE RENK KAYBININ ÖNLENMESİNE SONBAHAR AZOT (N) GÜBRELEMESİNİN ETKİSİ Ercan GÜRBÜZ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI Danışman : Prof. Dr. Zerrin SÖĞÜT Yıl : 2010, Sayfa: 100 Jüri : Prof. Dr. Zerrin SÖĞÜT : Prof. Dr. Osman KARAGÜZEL : Prof. Dr. M.Faruk ALTUNKASA Bu çalışmada Akdeniz sahil koşullarına uyum sağlayan bazı sıcak iklim çim türlerinde dinlenme dönemindeki sarı rengi azaltmak veya bu süreyi kısaltmak, çim kalitesi ve ilkbaharda yeşillenmeleri üzerine etkilerini araştırmak amacıyla farklı dönemlerde verilen azot gübrelerinin etkinliğini araştırılmıştır. Sıcak iklim çim türlerinden Cynodon dactylon türünün 8, Buchloë dactyloides türünün 5, Zoysia japonica türünün 2, Paspalum notatum türünün 2, Paspalum vaginatum türünün 1 ve Eremochloa ophiurioides türünün 1 çeşidi olmak üzere toplam 6 tür ve 19 çeşit de Eylül ve Eylül+Ekim aylarında azot gübresi uygulanmış ve bu uygulamaların renk, kalite, yeşil çimle kaplı alan oranı ve sürgün sayısına etkileri belirlenmiştir. Sonuç olarak Akdeniz sahil şeridinde denemede kullanılan sıcak iklim çim türlerine, sonbaharda uygulanacak azot gübresinin sonbaharda dormansiye giriş sürerini uzattığı ve kışın görülebilecek soğuk zarından dolayı ilkbaharda dormansiden çıkışında herhangi bir olumsuzluğun olmadığı saptanmıştır. Anahtar kelimeler: Sıcak İklim Çim Türleri, Antalya, Azot, Peyzaj. I

ABSTRACT MASTER THESIS THE EFFECT OF FALL NITROGEN FERTILIZATION ON THE PREVENTION OF COLOUR LOSS IN SOME WARM-SEASON TURFGRASS SPECIES IN THE MEDITERRANEAN REGION Ercan GÜRBÜZ UNIVERSITY OF ÇUKUROVA INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES DEPARTMENT OF LANDSCAPE ARCHITECTURE Supervisor : Prof. Dr. Zerrin SÖĞÜT Year : 2010, Pages: 100 Jury: Prof. Dr. Zerrin SÖĞÜT : Prof. Dr. Osman KARAGÜZEL : Prof. Dr. M.Faruk ALTUNKASA The efficiency of some nitrogen fertilizers, applied in different terms, on the quality of turfgras species and their foliage in spring was investigated for reducing fall color retention or shortening of this term in some warm-season turfgrass species adapted to coastal Mediterranean region. Nitrogen was applied in either September or September + October to the 19 turfgrass cultivars belonging 6 warm-season turfgrass species ( 8 of them are Cynodon dactylon, 5 of them are Buchloë dactyloides, 2 of them are Zoysia japonica, 2 of them are Paspalum notatum, 1 of them is Paspalum vaginatum and 1 of them is Eremochloa ophiurioides). The effects of these applications were determined on turfgrass color, turfgrass quality, the percentage of spring green-up and shoot density. Results were showed that, nitrogen application in fall; significantly delayed onset of dormancy on fall and showed no negative effect on spring green-up after possible cool season for the cultivars used in this research in the Mediterranean coastal region conditions. Key words: Warm-Season Turfgrass Species, Antalya, Nitrogen, Landscape. II

TEŞEKKÜR Bu çalışmamın tamamlanmasında öncelikle büyük yardım ve desteğini gördüğüm Danışman hocam Prof. Dr. Zerrin SÖĞÜT e ve bana konuyla ilgili yön gösterdiğinden dolayı hocalarım Prof. Dr. Osman KARAGÜZEL ve Yard. Doç. Dr. Songül SEVER MUTLU ya teşekkürü bir borç bilirim. Denemeyi yaptığım Antalya Batı Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürü Dr. Suat YILMAZ a ve değerli personeline çok teşekkür ederim. Ayrıca sevgili eşim Elif GÜRBÜZ ve oğlum Ö. Ege GÜRBÜZ e bana verdikleri güven, sabır ve yardımlarıyla, her türlü destekleri ile yanımda olduklarından dolayı minnettarım. III

İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ... I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR... III İÇİNDEKİLER...... IV ÇİZELGELER DİZİNİ... VI ŞEKİLLER DİZİNİ... IX SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ... IVI 1. GİRİŞ... 1 1.1. Çim Bitkilerinin Tanımı ve Sınıflandırılması 2 1.2. Çimlerin Sıcaklık İstekleri... 3 1.2.1. Sıcak İklim Çim Türleri.... 5 1.3. Çim Bitkilerinin Gübrelenmesi... 6 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR... 9 3. MATERYAL VE METOD... 17 3.1. Materyal... 17 3.1.1. Deneme Alanın İklim ve Toprak Özellikleri... 18 3.1.2. Bitkisel Materyal.... 22 3.1.2.1. Cynodon dactylon L. (Bermuda çimi). 24 3.1.2.2. Buchloe dactyloides (Nutt.) Engelm. (Mandaotu)... 25 3.1.2.3. Zoysia japonica Steud. (Japon Çimi).. 26 3.1.2.4. Paspalum notatum Flugge. (Parlak Yalancıdarı) 27 3.1.2.5. Paspalum vaginatum Swarz. (Kıyı Yalancıdarısı).. 28 3.1.2.6. Eremochloa ophiurioides (Munro.) Hack. (Kırkayak Çimi )... 29 3.2. Metod.. 30 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA... 35 4.1. Çim Rengi.. 35 4.2. Genel Çim Kalitesi 52 IV

4.3. Yeşil Çimle Kaplı Alan Oranı (%) 66 4.4. Birim Alandaki Sürgün Sayısı (adet/m 2 )... 85 5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER... 89 KAYNAKLAR. 97 ÖZGEÇMİŞ...... 100 V

ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 1.1. Türkiye nin yıllara göre çim ve çayır tohumları ithalatihracat miktarı ve parasal değerleri... 3 Çizelge 3.1. 1975-2008 yılları arası Antalya ili ortalama iklim değerleri... 18 Çizelge 3.2. 2009 yılı ve 2010 yılı Ocak ve Şubat ayları Antalya ili iklim değerleri.. 19 Çizelge 3.3. Deneme alanı 1 m toprak üstü, toprak yüzeyi ve 10 cm torak içi sıcaklık değerleri 20 Çizelge 3.4. Deneme alanı toprağı analiz sonuçları. 21 Çizelge 3.5. denemede kullanılan tür ve çeşitler.. 23 Çizelge 3.6. Denemede kullanılan çeşitlerin planı... 31 Çizelge 4.1. Gübrelemenin sıcak iklim çimlerinde çim rengi üzerine etkisi. 36 Çizelge 4.2. Cynodon dactylon türünde gübreleme ile oluşan renk değişimleri 40 Çizelge 4.3. Buchloë dactyloides türünde gübreleme ile oluşan renk değişimleri 41 Çizelge 4.4. Paspalum notatum türünde gübreleme ile oluşan renk değişimleri 43 Çizelge 4.5. Paspalum vaginatum türünde gübreleme ile oluşan renk değişimleri 44 Çizelge 4.6. Zoysia japonica türünde gübreleme ile oluşan renk değişimleri 45 Çizelge 4.7. Eremochloa ophiurioides türünde gübreleme ile oluşan renk değişimleri 46 Çizelge 4.8. Sıcak iklim çim çeşitlerinin çim kalitesi skalası değişimi 49 Çizelge 4.9. Gübrelemenin sıcak iklim çimlerinde çim kalitesi üzerine etkisi. 53 VI

Çizelge 4.10. Cynodon dactylon türünde gübreleme ile oluşan kalite değişimleri 54 Çizelge 4.11. Buchloë dactyloides türünde gübreleme ile oluşan kalite değişimleri 57 Çizelge 4.12. Paspalum notatum türünde gübreleme ile oluşan kalite değişimleri... 58 Çizelge 4.13. Paspalum vaginatum türünde gübreleme ile oluşan kalite değişimleri 60 Çizelge 4.14. Zoysia japonica türünde gübreleme ile oluşan kalite değişimleri... 61 Çizelge 4.15. Eremochloa ophiurioides türünde gübreleme ile oluşan kalite değişimleri 62 Çizelge 4.16. Sıcak iklim çim çeşitlerinin çim kalitesi skalası değişimi 64 Çizelge 4.17. Gübrelemenin sıcak iklim çimlerinde çim rengi üzerine 68 etkisi. Çizelge 4.18. Cynodon dactylon türünde gübreleme ile oluşan yeşil çimle kaplı alan oranı değişimleri 70 Çizelge 4.19. Buchloë dactyloides türünde gübreleme ile oluşan yeşil çimle kaplı alan oranı değişimleri.. 71 Çizelge 4.20. Çizelge 4.20. Paspalum notatum türünde gübreleme ile oluşan yeşil çimle kaplı alan oranı değişimleri 73 Çizelge 4.21. Paspalum vaginatum türünde gübreleme ile oluşan yeşil çimle kaplı alan oranı değişimleri 74 Çizelge 4.22. Zoysia japonica Türünde gübreleme ile oluşan yeşil çimle kaplı alan oranı değişimleri... 76 Çizelge 4.23. Eremochloa ophiurioides türünde gübreleme ile oluşan yeşil çimle kaplı alan oranı değişimleri... 77 Çizelge 4.24. Sıcak iklim çim çeşitlerinin yeşil çimle kaplı alan oranlarının (%) mevsimsel değişimi 79 Çizelge 4.25. Gübre dozlarının sürgün sayısına etkisi... 85 Çizelge 4.26. Sürgün sayısının türler ve çeşitlere göre durumu. 86 VII

Çizelge 4.27. Gübreleme zamanının türler üzerindeki sürgün sayısına etkisi. 87 VIII

ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 3.1. Deneme yapılan alanın genel görünümü. 17 Sekil 3.2. Deneme alanında kullanılan sıcaklık ölçer... 20 Şekil 3.3. 28.01.2010 tarihi sabahı oluşan don ve kırağı... 20 Şekil 3.4. Deneme alanı toprak yüzeyi ve 10 cm toprak içi sıcaklık değişimi grafiği... 21 Şekil 3.5. Deneme alanında kullanılan çeşitler..... 22 Şekil 3.6. Deneme alanında kullanılan Cynodon dactylon ve çiçeği... 24 Şekil 3.7. Deneme alanında kullanılan Buchloë dactyloides ve çiçekleri... 26 Şekil 3.8. Deneme alanında kullanılan Zoysia japonica ve çiçeği.. 27 Şekil 3.9. Deneme alanında kullanılan Paspalum notatum, kök yapısı ve çiçeği... 28 Şekil 3.10. Deneme alanında kullanılan Paspalum vaginatum ve çiçeği.. 29 Şekil 3.11. Deneme alanında kullanılan E. ophiurioides. 30 Şekil 4.1. Gübrelemenin sıcak iklim çimlerinde çim rengi üzerine etkisi... 35 Şekil 4.2. B. dactyloides türünün renk değişimi.. 37 Şekil 4.3. C. dactylon türünün renk değişimi.. 37 Şekil 4.4. P. vaginatum türünün renk değişimi... 38 Şekil 4.5. Z. japonica türünün renk değişimi... 38 Şekil 4.6. E. ophiurioides türünün renk değişimi 38 Şekil 4.7. P. notatum türünün renk değişimi... 39 Şekil 4.8. Türlerin deneme süresince gösterdikleri renk değişimleri. 39 Şekil 4.9. Cynodon dactylon türünde gübreleme ile oluşan renk değişimleri... 40 Şekil 4.10. B Buchloë dactyloides türünde gübreleme ile oluşan renk değişimleri... 42 Şekil 4.11. Paspalum notatum türünde gübreleme ile oluşan renk değişimleri... 43 IX

Şekil 4.12. Paspalum vaginatum türünde gübreleme ile oluşan renk 44 değişimleri... Şekil 4.13. Z. Zoysia japonica türünde gübreleme ile oluşan renk değişimleri... 46 Şekil 4.14. Kontrol ile Eylül + Ekim de uygulanan azot (N) gübresinin 09.12.2009 tarihindeki türler üzerindeki etkisi 47 Şekil 4.15. Eremochloa ophiurioides türünde gübreleme ile oluşan renk değişimleri. 48 Şekil 4.16. Sıcak iklim çim çeşitlerinin çim rengi değişimi grafiği.. 51 Şekil 4.17. Gübrelemenin sıcak iklim çimlerinde çim kalitesi üzerine etkisi 52 Şekil 4.18. Türlerin deneme süresince gösterdikleri kalite değişimleri 55 Şekil 4.19. Cynodon dactylon türünde gübreleme ile oluşan renk değişimleri... 56 Şekil 4.20. Buchloë dactyloides türünde gübreleme ile oluşan kalite değişimleri.. 57 Şekil 4.21. Paspalum notatum türünde gübreleme ile oluşan kalite değişimleri.. 59 Şekil 4.22. Paspalum vaginatum türünde gübreleme ile oluşan kalite değişimleri... 60 Şekil 4.23. Zoysia japonica türünde gübreleme ile oluşan kalite değişimleri... 61 Şekil 4.24. Eremochloa ophiurioides türünde gübreleme ile oluşan kalite değişimleri.. 62 Şekil 4.25. Sıcak iklim çim çeşitlerinin çim kalitesi değişimi grafiği.. 66 Şekil 4.26. Gübrelemenin sıcak iklim çimlerinde yeşil çimle kaplı alan oranı üzerine etkisi.. 67 Şekil 4.27. Türlerin deneme süresince gösterdikleri yeşil çimle kaplı alan oranı değişimleri.. 70 X

Şekil 4.28. Cynodon dactylon türünde gübreleme ile oluşan yeşil çimle 71 kaplı alan oranı değişimleri Şekil 4.29. Buchloë dactyloides türünde gübreleme ile oluşan yeşil çimle kaplı alan oranı değişimleri. 72 Şekil 4.30. Paspalum notatum türünde gübreleme ile oluşan yeşil çimle kaplı alan oranı değişimleri 73 Şekil 4.31. Paspalum vaginatum türünde gübreleme ile oluşan yeşil çimle kaplı alan oranı değişimleri 75 Şekil 4.32. Zoysia japonica türünde gübreleme ile oluşan yeşil çimle kaplı alan oranı değişimleri.. 76 Şekil 4.33. E. Eremochloa ophiurioides türünde gübreleme ile oluşan yeşil çimle kaplı alan oranı değişimleri... 78 Şekil 4.34. Sıcak iklim çim çeşitlerinin yeşil çimle kaplı alan oranlarının (%) mevsimsel değişimi.. 81 Şekil 4.35. Sonbaharda deneme alanı ve gübre uygulamaları... 82 Şekil 4.36. Kış mevsiminde deneme alanı. 83 Şekil 4.37. İlkbaharda deneme alanı.. 84 Şekil 4.38. Sürgün sayımı işlemi.. 88 XI

SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ C :Karbon Fe :Demir H :Hidrojen O :Oksijen N :Azot P :Fosfor Cl :Klor Na :Sodyum K :Potasyum CO 2 :Karbondioksit sp. :Tür spp. :Türler TE :Trinexapac-Ethyl C :Santigrat derece m :Metre mm :Milimetre m 2 da kg g L : Metrekare :Dekar :Kilogram :Gram :Litre ms/cm : Mili Siemens/ santimetre sn :Saniye sa :Saat % :Yüzde oran $ :Amerikan doları PVC : Poli vinil klorür ph :Hidrojen iyonu konsantrasyonu XII

1. GİRİŞ Ercan GÜRBÜZ 1. GİRİŞ Ülkemizde hızlı nüfus artışı sonucu kentlerin hızla gelişmesi ve yoğun yapılaşma, kentsel yeşil alanların ve özellikle yüzey etkisi oluşturan çim alanların önemini bir kat daha arttırmıştır. Özellikle yapı teknolojisindeki gelişmeler sonucu yoğun ve yüksek yapılar arasındaki boşlukların çim yüzey olarak düzenlenmesi önem kazanmış, teknoloji ürünü betonun sert ve soğuk görünümünün zayıflatılması ve yapı çevresi ekolojisinin insan yaşamı yönünden iyileştirilmesi kaçınılmaz olmuştur. Yapı çevrelerinde olduğu kadar, spor ve oyun alanlarında da çim bitkisi, üstlendiği fonksiyonlarla birlikte, kentsel ortama estetik yönden güzel ve engin görünümler sunar. Çünkü kent yeşil alan sistemi içerisinde çim alanlar, estetik güzellik sağlamaktan daha önemli olarak, üzerinde spor yapma, oyun oynama ve dinlenmeye olanak sağlayan yeşil bir örtü oluşturur. Nitekim insanın günlük yaşamı süresince evde, işyerinde doğrudan ilişkide bulunduğu çim alanlar, güzel düzenlenmiş yollar, kent meydanları ve yaya bölgeleri içerisinde kentsel yeşil dokunun temel yapısını oluştururlar. Çim alanlar, çeşitli fonksiyonları yerine getirmesinin yanı sıra kentte estetik yönden de olumlu etki yaratmaktadır, çünkü çimin yeşili insanı diğer bitki örtüleri gibi doğrudan etkileyerek kültürel peyzajın ön zeminini oluşturur. Yumuşak dokusu ile çalı ve ağaç kitlelerini ortaya çıkarır, vurgular, renk ve yapı yönünden kontrastlar yaratabilir (Karagüzel, 2007). Çim alanlar iklim düzenleyici olarak görev yaparlar. İyi tesis edilmiş 1 m 2 lik çim yüzeyinde yaklaşık 4000 e yakın çim bitkisi enerji absorbsiyonu özelliği nedeni ile bir klima gibi işlev görür. Aynı yüzey betonla kaplandığında, bu sıcaklık farkı 20-25 C fazla olabilmektedir (Uzun, 1992). Peyzaj Mimarlığı açısından çimler; estetik değer ve biyolojik konfor sağlama açısından yatay boyutun tasarımında kullanılan en yaygın bitkisel materyalidir denebilir (Karagüzel, 2007). Çim alanların ortaya çıkısı çok eskidir. Çim alanlarla ilgili başlangıç bilgilerinin tümü İngiltere den kaynaklanan uygulamalarla gelişmiş, bu dönemde deneme 1

1. GİRİŞ Ercan GÜRBÜZ yanılma yöntemleriyle ve gözlemleriyle elde edilen deneyimler çim alanı geliştirme sanatını oluşturmuştur (Avcıoğlu, 1997). Gandert (1960), Beard (1973), sistematik olarak yeşil alan çalışmalarına; 1885 yılında A.B.D. Connecticut da J.B. OLCOTT tarafından başlanmıştır. 1920 yılında United States Golf Association bünyesinde bir çim araştırma şubesi kurulmuştur. İngiltere, Almanya, Yeni Zelanda ve diğer bazı ülkelerde bu konularda çalışmalar geliştirilmiş, çeşitli yeşil alan araştırmaları için merkezler oluşturulmuştur. Daha sonra ticari firmalar bu konuya ilgi göstermişler ve yeni çeşitler geliştirme düzeyine gelmişlerdir (Güneylioğlu ve Sevimay, 2007). Günümüzde golf kültürü çim araştırmaları konusunda öncülük etmeyi sürdürmektedir. Özel firmaların girişimleri ile çim çeşitleri ıslahından yeşil alan tesisine kadar uzayan bir çalışma zinciri yoğun bir endüstri kolu haline gelmiştir (Avcıoğlu, 1997). Ülkemizde yeni olan çim araştırmaları daha çok üniversitelerin ziraat fakültelerinde yürütülmektedir. Ancak ekonomik değeri ülkesel düzeyde yüksek olan kültür bitkileri üzerinde yoğun olduğu için çim araştırmaları sınırlı kalmıştır (Avcıoğlu, 1997). Son zamanlarda özel şirketler gelişme göstermiş ve serin iklim çimlerinde ıslah çalışmalarına başlamışlardır. Ancak henüz ülkemizde ıslah edilmiş az sayıda tescilli serin iklim çeşidi bulunmaktadır. Sıcak iklim çim türlerinde çalışmalar sınırlı sayıdadır ve henüz tescilli çeşidimiz bulunmamaktadır. Bu nedenledir ki ülkemiz bütün sıcak iklim çim tohumlarını ithal etmektedir. Türkiye nin yıllara göre çim ve çayır tohumları ithalat ihracat miktarı ve parasal değerleri Çizelge 1.1 de verilmiştir. 1.1. Çim Bitkilerinin Tanımı ve Sınıflandırılması Çim bitkileri, dünyanın her yanındaki doğal bitki örtüsünün önemli bir bölümünü oluşturan 600 cins, 9000 den fazla tür içeren ve en geniş bitki familyalarından biri olan Poaceae (Gramineae) familyasının üyesi olan tek ve çok 2

1. GİRİŞ Ercan GÜRBÜZ yıllık, otsu veya odunsu bitkilerdir. Buğday ve mısır bitkisi gibi birçok kültür bitkisinin yanında, çayır ve meralarda bulunan birçok bitki bu familyanın üyesidir. Çizelge 1.1. Türkiye nin yıllara göre çim ve çayır tohumları ithalat ihracat miktarı ve parasal değerleri (TSÜAB TÜRKTED, 2009) Yıllar 2002 2003 2004 2005 2006 2007 İthalat (Ton) 2 131 2 809 2 084 2 859 5 089 4 128 Parasal Değer (000$) 3 047 4 045 3 573 5 784 9 712 7 913 İhracat (Ton) 27 31 65 24 95 88 Parasal Değer (000$) 90 108 223 178 449 395 Kentsel yeşil alanlar, rekreasyon alanları ve spor alanlarında kullanılan buğdaygil tür ve çeşitleri genel adlandırma ile çim adı ile anılmaktadır. Çim türleri ekolojik istekleri açısından Serin İklim Çimleri ve Sıcak İklim Çimleri olmak üzere iki temel gruba ayrılırlar. Bu sınıflama kullanım açısından bir sınırlamanın tanımlayıcısı değildir. Birçok serin iklim çim cinslerinin sıcak iklim bölgelerinde değişik amaçlar için kullanılması söz konusu olabildiği gibi, bazı sıcak iklim çim cinslerinin de serin iklim bölgelerinde bazı uygulamalarda kullanıldığı görülebilmektedir. Örneğin bir serin iklim çimi olan Lolium perenne (İngiliz çimi), Akdeniz Bölgesindeki golf alanlarında sonbaharda yapılan üst ekimler (overseeding) için en çok kullanılan türlerden biridir. Sınıflamada en önemli ölçüt optimum yetişme sıcaklığıdır. Bu sıcaklık serin iklim çimleri için 10-21 C, sıcak iklim çimleri için ise 15-27 C dir. Bu sıcaklıklar dışında çimlerin gelişmelerinde yavaşlama ve durma, dinlenmeye girme veya ölüm görülebilmektedir (Karagüzel, 2007). 1.2. Çimlerin Sıcaklık İstekleri Nispeten yüksek sıcaklıklarda (25-35 C) yetişen bitkiler 10 ile 15 C ye getirildiklerinde üşüme zararı oluşur. Büyüme yavaşlar, yapraklarda renk kaybı ya da lezyonlar oluşur ve yapraklar uzun süre suda bırakılmış gibi ıslak bir görünüm alırlar. 3

1. GİRİŞ Ercan GÜRBÜZ Kökler düşük sıcaklığa maruz kalınca bitki solabilir (Taiz ve Zeiger, 2002). Poa, Agrostis, Festuca, Phleum, Lolium, Agropyron gibi serin iklim çim cinslerinde toprak üstü organlarının optimum büyüme ve gelişme sıcaklığı 15-25 C arasında değişir. Buna karşılık Cynodon gibi sıcak iklim cinsleri 27-35 C sıcaklıklarda daha iyi gelişir. İyi bir gelişme için, sıcaklığın yanında su ve bitki besin maddeleri de optimum düzeylerde bulunmalıdır. Çim türlerinde optimum kök gelişimi daha düşük sıcaklıklarda gerçekleşir. Genel olarak serin iklim türleri 10-18 C arasında iyi kök gelişimi yaparken, sıcak iklim türlerinde bu sıcaklık 25-30 C ye kadar yükselir. Rizom gelişimi için gerekli optimum sıcaklıklar da kök gelişimi ile benzerlik gösterir. Çim türlerinde optimum büyüme ve gelişme sıcaklığı ile kaliteli çim için gerekli optimum sıcaklık kavramları birbirinden farklıdır. Kaliteli bir çim örtüsü, optimum büyüme ve gelişme sıcaklıklarından daha düşük derecelerde ortaya çıkar. Diğer bir ifade ile serin dönemlerde bitkilerin büyüme ve gelişmeleri yavaşlar, ancak çim kalitesi yükselir (Karagüzel, 2007). Harivandi ve ark. (1984) na göre başarılı bir çim bitkisi seçimi, çimin nasıl kullanılacağı, nerede yetiştirileceği ve kabul edilebilir devamlılık düzeyinin ve görüntüsünün ne olduğunun bilinmesiyle ilgilidir. Çünkü her bir çim türünün iyi ve kötü özellikleri, güçlü ve zayıf yönleri vardır. Özel koşullar açısından bu özelliklerin iyi bilinmesi gerekir. Sıcak iklim çimleri (Cynodon dactylon, Cynodon spp., Pennisetum clandestinum, Paspalum vaginaturn, Stenotaphrum secundatum, Zoysia spp.) ortalama hava sıcaklığının 10-15,5 C den aşağıya düştüğü kış aylarında dormansiye girerler ve yeşil rengini genellikle kaybeder. Serin iklim çim bitkileri (Agrostis tenuis, Agrostis palustris, Agrostis spp. cv Highland, Poa pratensis, Lolium multiflorum, Lolium perenne, Festuca arundinacea, Puccinellia distans ve Festuca rubra) uzun bir süre ortalama hava sıcaklığı 0 C nin altına düşmediği sürece yeşil renklerini kaybetmezler. Hava sıcaklığı kısa bir süre düşer ve tekrar yükselirse renkleri hemen düzelir ve genellikle herhangi bir hasar görmezler (Aslan, 2004). 4

1. GİRİŞ Ercan GÜRBÜZ 1.2.1. Sıcak İklim Çim Türleri Optimum gelişmelerini 15-27 C sıcaklıklarda gösterebilen sıcak iklim çim türleri Afrika, Güney Amerika ve Asya nın tropik ve subtropik bölgelerinin doğal türleridir. Diğer bir ifade ile sıcak iklim bitkileri C-4 (Mezofil hücrelerinde CO 2 asimilasyonunun ilk ürünü olarak dört karbonlu bileşikleri üreten bitkilerdir. Bu bileşikler hızla demet kını hücrelerine taşınır ve dekarbokside edilir. Serbest kalan CO 2 Calvin döngüsünde kullanılır. Bu mekanizmaya sahip bitkiler çoğunlukla sıcak ortamlarda yaşar (Taiz ve Zeiger, 2002).) bitkileridir. Soğuğa, düşük sıcaklıklara dayanımları çok zayıf olan bu türler, ülkemizde Ege, Akdeniz ve kış sıcaklığının fazla düşmediği geçit bölgelerine kadar yayılır ve bu bölgelerde kullanımları söz konusudur. Nisan ve ekim ayları boyunca hüküm süren sıcak çevre koşullarında iyi gelişirler. Kasım ile nisan başına kadar olan dönemde bu türler yerel sıcaklık değerlerine bağlı olarak dinlenmeye girerler. Bu devrede yaprakları sararır, bitkiler sarı ya da açık kahverengi bir görünüm alırlar. Kış aylarında görülen bu renk değişimi ve dinlenme devresi sıcak iklim çimlerinin en önemli olumsuz özellikleridir. Ülkemiz çok çeşitli ekolojik koşullara sahiptir. Gerek serin iklim ve gerekse sıcak iklim çimlerinin değişik kombinasyonlar halinde yetiştirilebilme olanağı ve bölgeleri bulunmaktadır. Özellikle Akdeniz ve Ege Bölgeleri kıyı kesimleri, sıcak yaz aylarında yoğun bir güneş ışınımı altındadır. Bu koşullar serin iklim çimlerinde generatif ve vegetatif gelişmeyi hızlandırmakta ve sık biçim gereğini ortaya çıkarmaktadır. Sıcak yaz günlerinde çok sık biçim, serin iklim çim türlerini olumsuz etkilemekte, üst kısmı azalan çim bitkilerinin kökten beslenmesi güçleşmekte ve çcim örtüsü zamanla seyrekleşmektedir. Öte yandan bazı serin iklim çim tür ve çeşitleri özellikle Akdeniz Bölgesinde yaz aylarını geçirememekte ve ölmektedirler. Bu nedenle bu bölgelerde sıcak iklim çim türlerinin kullanılması zorunlu hale gelmektedir. Sıcak iklim çim türlerinin kış aylarında gösterdikleri zayıflıklara karşın, yaz aylarında bu sakıncalarını ön plana çıkartmayan birçok olumlu özellikleri vardır. Öncelikle yüksek sıcaklıklarda çok kaliteli çim örtüler oluşturabilmektedirler. 5

1. GİRİŞ Ercan GÜRBÜZ Özellikle Akdeniz ikliminin hakim olduğu ülke ve bölgelerde çok yoğun kullanışları vardır ve kuraklığa karşı dayanıklılık gösterebilmektedirler (Karagüzel, 2007). 1.3. Çimlerin Gübrelenmesi Yeşil alanlardaki çim bitkilerinin dokuları ortalama olarak % 75 oranında su içermekte, geriye kalan ve kuru madde olarak adlandırılan 16 elementten oluşmaktadır. Fotosentezin temel elementleri C, H ve O dışındaki 13 elementten N dışında kalan 12 si toprağın kendi yapısından yani ana kayaçtan doğrudan bitki tarafından alınabilmekte, azot ise önce bakteriyel fiksasyonla atmosferden toprağa geçmekte, daha sonra topraktan bitkiye ulaşabilmektedir. Fotosentezin temel elementlerinden sonra çimlerin en çok ihtiyaç duyduğu element azottur. Azot (N) bitki içerisindeki klorofil amino asitler ve proteinler, nükleik asitler, enzimler ve vitaminlerin yapısında yaşamsal önemde bir element olarak yer almaktadır (Avcıoğlu, 1997). Sıcak iklim çim bitkileri Akdeniz sahil kuşağında kışa hazırlık amacıyla eylül - ekim aylarında ve dormansi çıkışındaki nisan - mayıs aylarında da kök gelişimini artırmak için potasyum (K) gübresi verilmektedir. nisan ekim ayları arasında çimler vegatatif gelişim gösterdikleri için azot ağırlıklı bir gübreleme yapılır. Son zamanlarda teknolojinin ilerlemesiyle birlikte yavaş eriyen (slow release) gübreler çim alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Bu gübreleme ile gübre reçine ile kaplanarak sulama ile kademeli olarak erimesi sağlanmakta, böylece alanın daha uzun bir dönemde gübrelenmesi sağlanmaktadır. Bu sayede işçilik ihtiyacı azalmakta ve alan daha az çiğnenmektedir. Akdeniz sahil kuşağı topraklarının ph ı genelde yüksektir. Bu nedenle bazı sıcak iklim türlerinde topraktan demir (Fe) alınımı zorlaşmakta ve kloroz görülmektedir. Bu nedenle çim alanlara yaz aylarında Fe gübresi verilmektedir. Dünyada sıcak iklim çimlerinin sonbaharda sıcaklıkların düşmesi ile renk kaybının yeşilden saman sarısı rengine dönmesini azaltmak veya önlemek için farklı işlemler yapılmaktadır. Bunlardan bazıları üst ekim (overseeding), hazır rulo çim, farklı gübre uygulamaları, bitki büyüme düzenleyiciler, sentetik yeşil renkli 6

1. GİRİŞ Ercan GÜRBÜZ kaplamalar ve çim alanın üzerinin doğal yeşil boya ile boyanmasıdır. Ülkemiz de özellikle büyük oteller de olmak üzere çim alanlarda yeşil rengi artırmak için en çok üst ekim (overseeding) işlemi yapılmaktadır. Bu işlemde sıcaklıkların düşmesi ile birlikte eylül ekim aylarında özel alet ve ekipmanlar ile serin iklim çim tohumları alana ekilmektedir. Böylece ekim mayıs ayları arasında sıcak iklim çim türleri altta saman sarı renginde iken, üstte serin iklim çimlerinin yeşil renkli kalması sağlanmaktadır. Mayıs ayında ise sıcaklıkların artmasıyla birlikte çim alan su ve gübre stresine sokularak serin iklim çimlerinin ölmesi sağlanır. Bu arada sıcaklıkların artmasıyla birlikte sıcak iklim çim bitkileri alanda istenen çim renk ve kalitesine ulaşır. Bu çalışma Akdeniz sahil koşullarına uyum sağlayan bazı sıcak iklim çim türlerinde dinlenme dönemindeki sarı rengi azaltmak veya bu süreyi kısaltmak, çim kalitesi ve ilkbaharda yeşillenmeleri üzerine farklı dönemlerde verilen azot gübrelerinin etkinliğini belirlemeyi amaçlanmıştır. 7

1. GİRİŞ Ercan GÜRBÜZ 8

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ercan GÜRBÜZ 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Hertel (1964) e göre; yeşil alanlar devamlı biçildiklerinden dolayı kültür bitkilerine oranla besin maddeleri gereksinimi daha fazladır. Devamlı olarak biçilen çim bitkilerinin topraktan kaldırdıkları besin maddeleri bir yılda dekardan 45 kg N, 12,5 kg P ve 30 kg K dır (Güneylioğlu ve Sevimay, 2007). Horst ve ark. (1984), çimlerin performans özelliklerini değerlendirirken görsel değerlendirme parametrelerini kullanmışlar ve istatistiki analizlerini yapmışlardır (Güneylioğlu ve Sevimay, 2007). Wu ve Harivandi (1989), Orta Meksika dan toplanan 2 adet doğal çeşit Buchloe sp., Kuzey Amerika dan toplanan 1 doğal çeşit Buchloe sp. ve ticari bir Buchloe dactyloides Nutt. Çeşidi olan Texoka soğuk toleransına (0-2 C) ve don (-12 C) direncine bakılmıştır. Sonuçta Kuzey Amerika ile Orta Meksika doğal çeşitleri arasında soğuk toleransına ve don direnci bakımından genetik olarak önemli bir farklılığın olabileceği belirtilmektedir. Ervin ve ark. (1994), yaptıkları çalışmada özellikle geçiş bölgelerinde sonbaharda Cynodon sp. çiminin dormansiye girmeden önce daha az N gübresi ve daha fazla K uygulanması gerektiğini belirtmişlerdir. N gübresi sonbaharda soğuk direncini azaltmakta ve ilkbaharda bu çimin dormansiden çıkışında ölü noktaları artırmaktadır. Avcıoğlu ve ark. (1996) ye göre; Türkiye de serin iklim bölgelerde yeşil alan tesis ederken serin iklim bitkileri başarıyla kullanılabilir. Ancak sıcak iklimlerde Cynodon türleri başarılı olabilmektedir. Bu türlerin kış sararmasını gidermek için sonbaharda Lolium perenne L. veya Lolium italicum ile üstten tohumlama yapılmalıdır. Şen (2001), Antalya, Belek yöresi golf alanlarında Bermuda (Cynodon dactylon L.C. Rich) ve Zoysia (Zoysia japonica Wild) çimlerinin tuzluluğa hassasiyetlerini araştırmıştır. Bu amaçla bitkiler farklı düzeylerde tuz içeren (0.45, 0.90, 1.80, 3.60, 7.20 ms/cm) sulama suyuyla sulanmıştır. Bitkilerin tuzluluğa gösterdikleri tepkinin bir ölçüsü olarak oluşturdukları kuru madde ile Na, K ve Cl alımları belirlenmiştir. Araştırmadan elde olunan sonuçlara göre her iki çim 9

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ercan GÜRBÜZ çeşidinde de tuzluluğa bağlı olarak kuru ağırlık azalması olmuştur. Bununla birlikte Bermuda çiminin kuru ağırlığındaki azalma Zoysia'ya göre daha az olmuştur. Tuzluluk her iki çim çeşidinin Na içeriklerinin artmasına neden olmuştur. Düşük tuz düzeylerinde (0.45-3.60 ms/cm) Bermuda çimi daha yüksek tuz içermesine rağmen, Zoysia'nın Na içeriği yüksek tuz düzeyinde (7.20 ms/cm) Bermudadan yüksek olmuştur. Tuzluluğa bağlı olarak bitkilerin Cl içerikleri artmıştır. Zoysia çiminin Bermuda'ya göre daha yüksek düzeyde Cl içerdiği belirlenmiştir. Bitkilerin K içerikleri tuzluluğa bağlı olarak azalmıştır. Bununla birlikte Bermuda çiminin Zoysia'ya göre daha yüksek düzeyde K içerdiği belirlenmiştir. Bermuda çiminin özellikle yüksek tuz düzeylerinde daha yüksek kuru madde oluşturması, daha az Na, Cl alımı ve yüksek K içermesinin bir sonucu olarak Zoysia'ya göre daha dayanıklı olduğu sonucuna varılmıştır. Croce ve ark. (2001), İtalya da yaptıkları çalışmada sıcak iklim çim türlerinden Cynodon spp. türünün 5 (Tifway, Tifdwarf, Tifway II, Santa Ana, Tifgreen) adet vegetatif aksamıyla çoğaltılan çeşidi ve 11 (Princess, Az. Common, Sultan, Sonesta, Mirage, Pyramid, Jackpot, Cheyenne, Primavera, NuMex Sahara, Guymon) adet tohumla çoğaltılan çeşidi, Zoysia spp. türünün 5 (Emerald, El Toro, De Anza, Victoria, Meyer) adet vegatatif aksamıyla çoğaltılan çeşidi ve 4 (China common, T-1 Meyer, J-36, W 3-2) adet tohumla çoğaltılan çeşidi, Paspalum vaginatum türünün 2 (Adalayd, Bindi) adet vegetatif aksamıyla çoğaltılan çeşidi, Buchloe dactyloides türünün 3 (Bison, Cody, and Tanaka) adet tohumla çoğaltılan çeşidi ile adaptasyon denemesi yapmışlardır. Golf ve spor alanlarında 6 yıl boyunca yapılan çalışmada biçim yüksekliği 13 mm dir. Kalite, yaprak ayası genişliği ve sürgün yoğunluğu kriterlerine göre bütün türlerde vegetatif aksamıyla çoğaltılan çeşitlerin, tohumla çoğaltılan çeşitlere oranla daha iyi sonuçlar verdiği belirlenmiştir. Çim çeşitleri içersinde en iyi performans sergileyen Princess çeşididir. Richardson (2002), Cynodon ssp. türünün Tifway çeşidinde soğuk toleransını geliştirmek için N ve TE (bitki büyüme engelleyicisi) kullanmıştır. Sonbahar N ve TE uygulamasının inanılanın aksine sonbaharda yeşil kalma süresini uzattığını ve ilkbaharda dormasiden çıkma zamanının daha erken olduğunu belirtmiştir. 10

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ercan GÜRBÜZ Zoner ve ark. (2004), Van da yapılan bir azotlu gübre çalışmasında % 40 Lolium perenne L. (Çok yıllık çim) + % 20 Poa pratensis L. (Çayır salkımotu) + % 20 Festuca rubra var. commutata Gaud. (rizomsuz kırmızı yumak) ve % 20 Festuca rubra var. rubra L. (Rizomlu kırmızı yumak) karışımı kullanılmış ve gübre uygulama zamanının incelenen renk, kalite, kardeşlenme sayısı ve alanı kaplama hızı karakterlerini önemli derecede etkilediği saptanmıştır. İlkbahar, sonbahar ve ilkbahar + sonbaharda yapılan gübre uygulamalarının incelenen karakterlerde dönemlik artışlara neden olduğu, gübrelemenin etkisi azaldıktan sonra büyüme, çim kalitesi ve renk değerlerinde düşüşler olduğu bulunmuştur. İlkbaharda tek doz şeklinde yapılan gübreleme ile bitkilerin alanı kaplaması hızlandırmıştır. Azotlu gübre uygulaması yapılmadığında, özellikle ikinci yıldan itibaren çim alanın büyüme ve gelişmesi çok yavaşlamış, renk ve çim kalitesi açısından çok kötü sonuçlar gözlenmiştir. Aslan ve Çakmakçı (2004), Antalya Sahil Kuşağı nda farklı yedi çim türüne ait 19 çeşidin adaptasyon ve performanslarının belirlenmesi amacıyla yaptıkları çalışmada bitki materyali olarak Lolium perenne L. türünün Barlona, Borage, Numan, Ovation, Belrawo ve Merci çeşitleri; Poa pratensis L. türünün Baron, Conni ve Geronimo çeşitleri; Festuca arundinacea Schreb. türünün Apache, Villageoare ve Eldorado çeşitleri; Festuca rubra L. subsp. rubra türünün Franklin, Echo ve Bargena çeşitleri; Festuca ovina L. türünün Crystal ve Barreppo çeşitleri; Festuca rubra L. subsp. commutata türünün Enjoy çeşidi ve Cynodon dactylon Pers. türünü kullanmışlardır. Çalışmada çeşitlerin yazdan ve kıştan çıkış durumları, çim bitkisi ile kaplı alan oranları, renk özellikleri ve basılmaya karşı tepkileri incelenmiştir. Sonuçta, Antalya ili sahil kuşağında yaz döneminde yeşil alan oluşturmada Cynodon dactylon Pers. türünün Bermuda çeşidinin başarıyla kullanılabileceği, Lolium perenne L. türünün Belrawo ve Ovation çeşitleri ile Festuca rubra L. subsp. rubra Franklin ve Festuca arundinacea Schreb. Villageoare gibi kış koşullarında iyi performans gösteren çeşitler ile de kış döneminde üstten tohumlama yapılabileceği belirlenmiştir. Karakurt (2004), Ankara-Haymana koşullarında yeşil alan tesisinde kullanılabilecek çim türlerinin bazı morfolojik ve fenolojik karakterlerin belirlenmesi amaçlanmıştır. Araştırma materyali yabancı kökenli 15 çim türü varyetesi (Lolium 11

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ercan GÜRBÜZ perene 5, Festuca ovina 1, Festuca rubra 5, Poa pratensis 2, Agrostis tenuis 1, Cynodon dactylon 1) oluşturmuş, köklenme yoğunluğu, çıkış gücü, kışa dayanıklılık, kurağa dayanıklılık, yaprak eni, yaprak rengi ve dip kaplama gibi fenolojik özellikler ile fide yaş ve kuru ağırlığı, fide boyu, fide sap kalınlığı, dm2 deki kardeş sayısı, yeniden büyüme kabiliyeti, biçim olgunluğu gün sayısı ve 1000 tane ağırlığı gibi morfolojik özellikler incelenmiştir. İncelenen çeşitler Ankara/Haymana şartlarında olumlu performans göstermişler, sulu koşullarda yeşil alan tesisi için uygun oldukları belirtilmiştir. Baysal ve Karagüzel (2005), bu çalışma farklı yöntemlerle uygulanan, farklı paclobutrazol dozlarının, İngiliz Çimi ve Bermuda Çimi türlerinde, büyüme, gelişme ve bazı kalite özelliklerine etkisinin araştırılması amacıyla gerçekleştirilmiştir. Denemelerde paclobutrazolun 0 g da-1, 50 g da-1 ve 100 g da-1 aktif madde dozları, İngiliz Çimi (Lolium perenne) nin Ovation ve Bermuda Çimi (Cynodon dactylon x C.transvaalensis) nin Tifway çeşidinde, hem yapraktan, hem de topraktan kullanılmıştır. Yapılan istatistik analiz sonuçlarına göre, Lolium perenne de 50 g da- 1 paclobutrazol dozunun bitki boyu, boğum arası uzunluğu, yaprak eni ve kök uzunluğunu durdurmada yeterli olduğu tespit edilmiştir. Bermuda Tifway de ise, 100 g da-1 paclobutrazol dozu ile bitki boyu ve yaprak uzunluğunda gelişimin durması sağlanmıştır. Her iki çim türünde de, uygulanan paclobutrazol doz ve şekli bitki renginde kayda değer herhangi bir değişiklik oluşturmamıştır. Munshaw ve ark. (2006), çalışma farklı Cynodon spp. çeşitleri ile oluşturulan ('Midiron', 'Tifway', Princess-77 ve Riviera ) çim alanlarda sonbahar gübrelemesinin (deniz yosunu özü, N ve Fe) çim rengi ve çim kalite özelliklerine etkisi araştırılmıştır. Denemede sonbahar ilerledikçe çim kraterlerinde düşüşler görülmüş; Princess-77 çeşidinin yeşil rengini en fazla muhafaza eden çeşit olduğu görülmüştür. İlkbaharda türlerin dormansiden çıkışları birbirlerinden farklı olmuştur. Dormansiden en hızlı 'Midiron' ve Riviera, sonra Princess-77 ve en son 'Tifway' çeşidinin çıktığı belirlenmiştir. Sonuçta N gübresi uygulamasının sonbaharda kullanılmasının Cynodon spp. çeşitleri üzerinde olumsuz bir etkisinin görülmediğine vurgu yapılmıştır. 12

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ercan GÜRBÜZ Özcan (2007), yaptığı çalışmada, Lolium perenne L., Festuca rubra L. ve Agrostis tenuis L. in yetişme ortamlarına 12:12:12, 6:2:3 ve 20:20:20 + iz element gibi farklı oranlarda N P K (Azot, Fofor, Potasyum) içeren gübreler uygulamaları ile Maltepe Askeri Lisesi, Turyağ Fabrikası ve Manisa şehir arıtma tesislerinden alınan arıtılmış atık suların sulama suyu olarak kullanılmasının etkisi araştırılmıştır. Uygulanan bu gübre ve arıtılmış atık sulara bağlı çimlenme, gelişim, morfolojik yapı gibi meydana gelen değişiklikler; belli kaynak veriler eşliğinde konunun tartışmasına gidilmiştir. Atık su ve gübre uygulamasına bağlı bitkilerde gelişimin arttığı gözlenmiştir. Baldwin ve ark. (2008), 42 adet Cynodon ssp. çeşidinde, tohumla üretilen çeşitlerden 'Sunstar', 'B-14', 'SWI-1003', 'SWI-1012', 'SWI-1014', 'SWI-1041', 'SWI- 1044', 'SWI-1045', 'SWI-1046', 'Arizona Common', 'Numex Sahara', 'Princess 77', 'Mohawk', 'FMC-6', 'SWI-1001', 'Sundevil', 'Southern Star', 'Riviera', 'Transcontinental', 'CIS-CD5', 'CIS-CD6', 'CIS-CD7', 'Panama', 'La Paloma', 'Yukon', 'TiftNo.1', 'TiftNo.2', ve 'Sunbird' çeşitleri, vegetatif yollarla üretilen çeşitlerden 'TiftNo.3', 'TiftNo,4', 'Tifway', 'Midlawn', 'Tifsport', 'MS-Choice', 'Aussie Green ', 'GN-1', 'Premier', 'Ashmore', 'Patriot', 'OKC 70-18', ve 'Celebration' ile PVC kaplı bir serada siyah örtü ile gölgelemenin (% 64) etkisi araştırılmıştır. İki yıl üst üste 15 Haziran 15 Ağustos tarihleri arasında; çim kalitesi, klorofil konsantrasyonu, kök uzunluğu ve toplam kök ağırlığı incelenmiştir. Gölgeye en dayanıklı çeşitler olarak 'Celebration', 'TiftNo.4', 'TiftNo.1', ve 'Transcontinental', gölgeye orta orta derecede dayanıklı çeşitlerin 'Aussie Green', 'MS-Choice', 'Prenses 77', 'Swi-1045', 'Swi- 1041' ve 'Swi-1012', gölge koşullara en hassas çeşitler ise 'SWI-1014', 'Arizona Common', 'Sundevil', 'SR 9554', 'GN-1', ve 'Patriot' olarak belirlenmiştir. Kesemen ve Sevimay (2008), Ankara koşullarında rizomlu kırmızı yumak (Festuca rubra subsp. L. rubra), rizomsuz kırmızı yumak (Festuca rubra subsp. L. commutata) ve narin kırmızı yumak (Festuca rubra subsp. L. trichophylla) türlerinde yürüttükleri araştırmada; ortalama çıkış hızını 28.6 gün, kaplama hızının 35.3 gün kaplama oranı7.6 (% 60-80 aralığında), yaprak dokusunun 1.9 mm (ince), yaprak rengi 4.7, genel görünümü ise 7.6 olarak tesbit etmişlerdir. Ayrıca rizomlu kırmızı 13

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ercan GÜRBÜZ yumak ın genel özellikler bakımından diğer kırmızı yumak türlerine kıyasla daha iyi sonuçlar verdiği bildirmişlerdir. Nizam (2009), yaptığı çalışmada, azotlu gübre uygulamalarının Lolium perenne L. de tohum verimi ve bazı bitkisel özelliklere etkilerini belirlemiştir. Araştırma, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tekirdağ Bağcılık Araştırma Enstitüsü arazisinde 2001-2003 yılları arasında yürütülmüş, çimler farklı dozlarda (0, 12, 24 ve 36 kg N/da) gübrelenmiştir. Azotlu gübre sonbaharda bir, ilkbaharda iki defa olacak şekilde 3 kez uygulanmıştır. Her azot uygulamasından sonra ve tohum bağlama döneminde bir defa sulama yapılmıştır. Azotlu gübre uygulamaları bitki boyu, fertil kardeş sayısı, biyolojik verim ve tohum verimini olumlu yönde, hasat indeksini ise olumsuz yönde etkilemiştir. Azotun başak uzunluğu ve bin tane ağırlığına etkisi ise önemsiz olmuştur. Bu araştırmada, Lolium perenne L. in tohum üretiminde 12 kg N/da azotlu gübrelemenin uygun olduğu belirlenmiştir. Kuşvuran ve Tansı (2009), yaptıkları araştırmada, serin mevsim çim bitkisi türleri (saf ekimler; 9 tür, 21 çeşit),karışımları (karışım ekimler; 9 tür, 23 karışım) ve serin-sıcak mevsim çim bitkisi türleri (saf; 2 tür, 3 çeşit ve karşım ekimler; 4 tür, 4 karşım) olarak 3 ayrı deneme şeklinde, Çukurova koşullarında Kasım 2004-Nisan 2007 arasında 30 ay süreyle yürütülmüştür. Serin mevsim çim bitkisi türlerinde kamışsı yumak ve tavusotu türleri kalite, renk ve bitki ile kaplı alan değerleri bakımından, bu iki türü izleyen çok yıllık çim ise kamışsı yumakla birlikte bitki örtüsü yüksekliği, yeşil ot verimi ve kuru ot verimi bakımından, rizomlu kırmızı yumak ile birlikte de çimlenme süresi ve kaplama hızı bakımından diğer türlere üstünlük sağlamıştır. Apache, Cochise, Tracenta, Highland, Ovation, Delaware dwarf, Raymond, Medina ve Franklin çeşitleri incelenen özelliklerde genellikle üstünlük sağlayan çeşitlerdir. Serin mevsim karışımlarında ise, çimlenme süreleri ve kaplama hızları hariç, incelenen bütün özelliklerde; % 70 kamışsı yumak (Festuca arundinacea Schreb.) + % 30 rizomlu kırmızı yumak (Festuca. rubra subsp. L. rubra), % 60 kamışsı yumak (Festuca arundinacea Schreb.) + % 10 çok yıllık çim (Lolium perenne L.) + % 30 çayır salkımotu (Poa pratensis L.), % 10 narin tavusotu (Agrostis tenuis Sibth.) + % 50 kamışsı yumak (Festuca arundinacea Schreb.) + % 10 çok yıllık çim (Lolium 14

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ercan GÜRBÜZ perenne L.) + % 30 çayır salkımotu (Poa pratensis L.), % 70 kamışsı yumak (Festuca arundinacea Schreb.) + % 10 rizomlu kırmızı yumak (Festuca rubra subsp. L. rubra) + % 10 koyun yumağı (Festuca ovina L.) + % 10 çok yıllık çim (Lolium perenne L.) karışımlarının üstün olduğu belirtilmiştir. Sıcak mevsim çim bitkisi türlerinde ve karışımlarında kış dönemleri dışındanda tatmin edici düzeyde sonuçlar elde edilmiştir. İncelenen özellikler bakımından; % 30 köpek dişi (Cynodon dactylon L.) + % 40 kamışsı yumak (Festuca arundinacea Schreb.) Apache + %30 çok yıllık çim (Lolium perenne L.) Ovation ve % 40 köpek dişi (Cynodon dactylon L.) + % 40 kamışsı yumak (Festuca arundinacea Schreb.) Mustang + % 20 çok yıllık çim (Lolium perenne L.) Henrietta karışımları diğer karışımlara ve köpek dişinin saf ekimlerine üstünlük sağladığı belirtilmiştir. Karagüzel ve ark. (2009), Projede Bodrum ile Hatay-Reyhanlı arasındaki Akdeniz sahil şeridinde 190 Cynodon dactylon genotipi toplanmış ve bu genotiplerde çim bitkileri özellikleri ile kuraklıklara dayanımı incelenmiş ve aralarında farklılık moleküler düzeyde karakterize edilmiştir. Sonuçlar toplanan genotiplerin çim özellikleri ve kurağa dayanım açısından çok ümitvar olduğu, hatta bazı getotiplerin ticari bir çeşit olan Tifway den daha üstün özelliklere sahip olduğunu ortaya çıkarmıştır. Moleküler karakterizasyon çalışmaları da Akdeniz bölgesinden toplanan genotipler arasında önemli bir genetik çeşitlilik olduğunu ortaya çıkarmış ve Güney Anadolu nun Cynodon dactylon için önemli bir gen merkezi olduğunu kanıtlamıştır. Yine aynı çalışmanın ikinci kısmında Festuca arundinacea gibi sıcak iklim türlerinin Akdeniz bölgesi sahil şeridinde kullanılmasının çok riskli olduğu belirtilmiştir. Çalışmada denenen diğer sıcak iklim çimi türlerinden Buchloë dactyloides ve Paspalum notatum türlerinin kuraklığa dayanım açısından; Zoysia japonica ve Paspalum vaginatum türlerinin normal koşullar altında alternatif çim bitkisi olarak değerlendirilebilecekleri saptanmıştır. Schmidt (tarihsiz), yaptığı çalışmada geç sezonda 19,5 gr/m 2 N gübresinin dormansiden 10-30 gün öncesine kadar verilmesinin Cynodon spp. da kış döneminde bir zarar oluşturmayacağını ve N gübresinin sonbahar aktivitesini artırdığını ve ilkbaharda dinlenme sonrası büyümeyi teşvik ettiğini belirtmektedir. Kışın 15

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ercan GÜRBÜZ soğuklardan topraktaki potasyumun çimleri koruduğunu vurgulamaktadır. Genelde sonbaharda 10-30 gün dormansi öncesine kadar 1,36 3,18 kg/da demir uygulamasının sonbahar aktivitesini artırdığını ve ilkbaharda dinlenme sonrası büyümeyi teşvik ettiğini belirtmektedir. 16

3. MATERYAL ve METOD Ercan GÜRBÜZ 3. MATERYAL ve METOD 3.1. Materyal Çalışma, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Antalya Batı Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü (36 52 K ve 30 43 G) merkez birimindeki deneme alanında Eylül 2009 - Nisan 2010 tarihleri arasında yürütülmüştür. Birimin denize uzaklığı 2 km ve rakımı 17 m dir. Birim yaklaşık 250 dekar, çoğunluğu meyve bahçesi olan yeşil bir alandır. Çevresi şehir yerleşimi ile kaplıdır (Şekil 3.1). Deneme alanı Şekil 3.1. Deneme yapılan alanın genel görünümü 17

3. MATERYAL ve METOD Ercan GÜRBÜZ Deneme alanı, 9 blok ve her blokta aralarında 30 cm olan 1m * 1,5 m ebatlarında 19 adet parsel olmak üzere olmak üzere toplam 171 parsel bulunmaktadır. Alan yaklaşık 500 m 2 dir. Denemede azot gübresi olarak % 21 lik amonyum sülfat gübresi kullanılmıştır. 3.1.1 Deneme Alanının İklim ve Toprak Özellikleri Deneme alanı yazları sıcak ve kurak, kışları ise ılık ve yağışlı olan tipik Akdeniz iklimi etkisi altındaki kıyısal alandır. Alandan 3,5 km uzaklıktaki meteoroloji istasyonundan Antalya ili şehir merkezinin 1975-2008 yılları arası uzun yıllar iklim ortalaması Çizelge 3.1 de verilmiştir. Alandan 3,5 km uzaklıktaki meteoroloji istasyonundan 2009 yılları ile 2010 yılı Ocak ve Şubat ayları iklim değerleri ise Çizelge 3.2 de verilmiştir. Çizelge 3.1. 1975-2008 yılları arası Antalya ili ortalama iklim değerleri (Anonim,2010a) Ortalama Sıcaklık ( C) Ortalama En Yüksek Sıcaklık ( C) Ortalama En Düşük Sıcaklık ( C) En Yüksek Sıcaklık ( C) En Düşük Sıcaklık ( C) Ortalama Güneşlenme Süresi (saat) Ortalama Yağışlı Gün Sayısı Ortalama Yağış Miktarı (kg/m 2 ) Ay Ocak 9.6 15.0 5.6 22.0-2.0 5.3 12.4 218.8 Şubat 9.9 15.3 5.7 23.4-4.0 6.1 10.4 131.3 Mart 12.2 17.9 7.4 28.2-1.6 6.9 9.0 103.8 Nisan 15.8 21.4 10.6 33.2 1.4 8.0 7.3 62.6 Mayıs 20.3 25.9 14.5 37.6 6.7 9.9 5.4 30.7 Haziran 25.3 31.3 19.0 44.8 11.1 11.6 2.9 7.8 Temmuz 28.3 34.4 22.1 45.0 14.8 12.0 1.5 2.8 Ağustos 27.8 34.3 21.8 43.3 15.3 11.6 1.5 2.0 Eylül 24.3 31.3 18.6 41.2 10.6 10.0 2.0 10.4 Ekim 19.5 26.9 14.5 37.7 4.9 8.1 5.6 83.7 Kasım 14.2 20.8 9.8 33.0 0.8 6.3 7.8 179.8 Aralık 10.8 16.3 6.8 25.4 1.9 4.9 11.5 261.3 18

3. MATERYAL ve METOD Ercan GÜRBÜZ Çizelge 3.2. 2009 yılı ve 2010 yılı Ocak ve Şubat ayları Antalya ili iklim değerleri (Anonim,2010b) Ortalama Maksimum ( C ) Ortalama Minimum ( C) Ortalama Sicaklik ( C) Nem (%) Ekstrem Maksimum ( C ) Ekstrem Minimum ( C) Ortalama Rüzgar (m/sn) Toplam Yağiş (Kg/m²) Toplam Buharlaşma (L) Ort. Güneşlenme(sa) Ay Ocak 16,6 9,2 12,3 65,5 19,8 3,6 2,5 153,2 0,0 4,0 Şubat 15,6 9,6 12,2 70,9 19,7 6,0 2,7 491,4 0,0 3,7 Mart 18,3 10,6 14,1 58,7 23,8 6,8 2,6 21,4 87,8 5,8 Nisan 21,7 14,2 17,7 64,5 27,4 11,6 2,0 42,2 102,8 6,6 Mayıs 25,1 17,7 21,1 63,6 32,8 13,6 2,0 83,9 131,2 7,3 Haziran 31,2 23,3 26,8 56,4 38,7 20,3 2,0 0,3 158,1 7,9 Temmuz 33,8 26,1 29,4 57,0 41,4 22,9 2,1 0,6 172,0 7,6 Ağustos 33,6 25,8 29,2 55,3 39,8 22,9 2,0 0,0 137,4 8,9 Eylül 29,5 21,9 25,4 58,9 35,2 18,7 2,0 60,6 0,0 - Ekim 27,2 19,6 23,0 60,3 32,4 15,1 1,9 31,3 68,7 - Kasım 22,2 14,1 17,5 54,9 27,4 12,2 2,1 18,7 60,3 - Aralık 18,3 11,4 14,3 71,1 21,7 9,4 2,4 469,5 40,3 - Ort. 24,4 17,0 20,2 61,4 30,0 13,6 2,2 1373,1 79,9 - Max. 33,8 26,1 29,4 71,1 41,4 22,9 2,7 491,4 172,0 - Min. 15,6 9,2 12,2 54,9 19,7 3,6 1,9 0,0 0,0 - Ocak 16,5 9,5 12,4 70,3 22,2 2,8 2,5 242,2 40,0 - Şubat 16,8 10,2 13,2 72,4 22,3 3,6 2,4 270,8 41,3 - Deneme alanının sıcaklık değerleri Hanna İnstruments HI 141 serisi NTC sıcaklık ölçer ile ve her 2 saatlik aralıklarla ölçülmüştür (Şekil 3.2). Ölçümler çim bitkilerinin ortalama kök derinliği olan toprak yüzeyinin 10 cm altından, toprak yüzeyinden ve toprak yüzeyinin 1 m üzerinden olmak üzere 3 farklı noktadan sıcaklık değerleri alınmıştır. Değerler en düşük, en yüksek ve ortalama sıcaklıklar aylık ortalama olarak Çizelge 3.3. de verilmiştir. Toprak yüzeyinden alınan ölçümler için sıcaklık ölçerin sensörü, Şekil 3.2. de görüldüğü gibi çim sürgünlerinin içine yerleştirilmiştir. Şekil 3.3 de görüldüğü gibi Enstitü kampüsünde 26 Ocak 2010 ve 27 Ocak 2010 geceleri don olmuştur. Şekil 3.4 de de toprak içi ile toprak yüzeyi arasındaki sıcaklık değişimi farkı grafiği verilmiştir. Elde edilen sonuçlar bu iklimsel değerler ışığında değerlendirilmiştir. 19

3. MATERYAL ve METOD Ercan GÜRBÜZ Çizelge 3.3. Deneme alanı 1 m toprak üstü, toprak yüzeyi ve 10 cm torak içi sıcaklık değerleri En yüksek ( C ) Toprak yüzeyi 10 cm torak içi 1m toprak üstü En az ( C) Ortalama ( C) En yüksek ( C) En az ( C) Ortalama ( C) En yüksek ( C) En az ( C) Ortalama ( C) Ay Eylül 42,1 8,2 23,0 28,1 22,7 25,1 Ekim 38,0 9,1 20,2 25,2 19,7 22,5 33,1 12,0 20,7 Kasım 35,1 2,3 14,4 21,4 13,0 16,7 26,5 3,9 15,5 Aralık 27,6 1,4 12,5 16,2 10,9 13,1 23,3 3,1 12,6 Ocak 30,2 0,0 10,7 14,9 8,5 11,3 25,5-0,2 10,9 Şubat 32,4 2,2 12,6 14,4 8,0 11,8 28,7 0,9 12,9 Mart 31,9 5,2 16,1 24,6 11,3 15,7 34,9 1,3 15,3 Şekil 3.2. Deneme alanında kullanılan sıcaklık ölçer Şekil 3.3. 28.01.2010 tarihi sabahı oluşan don ve kırağı 20

3. MATERYAL ve METOD Ercan GÜRBÜZ Şekil 3.4. Deneme alanı toprak yüzeyi ve 10 cm toprak içi sıcaklık değişimi grafiği Enstitü Toprak ve Yaprak Analiz Laboratuarında yapılan ve deneme alanın toprağı analiz sonuçları Çizelge 3.4 de verilmiştir. Çizelgeden de görüldüğü gibi deneme alanı; yüksek kireç ve alkali toprak yapısıyla Akdeniz sahil şeridi topraklarını temsil etmektedir. Çizelge 3.4. Deneme alanı toprağı analiz sonuçları Kriter Ölçülen değer Açıklama PH (1:2,5) 8,0 Alkali Kireç (%) 68,2 Aşırı Yüksek EC micromhos (25 C) 82 Tuzsuz Kum % 52 Kil % 14 Tın Mil % 34 Org. Madde (%) 1,7 P ppm (Olsen) 34 K (ppm) 107 Ca (ppm) 2503 Mg (ppm) 211 21

3. MATERYAL ve METOD Ercan GÜRBÜZ 3.1.2 Bitkisel Materyal Çalışmada kullanılan bitkisel materyal sıcak iklim çim türlerinden 6 türe ait ticari 19 çeşittir (Çizelge 3.5). Bu bitkisel materyal 2005 Ağustos ayında TÜBİTAK TOVAG 105 O 586 nolu Bermuda Çimi [Cynodon dactylon (L.) Pers var. dactylon] Genotiplerinin Toplanması, Çim Bitkileri Özellikleri Bakımından Değerlendirilmesi ve Moleküler Karakterizasyonlarının Yapılması ve Alternatif Sıcak İklim Çim Türlerinin Akdeniz Bölgesi Şartlarında Cynodon dactylon ile Performanslarının Karşılaştırılması Projesi çerçevesinde kullanılan bitkilerdir. Bütün parseller tohum ekilerek oluşturulmuştur. Cynodon dactylon L. Argentina Bowie Texoka Companian SWI-2000 Bison Zenith Cody Seaspray Tifblair Şekil 3.5. Deneme alanında kullanılan çeşitler (Tekerrür 2) 22

3. MATERYAL ve METOD Ercan GÜRBÜZ Çizelge 3.5. Denemede kullanılan tür ve çeşitler Tür Adı Türkçe Adı İngilizce Adı Çeşit Adı 1 Zoysia japonica Steudel Japon Çimi Zoysiagrass Zenith Companion 2 Paspalum vaginatum Kıyı Seashore Seaspray Swartz Yalancıdarısı Paspalum 3 Buchloë dactyloides Engelm. Mandaotu Buffalograss SWI-2000 Bowie Cody Texoka Bison 4 Eremochloa ophiurioides Kırkayak Centipedegrass Tifblair (Munro) Hack Çimi 5 Paspalum notatum (Flügge) Parlak Yalancıdarı Bahiagrass Argentina Pensocola 6 Cynodon dactylon L. Bermuda Çimi Bermudagrass Mohawk NuMex Sahara Sultan Riviera Princess 77 Blackjack SWI-1044 (Barbados) SWI-1045 (Contessa) 23