smet GÖRGÜLÜ Yrd. Doç. Dr, Ba kent Üniversitesi ÖZET

Çanakkale Ara tõrmalarõ Türk Yõllõ õ (95 nci Yõl Özel Sayõsõ s.13-32) ÇANAKKALE MUHAREBELER N N VE KOMUTA KADROSUNUN TÜRK KURTULU SAVA INA ETK LER smet GÖRGÜLÜ Yrd. Doç. Dr, Ba kent Üniversitesi ÖZET Çanakkale Muharebeleri ve sonunda kazanõlan zafer, Balkan Sava õ felaketi ile ba layan uyanõ õ, dirili e dönü türür. Türk olarak tekrar özgüvene kavu ulur. Çanakkale de kazanõlan özgüven, Türk e Kurtulu Sava õ na kalkõ ma cesaretini verir. Kurtulu Sava õ bir cürettir. Bu cüret ise Çanakkale de kazanõlan özgüvenden do mu tur. Çanakkale Muharebeleri ; ümmetçili i iflas ettirir, Panislamizm fikrini söndürür. Yerine Türk milliyetçili i fikrini alevlendirir. Uygulanabilir ve gerçek olanõn Türk milliyetçili i oldu unu kanõtlar. Çanakkale öncesi dönemde ya anõlanlar ve büyük toprak kayõplarõ, resmin bütününü görenlerde, milletin tekrar Ergenekon durumuna dü tü ü kanõsõnõ do urur ve kurtulmak için bir milli kahraman beklentisi içine girerler. Çanakkale Muharebeleri beklenen milli kahramanõ ortaya çõkarõr. Anafartalar Kahramanõ Mustafa Kemal. Mustafa Kemal, Çanakkale de kazandõ õ ün ve prestij ile Milli Mücadeleye atõlõnca, istifa etmesine, hakkõnda tutuklama emri verilmesine, sonrasõnda idam fermanõ çõkartõlmasõna ra men, halk ve ordu O nu bir lider olarak kabul eder, pe inden gider. Bu ortam ise Türk ün kurtulu unu sa lar ve tarih sahnesinden silinmesini önler. Bunu sa layan da Çanakkale Muharebeleridir. Türk ulusu milli varlõ õnõn kurtarõlmasõnõ Mustafa Kemal e, Mustafa Kemal i kazanmasõnõ da Çanakkale Muharebelerine borçludur. Anahtar Kelimeler: Mustafa Kemal, Çanakkale Muharebeleri, Kurtulu Sava õ

SUMMARY The Battles at Dardanelles (The Gallipoli Campaign) and the ensuing victory transformed the awakening which started with the disaster of Balkan Wars into a revival. People as Turks regained their self-confidence. The confidence that was gained at Dardanelles encouraged Turks to rise and start the War of Independence. The War of Independence was an audacious act. This audacity, however, arose from the selfconfidence gained from the Dardanelles. The Battles at Dardanelles also declared a muslim oriented society void. They extinguished the idea of Pan-Islamism. They rekindled the idea of Turkish nationalism and proved that what was real and applicable was Turkish nationalism. The events that had happened before the Battles at Dardanelles and the vast losses of territory created the opinion, among those who were able to see the bigger picture, that the nation reverted to the circumstances of Ergenekon (Birth of Nation) and as a result they began to expect a national hero to be saved. The Battles at Dardanelles created the national hero who was expected. He was Mustafa Kemal, the hero of the Battles at Anafartalar. Even though Mustafa Kemal resigned from his military post, and orders were put out for his arrest and later with an imperial edict he was sentenced to death, when Mustafa Kemal began the National Struggle, Turkish nation and Armed Forces accepted him as the national leader and followed him because of the fame and prestige he gained at the Dardanelles,. This atmosphere enabled the emancipation of the Turks and prevented their disappearance from the scene of history. What made this possible was the War at Dardanelles. Turkish nation owes the recovery of its national existence to Mustafa Kemal and having him to the Battles at Dardanelles Key Words: Mustafa Kemal, The Battles at Dardanelles (The Gallipoli Campaign), War of Independence Giri Birinci Dünya Sava õ nda Türk ordusunun çarpõ tõ õ 11 cepheden biri olan Çanakkale Cephesi, süre itibariyle en kõsasõ olmasõna ra men Türk e etkileri, kazandõrdõklarõ itibariyle en önemlisidir. 19 ubat 1915 te Bo az giri inin bombalanmaya ba lamasõyla cephe açõlmõ, 09 Ocak 1916 te son dü man birli inin bölgeden tahliyesiyle sona ermi ve 11 ay sürmü tür. Onbir aylõk süre içersinde her iki taraf yakla õk 500 er bin asker kullanmõ tõr. Türk ordusu kara harekatõnõn ba ladõ õ 25 Nisan 1915 te 6 tümenle, 90 bin askerle muharebelere girmi olmasõna ra men 14

muharebeler sõrasõnda 6 tümeni 19 tümene, 90 bin askeri yakla õk 500 bine çõkarmak durumunda kalmõ tõr. Çanakkale yi 500 bin civarõnda asker fiilen ya amõ, 500 bin aile de Çanakkale de ya ananlardan, ruhundan, sosyolojik sonuçlarõndan do rudan etkilenmi tir. Muharebelerin ba langõcõnda 1 ordu, 2 Kolordu, 6 Tümen olan Türk ordusu, muharebelerin devamõnda 2 Ordu, 16 kolordu (Gruplar dahil), 19 Tümen olmu tur. Bu süreçte, 2 Orduya 2 Ordu Komutanõ, 16 Kolorduya 23 kolordu komutanõ, 19 Tümene 39 Tümen Komutanõ, 79 Alaya 135 Alay Komutanõ komuta etmi tir. Dolayõsõyla alay ve daha üst seviyede 199 komutan, daha alt kademelerdeki binlerce subay (Eylül 1915 te subay mevcudu 5287 + 1633 subay zayiatõ = 6920 subay 1 ) Çanakkale Zaferi nin do urdu u özgüvenden, kayna madan etkilenmi ve vatanõ için vatanõndan ba ka her eyini feda edebilme duygularõ peki mi tir. SAVA / MUHAREBE PS KOLOJ S Sava, milli bir amaç için yapõlõr. Sava a katõlanlar bu amacõ gaye birli i haline getirirler. Olu an gaye birli i, büyük bir kitleyi, tek bir bedene dönü türür. Bu noktada tek birey kendini büyük bedenin bir uzvu olarak görür, kendini siler, her ey büyük beden içindir, büyük bedenin gerçekle tirme mücadelesi verdi i amaç içindir. Bunun için kendini feda bir görevdir. Bu algõlama ise bireyleri yolda yapar, kayna ma, dayanõ ma sa lar. Bireyleri, kendini kurtar dan kurtarõr, bencillikten bizcilli e benistanda ya amaktan bizistanda ya amaya ta õr. Aynõ sava ta yer almak, aynõ cephede omuz omuza sava mak, her seviyedeki asker için, mezara kadar devam eden bir dostluk, ba lõlõk yaratõr. Bu ba sonraki yõllarda birisinin Milli Mücadele gibi bir mücadele içine girmesi, di erinin de onu yalnõz bõrakmamasõnõ, yanõnda yer almasõnõ do urur, do urmu tur. Muharebe, dövü me ve konu ma sanatõdõr. Konu ma; etkili emir vermeyi; do ru, ya anõlan ve ya anõlacak durumu aktaran rapor sunmayõ ve ruh ve dima lara hitap eden hitabeti içerir. Dövü me ise ölmeden öldürmek, ölmelerini önleyerek öldürmelerini sa lamaktõr. Muharebede, dövü me ve konu ma sanatõnõ ustalõkla uygulayana, dövü enler güven ve saygõ duyarlar, gönülden, ölümüne ba lanõrlar. 1 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi V.nci cilt 3.ncü kitap Çanakkale Cephesi Harekatõ, Gnkur. Basõmevi, Ankara-1980, Çizelge 3 ve 4. 15

Ba landõklarõ ki i/ki iler, ileride Milli Mücadele gibi bir mücadeleye atõldõ õnda, bir bakõma muhakemesiz pe ine takõlõrlar, takõlmõ lardõr. O ki i bu i i yapõyorsa, do rusunu yapõyordur derler, demi lerdir. ZAFER N SOSYOLOJ K SONUÇLARI VE KURTULU SAVA INA ETK LER Çanakkale Zaferi nden bir yõl önce Türk ordusu, tarihinin en büyük hezimetini ya ar, sava amaz, ordu da õlõr ve elden çõkar. Balkan sava õ yerine daha çok Balkan Faciasõ denilen bu ma lubiyet sonucunda bir ay içersinde, bugünkü topraklarõmõzõn 1/5 inden daha fazla toprak; 167 bin Km 2, 33 vilayet, 158 ilçe, 6,5 milyon nüfus; bir ba ka ifadeyle Meriç Nehri ne kadar Avrupa daki topraklarõn tamamõ ve Ege adalarõ kaybedilir. Bu facia, devlet kademelerinde, orduda ve halkta ok etkisi yapar. Her yönüyle, bir bütün olarak dibe vurulmu tur. Dibe vurma, genelde uyanõ sa lar, devlet edenleri, orduyu ve halkõ kendine getirir. Bu hale neden ve nasõl gelindi ini sorgulatõr; kurtulmak için çareler üretme yoluna sokar. Bizde de aynen böyle olmu tur. Uyanõ ba lamõ tõr. Balkan Faciasõnõ kim ya amõ, kim ya atmõ tõr? Ordu! O halde orduyu islah edelim, orduyu sava abilir duruma getirelim yolu tutulur. Ancak ikiyüz yõldõr ya adõ õmõz ma lubiyetlerin, üçyüz yõldõr sömürülmemizin sonucu, özgüven tamamen yitirilmi tir. Bunu biz kendimiz yapamayõz denilir ve Almanya dan Islah Heyeti getirilir. Ortak çalõ ma ile orduda yeni te kilatlanma yapõlõr, sava a dönük e itim sistemi kurulur, i e yaramaz görülen subay ve generaller tasfiye edilir, komuta kadrosu gençle tirilir. Bir yõl gibi kõsa süre içersinde ordu toparlanõr ve hemen arkasõndan Dünya Sava õna girilir. Bu süreçte, en büyük komutanõndan erine, herkesin kafasõnda Balkan Faciasõ gibi bir utancõ tekrar ya amamak, ya amamak için ne gerekiyorsa yapmak vardõr. Bu duygu ve fikir ortamõ, do al olarak Çanakkale ye de yansõr. Bunun çarpõcõ bir örne i Mustafa Kemal in, 1 Mayõs taarruzu için 30 Nisan günü verdi i emirde görülür: içimizde ve komuta etti imiz askerlerde Balkan utancõnõn ikinci bir örne ini görmekten ise burada ölmeyi tercih etmeyenlerin bulunaca õnõ kesinlikle kabul etmem, ayet böyleleri oldu unu hissediyorsanõz derhal onlarõ kendi ellerimizle kur una dizelim. 2 2 16 Mustafa Kemal, Arõburnu Muharebeleri Raporu, Yay-Haz.Ulu demir, TTK., 1968, s.70

Balkan utancõnõ tekrar ya amamak bilincinin, Çanakkale de ortak bir bilinç haline getirildi i ve geldi i ya anõlanlardan anla õlmaktadõr. Bu bilinç ise Çanakkale de zaferin kazanõlmasõnda önemli etkenlerden birisi olmu tur. Zafer kazanõlõnca, Balkan Faciasõ sonunda ba layan uyanõ, dirili e dönü ür. Türk olarak tekrar özgüvene kavu ulur, biz de yapabiliriz durumuna girilir. Çünkü kazanõlan zafer, sõradan de ildir. O günlerin süper gücü durumunda olan, üzerinde güne batmayan imparatorluk olarak tanõnan ngiltere ile benzer durumdaki orta õ Fransa ya kar õ ve sömürgelerinden getirdikleri kuvvetlere kar õ ve de dõ arõdan yardõm almaksõzõn kazanõlmõ tõr. te Çanakkale de kazanõlan özgüven, Türk e Kurtulu Sava õ na kalkõ ma cesaretini verir. Kurtulu sava õ bir cürettir. Dünya sava õnda sava abilir insan varlõ õnõn, ba ta hayvan olmak üzere ekonomik varlõ õnõn yarõsõnõ yitirmi ; ordusu da õtõlmõ, silah ve cephanesi elinden alõnmõ, 6 devletin i galine u ramõ, devleti i galcilerin yanõnda yer almõ, 8 yõl içinde pe pe e 3 büyük sava ya amõ ve sava tan bõkmõ bir ulusun tekrar 6 devlete kar õ sava a kalkõ masõ, tam anlamõyla bir cürettir. Bu cüret ise Çanakkale de kazanõlan özgüvenden do mu tur. Çanakkale Muharebeleri; ümmetçili i iflas ettirir, slam birli i, Panislamizm fikrini çökertir, söndürür. Yerine Türk milliyetçili i fikrini alevlendirir. Uygulanabilir ve gerçek olanõn Türk milliyetçili i oldu unu kanõtlar. Sava ba layõnca cihadõ mukaddes ilan edilir, ancak bunun Osmanlõ topraklarõ içinde dahi olumlu hiçbir etkisi görülmez. Türk unsurunun dõ õndaki Osmanlõ tebaasõ olan di er Müslüman unsurlara ngiliz altõnõ ve vaatleri, Osmanlõnõn ilan etti i Cihat tan daha sõcak gelir ve Osmanlõ Türkünü arkadan vururlar. Çanakkale Muharebeleri sõrasõnda daha acõsõ ya anõr. ngiliz ve Fransõzlar sömürgeleri olan Müslüman ülkelerden, Hindistan dan yani bugünkü Pakistan dan, Fas, Tunus ve Mõsõr dan, Senegal ve di erlerinden önemli sayõda Müslüman asker getirirler ve bunlarõ Türklere kar õ sava tõrõrlar. Fransõzlar iki tümen kullanõrlar, tümenleri 2 er tugaylõ, tugaylarõ 2 er alaylõdõr. Her tümende 2 tugaydan birisi sömürge tugayõdõr ayrõca di er tugayõndaki 2 alaydan birisi de sömürge alayõdõr. Yani toplam 8 alayõndan 6 sõ sömürge alayõdõr. 3 Fransõzlarõn ¾ ü sömürge askeridir. En çok da Fas tan alõrlar. 3 Çanakkale Cephesi Vnci cilt 3ncü kitap, Kurulu ekleri 2, 9, 10. 17

Muharebeler süresince toplam 79bin asker kullandõklarõna göre bunun yakla õk 60 bini sömürge askeri, di er bir ifadeyle Müslüman asker olmaktadõr. ngilizlere gelince, bilinen sadece bir Hint Tugayõ vardõr. Bununda mevcudu 9.717 dir. ANZAK larõn 2 tümenini, Fransõzlarõn 2 tümenini ve rlandalõlarõn olu turdu u 10. Tümeni dü tü ümüzde geriye kalan 11 Tümenin verilen kurulu larõna baktõ õmõzda burada Fransõzlarõn effaflõ õ görülmemektedir. Kullandõ õ sömürge askerinin mevcudu anla õlamamaktadõr. Ama çok miktarda kullandõ õ bilinmektedir. Buna ra men kayõtlara göre en az 70 bin Müslüman asker Türklere kar õ sava tõrõlmõ tõr. Ayrõca Mehmetçikleri etkilemek için yüksek seslerle ezan ve Kuran-õ Kerim bile okutulmu tur. Bu durum bir gerçe in görülmesini sa lar. O dönemde oldukça a õrlõklõ bir görü olan, hatta devletin politikasõ olan slam Birli i dü üncesinin bir hayal oldu unu, ümmetçilik yerine milliyetçili in esas alõnmasõ gerekti ini gösterir. Bu sonuç ise Kurtulu Sava õ nõn Türklük temeline dayandõrõlarak yapõlmasõna, sonrasõnda Türkiye Cumhuriyeti Devletinin milli politikasõna yön verir. Milli kimli e dayalõ, milli ve üniter devlet kurulur. Ömer Seyfettin (1884 1920), 18 Mart 1914 te Tanin gazetesinde yayõmlanan Türklerin Milli Bayramõ Yenigün 22 Mart ba lõklõ yazõsõnda, 1900 lerin ba õnda Türklerin ikinci defa Ergenekon durumuna dü tü ünü, ikinci defa bir Bozkurt beklendi ini i ler: Türklerin sadõrlarõnda (sinelerinde) olan Engenekon hatõrasõndan ilham alan bugünün airleri var. Son Balkan felaketleri (Balkan Sava õ) nihayet Bergos tan(lüleburgaz) Ergene nin öbür tarafõna kovulu umuzu yad ederek milli ve uurlu rübabõnõ (sazõnõ) çalan soyda õmõz, Türklü ün bütün zafer ve azametlerini söyledikten sonra: Yurt girince yad eline, Ergenekon oldu yine! Çõkmaz mõ bir Börtücene (milli kahraman) Nurlanmaz mõ çerâ õmõz?( yolumuzu açmaz mõ? Nurlandõrmaz mõ?) diyor. Bugünkü Türklü ün peri an ve esir halini tõpkõ 'Ergenekon'a benzetiyor. Bir kurtarõcõ, bir bozkurt, bir Börtücene temenni ediyor... 4 4 Ömer Seyfettin, Bütün Eserleri-16, Türklük üzerine Yazõlar, Bilgi Yayõnevi, Ankara, 1993, s.97 vd. 18

Demek ki 1910'lu yõllarda ya ayan ku aklar, ülkenin içine dü tü ü durumu Ergenekon'a benzetmi ler ve bir bozkurt beklemi ler. iir, tarihi ve airi belirtilmemi ama 1913 veya 1914 yõlõnda yazõlmõ olmalõdõr. Aynõ yõllarõ benzer duygu ve dü ünceyle ya ayan bir di er yazarõmõz da Yakup Kadri Karaosmano lu(1889-1974), 1946'da yayõmlanan Atatürk isimli eserinin ba langõcõnda; "Bizim ilk gençlik yõllarõmõz bir milli kahramana hasretle geçti" 5 der. Devamõnda, bekledikleri milli kahraman seçenekleri üzerinde analizler yapar, Tevfõk Fikret, Enver Pa a gibi ki ilere ba ladõklarõ ümitleri açõklar. Sonrasõnõ alõntõlarla sürdürelim: "Ama günün birinde, Çanakkale savunmasõnõn yankõlarõ kulaklarõmõza gelmeye ba layõnca her ey de i iverdi... Halk, sanki devletin bilmedi i bir sõrra ermi gibi idi. Halk emin ve içi rahattõ... Evet, halk bizim bilmedi imiz bir sõrra ermi ti; evet, ona gaipten bir ey malum olmu tu... Bir eyler mõrõldanõyor... Ba rõndan bir takõm nidalar geliyor...(halkõn) a zõnda Çanakkale Sava õ adeta bir... destan eklini almaya ba ladõ... (Halkõn) hayalinde... bir genç kahramanõn yalõn endamõ çizgilenmekte idi. Bu kahraman, bu genç kumandan-yine halkõn söyledi ine göre- yanõnda bir avuç süngülü askerle, yerden, gökten, denizden kopan sürekli bir gülle, kur un ve arapnel sa ana õnõn ortasõnda durmadan ileriye do ru atõlõyor ve kollarõyla kõzgõn boyunlarõndan yakalayõp denize yuvarlayacakmõ gibi dü manõn sõra sõra toplarõ üstüne saldõrõyordu. Bu insan, ate te yanmõyordu. Vücuduna kur un i lemiyordu ve zõrhlõlarõn attõ õ gülleler ba õnõn üstünden munisle mi yõrtõcõ ku lar gibi geçip gidiyordu. Kimdi bu acayip adam? Nereden peydah olmu tu(ortaya çõkmõ tõ)?... Halk onun adõnõ da biliyordu; 'Mustafa Kemal!' diyordu. Bir pa a mõ? Bir miralay (albay) mõ? Kimi bir pa a,kimi bir miralay oldu unu söylüyor. Zaten rütbesinin ne hükmü vardõ? Böyle bir adama rütbe ne ilave edebilirdi? te, onun ismini, halkõn arasõnda, böyle bir efsane atmosferinin içinden, ilk defa böyle i ittimdi... O, Türk ordusunun yüzelli, belki iki yüz seneden beri mahrum oldu u bir 'zaferin' gururunu ve Türk milletine bunun evkini vermi ti... 6 5 Yakup Kadri Karaosmano lu, ATATÜRK, Birikim yayõnlarõ, 1981, s.17 6 KARAOSMANOGLU, a.g.e., s.27-29 19

Yakup Kadri, Ömer Seyfettin gibi, 1910'lu yõllarda hep bir milli kahraman bekledik diyor. Niçin beklemi ler? Türk'ü kinci Ergenekon'dan kurtarsõn diye. te beklenen Börtücene, beklenen Bozkurt Çanakkale'de ortaya çõkõyor. Hem de bir masal kahramanõ algõlamasõyla. Ate te yanmayan, kur un i lemeyen bir kahraman, Anafartalar Kahramanõ Mustafa Kemal. Çanakkale'de ortaya çõkan Bozkurt, 1919'dan itibaren, Türk'ü, ikinci Ergenekon'dan kurtaracaktõr.yakup Kadri bu görü le; stiklal Harbi yazõlarõnõ 1929 yõlõnda iki cilt halinde yayõmlarken, kitabõna "Ergenekon" adõnõ koymu tur. 7 evket Süreyya da aynõ tespiti ve aynõ benzetmeyi yapmaktadõr: "Osmanlõ cemiyetinin son devrinde Türk yurdu, bir Ergenekon 'du ki, bu ülkede örs ve ate kö esinde unutulmu uyuyor ve yol gösterici Börtücene ise henüz ufukta görünmüyordu... 8 Beklenen Börtücene ortaya çõkõp ikinci Ergenekon'dan kurtulu u sa ladõktan sonra, efsanedeki kurt ile demir da õnõ eriterek delen demircinin, Börtücene nin aynõ kahramanõn ahsõnda, Mustafa Kemal'de birle ti ini yazmaktadõr. 9 Atatürk'e bu nedenle Bozkurt denilmi tir. Türk ve Türkiye için bir Bozkurt'tur. Birinci Ergenekon'daki kurt gibi, Börtücene gibi Anadolu Türklü ü'nün hayatõnõ kurtarmõ ve soyunu sürdürecek vatan kazandõrmõ tõr. Çanakkale Muharebeleri, o yõllarda hasretle beklenen milli kahramanõ ortaya çõkarõr Anafartalar kahramanõ Mustafa Kemal, Payitahtõ kurtaran Mustafa Kemal. Mustafa Kemal, Çanakkale de hakkõyla kazandõ õ ün ve prestij ile Milli Mücadele ye atõlõnca, askerlikten istifa etmesine, hakkõnda 7 8 9 Mustafa Kemal'in gerçekle tirdi i mücadeleyi, daha zafere ula madan Ergenekon'a benzetenlerden birisi de Kütahya milletvekili Mehmet Besim'dir. 23 Mart 1921'de Hâkimiyet-i Milliye'de yayõmlanan "Ergenekon- Nevruz" ba lõklõ yazõsõnõn sonunda öyle der: "...Bu Ergenekon hadisesinden çõkacak mühim netice, bizim bugünkü milli mücadelemizle olan benzerli idir. Dokuz ki iden türeyerek dü manlarõndan intikam alan Türk soyu, bugün de kendi varlõ õna kastedenlere kar õ silahlanmõ ve yarõn muvaffakiyetini temin edece ine ve milletin gayretiyle kara günlerden kurtulaca õna eminim..." Bkz. Hâkimiyet-i Milliye, "Ergenekon-nevruz", 23 Mart 1921: Devrin Yazarlarõnõn Kalemiyle Milli Mücadele ve Gazi Mustafa Kemal-I,Kültür Bakanlõ õ Yayõnlarõ, Ankara,1981,s.519. evket Süreyya Aydemir, "Ergenekon Efsanesi",Kadro Dergisi, Ocak 1933, Sayõ 13, s.8 evket Süreyya Aydemir, a.g.m., s.9 20

tutuklama emri verilmesine, arkasõndan idam fermanõ çõkartõlmasõna ra men halk ve ordu O nu bir lider olarak kabul etmi, pe inden gitmi tir. Bu ortam ise Türk ün kurtulu unu sa lamõ ve tarih sahnesinden silinmesini önlemi tir. Bunu sa layan da Çanakkale Muharebeleri olmu tur. ÇANAKKALE MUHAREBELER KOMUTA KADROSUNUN KURTULU SAVA INA ETK LER Kurtulu Sava õ na katõlan komutanlarõn büyük ço unlu u ve önemli görevleri üstlenenler Çanakkale Muharebeleri nde sava anlardandõr. Her eyden önce Kurtulu Sava õ nõn Ba komutanõ Çanakkale den çõkmõ tõr. Genelkurmay Ba kanõ, 2nci Ordu Komutanõ, Do u Cephesi Komutanõ, 2 Elcezire Cephesi Komutanõ, Batõ Anadolu nun Kuvayi Milliye Umum Komutanõ, 11 Kolordu Komutanõ, 22 Tümen Komutanõ 3 Tugay Komutanõ olmak üzere 42 üst düzey komutan Çanakkale den çõkmõ tõr. Kurtulu Sava õ nõn üst düzey komuta kadrosunu, bir bakõma Çanakkale Muharebeleri hazõrlamõ tõr denebilir. Çanakkale Muharebeleri ne Kolordu, Tümen ve Alay Komutanõ ile karargah subayõ olarak katõlanlardan Kurtulu Sava õ na Tugay ve daha üst seviyede sadece Komutan olarak katõlmõ olanlar listelenmi ve ek olarak ili ikte sunulmu tur. Çanakkale Muharebeleri Komuta kadrosunun Kurtulu Sava õ na etkisi sadece nicelik yönünden de ildir. Nitelik yönünden daha büyük etkileri olmu tur. Çanakkale beklenen milli kahramanõ ortaya çõkarõr. Bu milli kahraman Anadolu da i galler üzerine ba lamõ olan bölgesel ve yerel direni hareketlerini Milli Mücadele ye dönü türmek için öne çõkõnca, pek çoklarõ özellikle önemli ki iler, O nun ordudan ayrõlmõ, makamõ, rütbesi, yetkisi olmayan bir sõradan ki i oldu una, hakkõnda tutuklama kararõ bulunmasõna aldõrmaz. Yanõnda yer alõr. Bu güven ve ba lõlõk ortamõnõ do uran Çanakkale dir. Çanakkale de Mustafa Kemal hakkõnda olu an kanaattir. Bu toplumsal kanõ, Kurtulu Sava õ na yol vermi tir. Askerlikte kõdem ve rütbe önemlidir ve belirleyicidir. Ancak Kurtulu Sava õ nõn üst düzey komuta kadrosunun durumuna bakõldõ õnda farklõ bir tablo görülmektedir. Üç örnek verelim. Cevat Çobanlõ, 1891 Harp okulu çõkõ lõdõr, Mustafa Kemal den 11 yõl önce subay olmu tur. 21

stanbul da Genelkurmay Ba kanlõ õ ve Harbiye Nazõrlõ õ yapmõ tõr. Ferik tir (Tümgeneral). Yakup evki Süba õ, 1896 Harp Okulu çõkõ lõdõr, Mustafa Kemal den 6 yõl kõdemlidir ve Mirliva dõr. Fevzi Çakmak, 1896 Harp Okulu çõkõ lõdõr, stanbul da Genelkurmay Ba kanlõ õ ve Harbiye Nazõrlõ õ yapmõ tõr ve Feriktir. Böyle olmasõna ra men bu komutanlar ne kõdemlerinin ne de rütbelerinin ilerili ini hiç sorun etmeden kendilerinden kõdem ve rütbece küçük ve de ordudan ayrõlmõ Mustafa Kemal in emrine girdiler. Bu yüce davranõ Kurtulu Sava õ nõn kadrosunu güçlendirdi. Bu davranõ õ do uran da Çanakkale Muharebeleridir, Çanakkale de Mustafa Kemal hakkõnda olu an saygõnlõk ve güvendir. Askerlikte asker komutanõndan emir alõr, komutanõn üstündekilerden emir verildi inde komutanõna haber verir ve kanunlara uygun emri yerine getirir. Sivas Kongresi nin toplandõ õ günlerde, kongre yi basõp, da õtmak amaçlõ, Damat Ferit Hükümeti ile ngiliz Muhipler Cemiyeti nin ortakla a düzenledikleri, aynõ zamanda insanõmõzõ birbirine kõrdõrtmayõ öngören Ali Galip Olayõ düzenlenir. Elazõ Valisi Ali Galip, silahlõ bir grupla Sivas õ basacaktõr. Sivas ta bunlarõ durduracak kuvvet yoktur. Durum tehlikelidir. Milli Mücadele nin do um sürecinde bo ulmasõ söz konusudur. Mustafa Kemal ise görevinden alõnmõ, ordudan ayrõlmõ, hiçbir yetkisi olmayan bir sivildir.ayrõca olayõn ba õnda da devletin Elazõ valisi bulunmaktadõr.kongrenin selameti bakõmõndan Olay õn Sivas a gelmeden sonlandõrõlmasõ gerekmektedir. Bu i i de ancak asker yapabilecektir. te bu kritik durumda bazõ subaylar, Mustafa Kemal in iste ini emir kabul ederler, Ali Galip in üzerine yürürler, kuvvetini kaçõrõrlar, da õtõrlar. Bunlarõn ba õnda daima saygõ ve ükranla anõlmasõ gereken Elazõ daki 15. Alay Komutanõ Bnb. lyas Bey gelmektedir. Atatürk, Nutuk da bu olayõ ayrõntõlõ ekilde anlatõr. Bnb. lyas õn ve di er 2-3 subayõn hiçbir yetkisi olmayan ve hatta hakkõnda tutuklama kararõ çõkartõlmõ eski bir askerin iste ini emir kabul etmelerini ve devletin valisinin üzerine yürümelerini neye ba lamak gerekir? Mustafa Kemal in Çanakkale de kazandõ õ haklõ üne, kendisine duyulan saygõ ve güvene. te bu güven duygusu, Sivas Kongresi nin tamamlanmasõnõ ve Kongre dekilerin hayatta kalmasõnõ sa lamõ, Milli Mücadele nin önünü açmõ tõr. smet nönü, Anõlarõ nda, Mustafa Kemal in Çanakkale de yaptõklarõndan dolayõ dokunulmazlõk kazandõ õ tespitinde bulunur: 22

Çanakkale de ilk günden itibaren üzerinde toplanmõ erefler ve ümitler, Atatürk ü dokunulmaz hale getirmi tir. 10 Bunun sadece iki örne ini aktaralõm. Harbiye Nazõrlõ õnõn, Mustafa Kemal in tutuklanarak stanbul a gönderilmesine yönelik emrine, Kazõm Karabekir 1 A ustos 1919 da verdi i yanõtta: Hal ve hareketlerinde vatani ve milli menfaatlere aykõrõ bir ey olmayan bir zatõn tutuklanmasõna bir kanuni sebep olmayaca õnõ ve yukarõda arz etti im durum dolayõsõyla halk ve ordu nazarõnda da iyi bir hareket olarak telakki edilmeyece i cihetle Mustafa Kemal Pa a nõn tutuklanmasõna hal ve vaziyetin asla müsait olmadõ õnõ arz eylerim. 11 Damat Ferit Hükümeti, Mustafa Kemal i Erzurum da tutuklattõramayõnca, bu kez Sivas Valisine yüklenir, pe pe e emir gönderir. Vali Re it Pa a 20 A ustos 1919 da, Dahiliye Nazõrõ na verdi i yanõtta öyle der: Mustafa Kemal ve Rauf Beylerin yakalanmalarõ ve Kongre nin (Sivas) açõlõ õnõ men için giri imlerde bulunmanõn imkansõz derecede mü kül ve zamansõz oldu una inanmõyorum. 12 Re it Pa a nõn 10 Eylül 1919 da, Sivas Kongresi nin devam etti i günlerde verdi i yanõt ise çok daha durumu açõklayõcõ, Mustafa Kemal in dokunulmazlõ õnõ kabul edici niteliktedir: Verdi iniz emir, Ali Galip Bey in üzerine aldõ õ vazife do rusu a kõnlõk ve hayretime sebep oldu Maksadõnõz Mustafa Kemal Pa a yõ tutmak ve Kongreyi da õtmak ise, buna imkan olmadõ õnõ evvelce arz etmi tim. 13 ngilizlerin, Mondros Ate kesi nden sonra stanbul da ilk yaptõklarõ i ; Mondros maddelerinin uygulanmasõna direnenleri, Dünya Sava õ nda ya adõklarõndan dolayõ hesapla mak istediklerini ve yapacaklarõna kar õ direnme potansiyeli olanlarõ, halkõn direni e geçmesine önayak olabilecekleri tutuklamak, Bekira a Bölü üne hapsetmek ve arkasõndan Malta ya sürmek olmu tu. Pek çok asker, sivil devlet adamõ ve ileri gelen 10 smet nönü, Hatõralar, 1. Kitap, Bilgi Yayõnevi, 1985, s.149. 11 Kazõm Karabekir, stiklal Harbimiz, Türkiye Yayõnevi, 1969, s.97. 12 Re it Pa a, Re it Pa a nõn Hatõralarõ, Yayõnlayan Cevdet R. Yularkõran, Ahmet Halit Kitapevi, 1939, s.97. 13 a.g.e. s. 142; Kemal Atarürk, Nutuk, C.III. Vesikalar, Milli E itim Basõmevi, 1970, s.965, 966 23

ki iler, bu haksõz muameleye maruz kalmõ tõ. Ancak Mustafa Kemal tutuklanmamõ tõ. Acaba neden? Mustafa Kemal tutuklananlarõn genel özelliklerini ta õmõyor muydu? Ta õyordu. Sadece ttihatçõlarla birlikte görülmüyordu. Fakat Çanakkale de ngiliz planlarõnõ alt üst eden, yenilgilerine sebep olan komutandõ.sina-filistin-suriye cephesinde ngilizleri Halep kuzeyinde durduran, daha kuzeye ilerlemelerini önleyen komutandõ. Mondros tan sonra ise ngilizlerin skenderun a çõkmalarõna, hükümetin emrine ra men direnen komutandõ. Oysa Mustafa Kemal in yaptõklarõnõn onda birini yapmõ olan komutanlar tutuklanmõ tõ. Yakup evki Süba õ, Ali hsan Sabis, Mürsel Bakü gibi. Bu durumda Mustafa Kemal in tutuklanmamasõnõ neye ba lamak gerekir? Akla en yatkõn yakla õm, Çanakkale de kazandõ õ dokunulmazlõk, halk ve ordu katõnda kendisine duyulan saygõ, güven ve Çanakkale den milli kahraman olarak çõkõ õdõr. Böyle bir ki inin tutuklanmasõnõn do uraca õ büyük tepkidir. Çünkü ngilizler Anafartalar Kahramanõ nõ liste dõ õnda tutmamõ lar, kara listelerine almõ lar, hem de 28 ubat 1919 da. 14 Fakat stanbul daki ngiliz yetkilisi General Miln, listelerde yer almasõna ra men Mustafa Kemal i tutuklatmamõ, tutuklatamamõ tõr. Mustafa Kemal in Çanakkale de kazandõ õ bu dokunulmazlõk, Kurtulu Sava õ nõn yapõlmasõnõ, Kurtulu Sava õ da Anadolu Türklü ünün tarihten silinmesini önlemi ve ya ayacak bir vatan kazandõrmõ tõr. Mustafa Kemal, Milli Mücadele ye iki eye dayanarak atõldõ õnõ belirtir: Ben 1919 senesinde Samsun a çõktõ õm gün elimde, maddi hiçbir kuvvet yoktu. Yalnõz büyük Türk milletinin asaletinden do an ve benim vicdanõmõ dolduran, yüksek ve manevi bir kuvvet vardõ. te ben bu kuvvete, bu Türk milletine güvenerek i e ba ladõm. 15 Mustafa Kemal in Türk milletine güveni, bu millet bu mücadeleyi yapar kanõsõna ula masõ, büyük ölçüde Çanakkale Muharebeleri nde perçinlenmi tir. Türk insanõnõn vatanõ için vatanõndan ba ka her eyini feda edebildi ini, canõnõ muhakemesiz verebildi ini Çanakkale de ya ayarak görmü tür. Ayrõca kendisini Çanakkale de kanõtlamõ, 14 Bilal N. im ir, Atatürk Dönemi- ncelemeler-,atatürk Ara tõrma Merkezi, 2006, s.7. 15 Prof. Dr. Afet nan, Atatürk ten Hatõralar, TTK., 1950, s. 112. 24

nelere muktedir oldu unu bu sava alanõnda görmü ve göstermi tir. Bu da kendisine olan güvenini peki tirmi tir. te bu iki güven duygusu ve ortamõ, Çanakkale de do mu, Mustafa Kemal in Kurtulu Sava õ na atõlmasõnõ ve dolayõsõyla Sava õn yapõlmasõnõ sa lamõ tõr. SONUÇ Türk ulusu milli varlõ õnõn kurtarõlmasõnõ Mustafa Kemal e, Mustafa Kemal i kazanmasõnõ da Çanakkale Muharebelerine borçludur. Kurtulu Sava õ, Çanakkale Muharebeleri sayesinde yapõlmõ ve kazanõlmõ tõr. 25

EK ÇANAKKALE MUHAREBELER NE KATILAN KOLORDU, TÜMEN, ALAY KOMUTANLARINDAN VE KARARGAH SUBAYLARINDAN KURTULU SAVA INA TUGAY VE DAHA ÜST SEV YEDE KOMUTAN OLARAK KATILANLAR(*) KOLORDU VE GRUP KOMUTANLARI ÇANAKKALE DE KURTULU SAVA I NDA 1. Alb. Mustafa Kemal (ATATÜRK) Anafartalar Gr. K. BA KOMUTAN 2. Tu g. Fevzi (ÇAKMAK) 5. Kor. K,Anafartalar Gr.K. Genel Kurmay Ba kanõ 3. Tümg. Cevat (ÇOBANLI) Müst. Mvk. K., 14. Kor. K. Elcezire Cephesi Komutanõ 4. Alb. Yakup evki (SUBA I) Sa Kanat Blg. K. 2 nci Ordu Komutanõ NOT: Çanakkale Muharebelerine 16 Kolordu ve Kolordu seviyesinde grup, birlik katõlmõ, bunlarõn 23 Komutanõ olmu tur. Ancak bazõ komutanlar birden fazla birli e komutanlõk yaptõ õ için ki i olarak komutan sayõsõ 16 dõr. 16 nõn 4 ü Alman, birisi de Dünya Sava õ Kafkas Cephesine ehittir. (Çolak Faik Pa a). Kalan 11 komutandan Kurtulu Sava õ na katõlan 4 dür. Di er Kolordu ve Grup Komutanlarõ 1. Korg. Esat Pa a (BÜLKAT) 3. Kor. K., Kuzey Gr. K. 2. Alb. Von Zodenstern Güney Blg. K. 3. Tümg. Weber Pa a 15. Kor. K., Güney Gr. K. 4. Tu g. Çolak Faik Pa a 2. Kor. K. 5. Tu g. Mehmet Ali Pa a 1. Kor. K., 15. Kor. K. 6. Tu g. Vehip Pa a (2. Or. K.) Güney Gr. K. 7. Tu g. Trommer Pa a 14. Kor. K. 8. Alb. Ahmet Feyzi 15. Kor. K., Saros Gr. K., Anafartalar Gr.K. 9. Alb. Rõfat Sol Kanat Blg. K. 10. Alb. Kannengiesser 16. Kor. K. 11. Alb. Ali Rõza (SEDES) 15. Kor. K. 12. Tu g. Hilmi Pa a 6. Kor. K. * Bu listeler a a õdaki kaynaklardan yararlanõlarak hazõrlanmõ tõr. - smet Görgülü, On yõllõk Harbin Kadrosu, TTK. 1993. - smet Görgülü, Türk Harp Tarihi Derslerinde Adõ. Geçen Komutanlar, Harp Akademileri Yayõnõ, 1983. - Türk stiklal Harbine Katõlan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanlarõn Biyografileri, Gn.Kur. Basõmevi, 1989. 26

TÜMEN KOMUTANLARI ÇANAKKALE DE KURTULU SAVA I NDA 1. Alb. Mustafa Kemal 19. Tüm. K. BA KOMUTAN 2.Yb. Kazõm Karabekir 14. Tüm. K. Do u Cephesi Komutanõ 3. Yb. Selahaddin Adil 12. Tüm. K., 13. Tüm. K. Kolordu K. (2. Grup K.) 4. Yb. Cafer Tayyar (E LMEZ) 1. Tüm. K. Kolordu K. (1. Kor.) 5. Yb. Çolak H. Selahattin 10. Tüm. K. Kolordu K. (3 Kor.) 6. Yb. Ali Fuat (CEBESOY) 25. Tüm. K. Kolordu K. (20 Kor.) 7. Yb. Cemil (CONK) 4. Tüm. K. Tümen K. (11. Tüm) 8. Alb. Rü tü (SAKARYA) 16. Tüm. K. Tümen K. (61. Tüm) 9. Alb. Nazif (KAYACIK) 6. Tüm. K. Tümen K. (3. Kafkas Tüm.) 10. Yb. Mehmet efik (AKER) 19. Tüm. K. Tümen K. (57. Tüm.) 11. Yb. Abdülrezzak 11. Tüm. K. Tümen K. (11. Tüm.) 12. Yb. Nuri (CONKER) 8. Tüm. K. Tümen K. (41. Tüm.) NOT: Çanakkale Muharebelerine 19 tümen katõlmõ, bunlarõn 39 komutanõ olmu tur. Bazõ komutanlar birden fazla tümene komutanlõk yapmõ oldu u için ki i olarak komutan sayõsõ 31 dir. 31 in 5 Almandõr, geriye kalan 26 dan bilinen 2 si emeklidir (9. Tüm. K. Halil Sami, 8. Tüm K. Ali Rõza Sedes), 24 tümen komutanõndan Kurtulu Sava õ na Komutan olarak katõlanlarõn sayõsõ 12 olmaktadõr. Ancak di er görevlerle; gizli gruplarda, asker alma dairelerinde gibi; katõlanlar da vardõr. Di er Tümen Komutanlarõ 1. Alb. Halil Sami 9. Tümen K. 2. Alb. Remzi (ALÇITEPE) 7. Tüm. K. 3. Alb. Mehmet ükrü (SAGUN) 15. Tüm. K. 4. Bnb. ükrü 11. Tüm. K. 5. Yb. Hasan Askeri 2. Tüm. K. 6. Albay Halil 7. Tüm. K. 7. Yb. Süleyman akir (ORBAY) 6. Tüm. K. 8. Alb. Nicolai 3. Tüm. K. 9. Alb. Hasan Basri (SOMEL) 5. Tüm. K. 10. Alb. Ali Rõza (SEDES) 8. Tüm. K. 11. Alboy Hovik 13. Tüm. K., 12. Tüm. K. 12. Yb. Mustafa 15. Tüm. K. 13. Yb. Hasan Basri 15. Tüm. K. 14. Alb. Kannengiesser 9. Tüm. K. 15. Yb. Pötrih 9. Tüm. K. 16. Yb. Wilmer 5. Tüm. K. 17. Yb. Sabri 9. Tüm. K. 18. Alb. Ali Remzi 24. Tüm. K. 19. Yb. Esat 26. Tüm. K. 27

ALAY KOMUTANLARI ÇANAKKALE DE KURTULU SAVA I NDA 1.Yb. H. Nurettin (ÖZSU) 39. A.K. Tümen K. (17. Tüm.) 2. Bnb. Veysel (ÖZGÜR) 15. A. K. Tümen K. (7. Tüm.) 3. Yb. Münip (ÖZSOY) 36.A. K. Tümen K. (61. Tüm.) 4. Bnb. Ahmet Zeki (SOYDEM R) 21. A. K. Tümen K. (2. Sv. Tüm.) 5. Bnb. Ahmet Fuat (BULCA) 23. A. K. Tümen K. (11. Tüm.) 6. Yb. Muhittin (KURT ) 22. A.K. Kolordu K. (1. Kor. ) 7. Bnb. Sami Sabit (KARAMAN) 13. Sv. A.K. Tümen K. (6. Sv. Tüm.) 8. Yb. Kazõm (SEVÜKTEK N) 4. A. K. Tümen K. (8. Tüm.) 9. Bnb. Nuri (CONKER) 24. A. K. Tümen K. (41. Tüm.) 10. Yb. Abdülrezzak 125. A. K. Tümen K. (41. Tüm. 11. Yb. Cemil (CONK) 36. A. K. Tümen K. (11. Tüm.) 12. Yb. efik (AKER) 27. A. K. Tümen K. (57. Tüm.) 13. Yb. Nazif (KAYACIK) 5. A. K. Tümen K. (3. Kafkas Tüm.) 14. Bnb. Ahmet Nuri (D R KER) 42.A.K. Tugay K. (8.Tüm.) NOT: Çanakkale Muharebelerine 57 si piyade, 3 ü süvari, 19 u topçu olmak üzere toplam 79 alay ile 135 alay komutanõ katõlõr. 135 alay komutanõndan 14 ü Çanakkale de ehit olur. Geri kalan 121 in 3 ü Alman dõr. 118 in 14 ü Kurtulu Sava õ natümen ve Kolordu Komutanõ olarak katõlõr. Ancak Alay Komutanõ olarak ve di er görevlerle katõlanlar da mevcuttur. ehit Alay Komutanlarõ 1. Yb. Ahmet evki 33. A.K. (11. Tüm.) 27 Nisan 1915 2. Yb. Refik 45. A.K. (15. Tüm.) 6 Haziran 1915 3. Yb. Hasan 17. A.K. (6.Tüm.) 11 Temmuz 1915 4. Bnb. Hüseyin 17. A.K.(6. Tüm.) 12 Temmuz 1915 5. Bnb. Tevfik 47. A.K. (16. Tüm.) 6/7 A ustos 1915 6. Yb. brahim ükrü 15. A.K. (5. Tüm.) 6/7 A ustos 1915 7. Yb. Nail (Kõsõklõlõ) 25. A.K. (9. Tüm.) 8 A ustos 1915 8. Bnb. smail Hakkõ (OKTÜRK)14. A.K. (5. Tüm.) 10 A ustos 1915 9. Yb. Recai 23. A.K. (8. Tüm.) 10 A ustos 1915 10. Yb. Halit 20. A.K. (7. Tüm.) 11 A ustos 1915 11. Yb. Yusuf Ziya 21. A.K. (7. Tüm.) 11 A ustos 1915 12. Yb. Avni (ARIBURNU) 57. A.K. (19. Tüm.) 13 A ustos 1915 13. Yb. Hakkõ 16. A.K. (6. Tüm.) 23 A ustos 1915 14. Yb. Fuat 41. A.K. (.Tüm.) 13 Eylül 1915 28

Di er Piyade ve Süvari Alay Komutanlarõ 1.Yb. rfan 25. A.K. (9. Tüm.) 2. Yb. Hafõz Kadri 26. A. K. (9. Tüm.) 3. Yb. Alman Sabri 19. A.K. (7. Tüm.) 4. Yb. Halil 21. A.K. (7. Tüm.) 5. Yb. Mahmut 56. A.K. (15. Tüm.) 6. Yb. smail 45. A.K. (15. Tüm.) 7. Yb. Mahmut 46. A.K. (15. Tüm.) 8. Yb. Hasan Lütfü (AKDEN Z) 127. A.K. (11. Tüm.) 9. Bnb. Kazõm 38. A.K. (15. Tüm.) 10. Yb. Nazif 4. A.K. (11. Tüm.) 11. Bnb. Mehmet Ali 25. A.K. (9. Tüm.) 12. Yb. Mehmet Ali 34. A.K. (12. Tüm.) 13. Yb. brahim 22. A.K. (12. Tüm.) 14. Yb. Mustafa evki 126. A.K. (11. Tüm.) 15. Yb. Nurettin 21. A.K. (7. Tüm.) 16. Bnb. Memduh 1. A.K. (2. Tüm.) 17. Bnb. Rõfat 6. A.K. (2. Tüm.) 18. Bnb. Yümnü (E LMEZ) 34. A.K. (12. Tüm.) 19. Yb. Sabri 33. A.K. (11. Tüm.) 20. Yb. Hakkõ 16. A.K. (6. Tüm.) 21. Yb. Vasõf 70. A.K. (1. Tüm.) 22. Yb. smail Hakkõ 31. A.K. (3. Tüm.) 23. Yb. Hasan Basri 32. A.K. (3. Tüm.) 24. Yb. Ali Rõza 13. A.K. (5. Tüm.) 25. Yb. rfan 19. A.K. (7. Tüm.) 26. Yb. Kemalettin 10. A.K. (4. Tüm.) 27. Bnb. Mehmet Emin 11. A.K. (4. Tüm.) 28. Yb. Servet 12 A.K. (4. Tüm.) 29. Bnb. Ahmet Nuri (D R KER) 42. A.K. (14. Tüm.) 30. Yb. Cemalettin 46. A.K. (13. Tüm.) 31. Bnb. Zekeriya 60. A.K. (13. Tüm.) 32. Yb. Kazõm 38. A.K. (15. Tüm.) 33. Yb. smail Hakkõ 45. A.K. (15. Tüm.) 34. Bnb. Rõfat 56. A.K. (15. Tüm.) 35. Bnb. Arif 75. A.K. (15. Tüm.) 36. Bnb. Mehmeh Münir 72. A.K. (19. Tüm.) 37. Yb. Saip 77. A.K. (19. Tüm.) 38. Bnb. Rü tü 33. A.K. (19. Tüm.) 29

39. Bnb. Servet (YURDATAPAN) 64. A.K. (19. Tüm.) 40. Yb. Ali Rõfat 14. A.K. (19. Tüm.) 41. Yb. Ali Rõza 13. A.K. (19. Tüm.) 42. Yb. Talat 1. A.K. (2. Tüm.) 43. Bnb. Hüseyin lhami 48. A.K. (16. Tüm.) 44. Bnb. Halis (ATAKSOR) 27. A.K. (19. Tüm.) 45. Yb. Hamdi 4. Sv. A.K. (Süvari Tug.) 46. Yb. Kemalettin 10. A.K. (4. Tüm.) 47. Bnb. Mehmet Emin 11. A.K. (4. Tüm.) 48. Bnb. Bayatlõ Arif 12. A.K. (8. Tüm.) 49. Bnb. Hunker (Alman) 28. A.K. (8. Tüm.) 50. Yb. Sabri 33. A.K. (11. Tüm.) 51. Yb. rfan 19. A.K. (7. Tüm.) 52. Yb. Ali Abbas 35. A.K. (12. Tüm.) 53. Bnb. Re it 14. A.K. (4. Tüm.) 54. Yb. H. Nurettin (Özsu) 17. A.K. (6. Tüm.) 55. Yb. Ali 20. A.K. (7. Tüm.) 56. Yb. Mustafa evki 126. A.K. (9. Tüm.) 57. Yb. Esat 11. Sv. A.K. Süvari Tug. 58. Yb. Abdülkadir 18. A.K. (19. Tüm.) 59. Bnb. Murat 57. A.K. (19. Tüm.) 60. Bnb. Fehmi (TINAZ) 13. A.K. (11. Tüm.) 61. Yb. ükrü 26. A.K. (9. Tüm.) 62. Yb. Hasan Lütfü 127. A.K. (5. Tüm.) 63. Bnb. Mehmet Emin (YAZGAN) 16. A.K. (6. Tüm.) 64. Bnb. Galip (TÜRKER) 24. A.K. (8. Tüm.) 65. Bnb. Avni 7.Sv.A.K. (Süvari Tugayõ) 66.72 24. ve 26. Tümenlerin 6 alay komutanõ 30

Topçu Komutanlarõ 1.Alb. Küçük Talat 2. A õr Top. Tug. K. Müst. Mvk.) 2. Yb. Ömer Zeki 3. A õr Top. A.K. (Müst. Mvk.) 3. Bnb. Kemal 4. A õr Top. A.K. (Müst. Mvk.) 4. Yb. Werle (Alman) Erenköy Topçu K. (Müst. Mvk.) 5. Yb. Mehmet Ali 9. Topçu A.K. (9. Tüm.) 6. Yb. Salih Ulvi 7. Topçu A.K. (7. Tüm.) 7. Bnb. Emin 11. Topçu A.K. (11. Tüm.) 8. Bnb. Ali Kemal Topçu A.K. (6. Tüm.) 9. Yb. Rõza Topçu A.K. (5. Tüm.) 10. Yb. Asõm Sa Kanat Topçu K. (Güney Grubu) 11. Yb. Adil Sol Kanat Topçu K. (Güney Grubu) 12. Bnb. Halil Kemal 39. Top. A.K. (19. Tüm.) 13. Bnb. Ali Galip Arõburnu Topçu K. (19. Tüm.) 14. Yb. zzet 2. Top. A.K. (9. Tüm.) 15. Bnb. A. Azmi (HAVUNDAK) Topçu Gr. K. (4. Tüm.) 16. Bnb. Saffet Topçu A.K. (8. Tüm.) 17. Yb. Binhold (Alman) 3. Topçu A.K. (3. Tüm.) 18 27. Geri Kalan 9 tümenin 9 topçu Alay Komutanlarõ 31

ÇANAKKALE DE KARARGAH SUBAYLARI KURTULU SAVA I NDA 1.Bnb. Osman Zati (Koral) Müst. Mvk. Kh. Tümen K. (1. Sv. Tüm) 2. Yb. Kazõm ( nanç) 5. Or. Kur. B k. Kor. K. (6. Kor) 3. Yzb. Mümtaz (Aktay) 5. Or. Hrk.. Md. Tug. K. (41. Tüm.) 4. Yb. Fahrettin (Altay) 3. Kor. Kur. B k. Kor. K. (5. Sv. Kor.) 5. Bnb. Hulusi (CONK) 9. Tüm. Kur. B k. Tümen K. (18. Tüm.) 6. Bnb. ükrü Naili (GÖKBERK) 7. Tüm. Kur. B k. Kor. K. (3. Kor ) 7. Bnb. Aladdin (KOVAL) 4. Tüm. Kur. B k. Tüm. K. (41. Tüm) 8. Alb. Nihat (ANILMI ) Güney Gr. Kur. B k. Elcezire Cephesi K. 9. Yzb. Salih (OMURTAK) Güney Gr. Kur. Tüm. K. (61. Tüm.) 10. Yzb. Naci (TINAZ) 13. Tüm. Kur. B k. Tüm. K. (15. Tüm.) 11. Bnb. H. Hüsnü Emir (ERK LET) 5. Kor. Kur. B k. Tüm. K. (7. Tüm.) 12. Bnb. zzettin (ÇALI LAR) 19. Tüm. Kur. B k. Kor. K. (1. Kor) 13. Bnb. Mehmet Arif (Ayõcõ) 5. Tüm. Kur. B k. Kor. K. (3. Grup) 14. Yzb. Mehmet Nazõm 16. Tüm. Kur. B k. Tüm. K. (4. Tüm.) 15. Bnb. Çolak Kemalettin Sami Kuzey Gr. Hrk.. Md. Kor. K. (4. Kor.) 16. Yzb. Kenan (DALBA AR) Sv. Tug. Kur. B k. Tüm. K. (5. Tüm.) 17. Bnb. A. Nafiz (GÜRMAN) 26. Tüm. Kur. B k. Tüm. K. (1. Tüm.) Not: Çanakkale Muherebelerine karargah subayõ olarak katõlmõ olanlardan 17 si Kurtulu Sava õna Tug., Tüm., Kor. Ve Cephe Komutanõ olarak katõlmõ tõr. Bunlardan 1 i Tug., 9 u Tümen, 6 sõ Kolordu, 1 i de Cephe Komutanlõ õ yapmõ tõr. Alay ve Tabur Komutanõ olarak katõlanlar ile di er ba ka görevler üstlenmi olarak katõlmõ olanlar bu listeye dahil de ildir. 32