SAYI 17 / 2013 BU BİR SÜRELİ YAYINDIR PARA İLE SATILMAZ YÖNETİM İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Adına Sahibi Ahmet SELAMET Genel Yayın Yönetmeni Nevzat KÜTÜK Yayın Danışma Kurulu Prof. Dr. Halil İNALCIK, Prof. Dr. Semavi EYİCE, Prof. Dr. İlber ORTAYLI, Prof. Dr. İskender PALA, Ahmet Faruk YANARDAĞ, Doç. Dr. Haluk DURSUN, Şevket DEDELİOĞLU Yayın Koordinatörü Fatih YAVAŞ YAYIN Sorumlu Yazı İşleri Müdürü Alper ÇEKER Yayın Kurulu Müjdat ULUÇAM, Salih DOĞAN, Fatih DALGALI, Betül EREN, Esra ERKAL, Ömer OSMANOĞLU, Metin ÖZTÜRK, Hüseyin SORGUN, M. Lütfi ŞEN, Nurten ŞAFAK TOPCU, Altay ÜNALTAY, Yaylagül CERAN Sanat Yönetmeni Aydın SÜLEYMAN Grafik Tasarım Şükran KUMRAL Fotoğraflar Mustafa KİRAZ - Rabia YILMAZ Reklam Koordinatörü Mustafa YALMAN Rezervasyon / 0212 467 07 00-1469 (Dahili) İletişim iletisim@kultursanat.org YAPIM KÜLTÜR A.Ş. Renk Ayrımı / CTP Aktif Matbaa Baskı - Cilt Aktif Matbaa (0212) 612 12 22 aktif@aktifmatbaa.com www.aktifmatbaa.com Dergide yayımlanan yazı, fotoğraf, çizim ve planlardan yasal olarak eser sahipleri sorumludur. Yazılardan kaynak belirterek tam veya özet alıntı yapılabilir. Fotoğraflar izinsiz kullanılamaz. İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ KÜLTÜR A.Ş. YAYINLARI İstanbul Kültür ve Sanat Ürünleri Tic. A.Ş. Maltepe Mahallesi Topkapı Kültür Parkı Osmanlı Evleri 34010 Topkapı - Zeytinburnu / İSTANBUL
14 10 10 500 YIL SONRA PİRİ REİS İDRİS BOSTAN İLE PİRİ REİS VE OSMANLI DENİZCİLİĞİ ÜZERİNE 16 22 34 48 66 PİRİ REİS İN HARİTASI VE KİTAB-I BAHRİYE Mahmut AK PİRİ REİS İN ANLATISINA GÖRE EGE ADALARI Emel SOYER KOLÇAK İKİ İMPARATOR BİR DENİZ: I. SÜLEYMAN VE V. KARL IN AKDENİZ DE HAKİMİYET MÜCADELESİ Yusuf A. AYDIN KASVETLİ DALGALARIN RESSAMI AYVAZOVSKİ Pervane ALİZADE KİTAB-I BAHRİYE DE VENEDİK ŞEHİR VE STATO DA MAR Özgür ORAL PİRİ REİS VE OSMANLIDA DENİZCİLİK LİTERATÜRÜ Seyfullah ASLAN KİTAB-I BAHRİYE DE ÇİN DENİZİ Miraç TOSUN İSTANBUL MUTFAĞININ DENİZ YEMEKLERİ Sennur SEZER 28 42 60 72 80 SİNEMADA TÜRK İMAJI Celil CİVAN MİNİATÜRK BAŞTARDA - OTTOMAN GALLEON 84 86 ŞEHİR HATLARI A.Ş. GENEL MÜDÜRÜ SÜLEYMAN GENÇ İLE SÖYLEŞİ İSTANBUL MEKAN TERSANE-İ AMİRE 94 96 İSTANBUL DA ESKİ RAMAZANLAR Sermet MUHTAR ALUS AJANDA 100
TAKDİM Zamanımızdan 500 yıl önce, büyük Türk denizcisi Piri Reis ünlü dünya haritasını çizdi. Bu, Türk denizciliğinin bilime yaptığı çok önemli bir entelektüel katkıdır. UNESCO da 2013 senesini Piri Reis Yılı ilan ederek dikkatlerin yeniden bu konu üzerinde toplanmasına vesile oldu. Türk denizciliği dendiğinde akla ilk gelen yer İstanbul dur. Dergimizin sayfalarında yer verdiğimiz Tersane-i Amire nin temellerinin atılması İstanbul un fethinden hemen sonraya rastlar. Zaten gerçekleştirilen arkeolojik kazılar kuruluşundan beri İstanbul un bir liman şehri olduğunu, halkın beslenmesinde deniz ürünlerinin önemli bir yer tuttuğunu gösteriyor. Bizler de 1453 İstanbul Kültür ve Sanat Dergisi nin bu sayısını Piri Reis ve Türk denizciliği meselesine ayırdık. Değerli akademisyen İdris Bostan ın editörlüğünde hazırlanan dosyamız, önemli yazılardan oluşuyor. Makalelerin yanı sıra bu sayımızda zengin bir görselliğe de yer vermeye çalıştık; böylece okurların Türk haritacılığının bir sanata dönüşmesini gözlemlemelerini amaçladık. Tabii ki dergimizde bu dosya konusunun dışında da çeşitli yazarlara ait ilgi çekici yazılar var. Sizleri 1453 İstanbul Kültür ve Sanat Dergisi ile baş başa bırakırken, kalemleri ile katkıda bulunan yazar dostlarımıza ve yayında emeği geçen mesai arkadaşlarıma teşekkürü borç bilirim.
SUNUŞ Kültür A.Ş. ailesi olarak, 1453 İstanbul Kültür ve Sanat Dergisinin yeni bir sayısıyla sizlerle birlikteyiz. İçinde bulunduğumuz 2013 yılı, çizdiği dünya haritasının 500. yıldönümü nedeniyle UNESCO tarafından Piri Reis Yılı ilan edildi. Bizler de Türk denizciliği alanında en çok kalem oynatan isim olan İdris Bostan ın editörlüğünde sizler için Piri Reis i ve dönemin Türk denizciliğini içeren bir dosya hazırladık. Böylece bu büyük Türk denizcisinin dünya haritası hakkındaki gizem perdesinin ortadan kalkmasını ve arka planda kalan diğer eserlerinin tanıtımını amaçladık. Dosyanın sonunda yalnızca savaşlarıyla tanınan birçok Türk denizcisinin aynı zamanda bilim adamı yönleri olduğunu arkalarında birbirinden değerli kitaplar bıraktıklarını göreceksiniz. Alanında usta akademisyenlerin çalışmalarından oluşan dosyamızın dışında da yazılara yer verdik. Bu bağlamda si- nema eleştirmeni Celil Civan ın Türklerle ilgili Batı sinemasındaki oryantalist bakış açısını masaya yatırdığı makalesini ve usta edebiyatçı Sennur Sezer in İstanbul un unutulan deniz mutfağı hakkında yazdıklarını sizlere hararetle tavsiye ediyoruz. Tabi ki sevinçle karşıladığımız ve İstanbul da bir başka yaşanan Ramazan ayı hakkındaki Sermet Muhtar Alus un güzel bir denemesiyle nostalji yaptık. Dergimizde bunların dışında da son derece önemli söyleşiler ve tanıtım yazıları sizlerin ilgisini bekliyor. Baskısı on bir ayın sultanına denk gelen bu sayımızın sunuş bölümünü tamamlarken, okurlarımıza hayırlı Ramazanlar dileriz. Sizleri dergimizin sayfaları ile baş başa bırakırken, bizlere ilk sayıdan beri giderek artan teveccühünüz için Kültür A.Ş. olarak teşekkürü borç biliriz. Kültür A.Ş.
500 YIL SONRA
Büyük Türk denizcisi Piri Reis in dünya haritasını çizmesinin 500. yılı olması münasebetiyle, UNESCO tarafından Paris te düzenlenen 36. Genel Toplantıda 2013, Piri Reis Yılı ilan edilmiştir. Piri Reis in bu ünlü haritası 1929 yılında Milli Müzeler Müdürü Halil Ethem Bey tarafından keşfedilmiştir ve o günden beri bilim dünyası bu esere odaklanmıştır. Bizler de 1453 İstanbul Kültür ve Sanat Dergisi olarak bu sayımızın dosya konusunu Piri Reis e ayırmaya karar verdik. İdris Bostan ın editörlüğünde birbirinden değerli tarihçilerin kaleme aldığı Piri Reis ve Osmanlı denizciliği hakkındaki yazıları ilgi ile okuyacağınızı ümit ediyoruz. At its 36th General Meeting in Paris, the year 2013 is declared by UNESCO as the Year of Piri Reis for the 500th. anniversary of his drawing the world map. This famous map of Piri Reis is discovered in 1929 by the Director of National Museums, Halil Ethem. Till then science world is focused on this map. As the 1453 Journal of Istanbul s Culture and Art, we decided to determine the content of the file as Piri Reis. İdris Bostan is the editor of the file, besides some really talented historians wrote about Piri Reis and the Ottoman marine. We wish our readers should enjoy these articles.
14 İDRİS BOSTAN İLE PİRİ REİS VE OSMANLI DENİZCİLİĞİ ÜZERİNE
İDRİS BOSTAN İLE PİRİ REİS VE OSMANLI DENİZCİLİĞİ ÜZERİNE Piri Reis, 15. yüzyılın son çeyreğine girerken muhtemelen 1470 lerin başlarında Gelibolu da doğar. O sırada Gelibolu, Yıldırım Bayezid in eski tersaneyi yeniden düzenlemesinden sonra yaklaşık yüz yıldır Osmanlı denizciliğinin merkezî üssüdür. Tarihçi Kemalpaşazâde, Gelibolu da doğan çocukların timsah gibi su içinde büyüdüklerini yazmaktadır. Sayın İdris Bostan, öncelikle bizi kırmayıp dergimize zaman ayırdığınız için size çok teşekkür ederiz. İlk olarak size, 2013 ün Piri Reis Yılı ilan edilmesi sürecini sormak istiyorum. Piri Reis bir Osmanlı denizcisi olduğu için 2011 yılı başlarında, Başbakanlık Denizcilik Müsteşarlığına yazdığım bir rapor üzerine Kültür Bakanlığı ile işbirliği halinde; Türkiye deki UNESCO Milli Komisyonu na 2013 yılının Piri Reis in yeni dünya haritasının 500. yılı olarak kabulü için başvuruda bulunuldu. Bu teklifin UNESCO ya iletilmesinden sonra Kasım 2011 de olumlu karar çıktı. Bunun üzerine Piri Reis gibi önemli bir denizci ve haritacının konumuna uygun bir şekilde anılabilmesi ve hakkında yapılacak yayınların bilimsel kriterlere uygun olmasını yönlendirmek ve aynı zamanda hazırlanacak projeleri desteklemek üzere 2012 de Kültür Bakanlığı ve Denizcilik Bakanlığının koordinasyonu ile ilgili kurum ve bilim adamlarından oluşan bir üst kurul teşkil edildi. Bize Piri Reis ten ve yaşadığı dönemden söz eder misiniz? Piri Reis, 15. yüzyılın son çeyreğine girerken muhtemelen 1470 lerin başlarında Gelibolu da doğar. O sırada Gelibolu, Yıldırım Bayezid in eski tersaneyi yeniden düzenlemesinden sonra yaklaşık yüz yıldır Osmanlı denizciliğinin merkezî üssüdür. Tarihçi Kemalpaşazâde, Gelibolu da doğan çocukların timsah gibi su içinde büyüdüklerini yazmaktadır. O da dedesi ve amcası gibi küçük yaşta denizlere açılır. Amcası ünlü deniz gazisi Kemal Reis in yanında yetişir. O sırada Akdeniz deki Osmanlı denizcileri resmen devlet emrinde olmamakla beraber gerçekte, bağlı oldukları dinin devlet tarafından benimsenmiş hukuk kurallarına göre hareket etmektedirler. Akdeniz de adeta Osmanlı devletinin dost ve müttefiki olan devlet yok gibidir ve en büyük rakibi Endülüs Müslümanlarını yok etme sürecini başlatan İspanya dır. II. Bayezid in ise kardeşi Cem Sultan la başı derttedir ve Cem Sultan önce Rodos Şövalyelerine sığındığı, sonra Fransa ve Papalık elinde rehin olduğu için devlet donanması Orta ve Batı Akdeniz e açılamamaktadır. Nihayet 1495 te Cem Sultan ölünce II. Bayezid Akdeniz deki levent reisleri olan bu deniz gazilerine bir çağrıda bulunarak devlet hizmetine girmelerini ister. Çok geçmeden de Osmanlıların Akdeniz deki politikaları Fatih in bıraktığı yerden devam etmeye başlar. 15
İDRİS BOSTAN İLE PİRİ REİS VE OSMANLI DENİZCİLİĞİ ÜZERİNE Önce Venedik elindeki Moton, Koron, İnebahtı ve Anavarin alınır. Bu seferlerde Kemal Reis en önlerdedir ve yeğeni Piri Reis de bir kadırga reisi olarak onun maiyyetindedir. Rodos şövalyeleriyle olan mücadelelere katılır. 16 Bu dönem tam da Coğrafî Keşiflerin gerçekleştiği, bir taraftan İspanya hizmetindeki Kristof Kolomb un daha sonra yeni dünya denecek olan Amerika ya, Portekizli denizcilerin de Afrika yı dolaşarak Hind Okyanusu na ulaştığı devirdir. Dünya da yeni kıtalar keşfedilmekte, ticaret yollarında değişmeler başlamakta ve Orta Doğu da güç dengeleri yeniden oluşmaktaydı. Osmanlı- İran, Osmanlı-Memlük savaşlarının arka planında bölgeye hakim olacak gücün belirlenmesi mücadelesi yatmaktadır ve sonuç Osmanlıların lehine sonuçlanır. Zaten güçlü bir kara ordusu bulunan Osmanlılar sahip oldukları deniz gücü sayesinde bölgenin en etkin askerî gücü haline gelirler. Ayrıca Memlük Devleti ne son vererek onların yönettiği Hicaz bölgesini yani Mekke, Medine gibi Müslümanların kutsal şehirlerini koruma görevini üstlenirler. Portekiz in Kızıldeniz e girmesini engellemek üzere Süveyş te bir tersane ve deniz üssü kurarlar. İşte Piri Reis Kızıldeniz deki bu mücadeleye, 1547 de Hind Kapudanlığı na getirildiği zaman katılır. Önce Aden i geri alır. 1552 de emrindeki otuz gemiden oluşan bir donanma ile Portekiz kontrolündeki Maskat ı ele geçirir. Sonra Hürmüz ü kuşatırsa da başarılı olamaz ve gelmekte olan bir Portekiz donanmasına karşı takviye almak üzere Basra ya gider. Ancak orada iyi karşılanmaz ve Basra beylerbeyi Kubad Paşa yla anlaşmazlığa düşer. Sonunda Portekiz donanmasına hazırlıksız yakalanmamak için üç kadırgayla yola çıkar ve birinin karaya oturması yüzünden iki gemi ile Süveyş e ulaşır. Ancak donanmasını Basra da bırakması hoş görülmez ve hatasını hayatıyla ödeyerek Kahire de boynu vurulur. Piri Reis o sırada 80 yaşının üstündedir. Bu acı son Piri Reis için günümüzde de kabul edilemez bir karar olarak değerlendirilmektedir. Halbuki o sırada Kanuni de İran seferi için Halep tedir ve verilen karardan haberdardır. Padişah üstelik birkaç ay önce ordusuyla gelirken Konya civarında isyan edeceği tahmin edilen kendi oğlu Şehzade Mustafa için de idam emri vermiştir. Demek ki kararlar hissî olmaktan uzaktır ve şartların gereği bir uygulama söz konusudur. Sözü Piri Reis in eserlerine getirmek istiyorum. Bu Türk denizcisinin bıraktığı eserlerin hepsini tanıyor muyuz? Onun eserlerini özel yapan nedir? Piri Reis bir deniz gazisi olarak pek çok savaşta ve akında hazır bulunduğu kadar; sahip olduğu bilimsel tecessüs sayesinde de değerli eserler bıraktı. 1513 tarihli ilk Yeni Dünya haritası ile 1528 tarihli ikinci haritası tek nüsha olarak günümüze intikal eden coğrafi keşiflerin ilk harita örnekleridir. Ayrıca Akdeniz i denizcilere tanıtmak üzere yazdığı Kitâb-ı Bahriye adlı eser bugüne kadar örneği yeniden yazılamamış, muhalled bir eserdir. Piri Reis hakkında Türkiye de yeterli araştırmalar yapılmadığı âşikâr. Bu yüzden hak ettiği ölçüde tanınmış olması da mümkün değil. Daha çok gerek harita hakkında ve gerekse Kitâb-ı Bahriye hakkında Svat Soucek, Thomas Goodrich, Gregory McIntosh gibi yabancı tarihçiler bulunmaktadır. McIntosh, 1513 tarihli harita hakkında bir kitap yazacak kadar konuyla yakından ilgilenmiştir. Kabul etmek gerekir ki Piri Reis i ve eserlerini doğru değerlendirebilmek için sadece Osmanlıca bilmek yetmez. Piri Reis gibi denizcilik terminolojisine sahip ve hakim olmak kadar eski haritacılık ve Avrupa haritacılığı bilgilerine de sahip olmak gerekir. Bu yüzden Kitâb-ı Bahriye nin Türkiye de yapılan tıpkıbasımları hariç eldeki birkaç neşir bilimsel bir değer kazanamamıştır. Fransız tarihçi Prof. Bacque-Grammont un ve İtalyan Prof. Alessandro Bausani nin titiz çalışmaları bu konuda örnek alınmalıdır.
İDRİS BOSTAN İLE PİRİ REİS VE OSMANLI DENİZCİLİĞİ ÜZERİNE 17
İDRİS BOSTAN İLE PİRİ REİS VE OSMANLI DENİZCİLİĞİ ÜZERİNE 18 Piri Reis in Akdeniz rehberi olan Kitâb-ı Bahriye si çok hacimli ve resimli bir eser olmasına rağmen defalarca istinsah edilerek çoğaltılmıştır. Bugün Türkiye kütüphaneleri dahil dünyada elli civarında yazma nüshası bulunmaktadır. Üstelik bu yazmalar genellikle bir sanat şaheseridir. Hemen her yüzyılda harita ve resimleri yenilendiği için her bir nüsha metin pek değişmemek kaydıyla güncellenmiş demektir. Gerek kitaptaki liman ve kale çizimleri, gerekse gemi çizim özellikleri döneminin değişen teknolojisinin özelliklerini de yansıtmaktadır. Eski nüshalarda kürekli kadırgalar yer alırken, 17. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kalyon çizimleri farklı özelliklerle resmedilmiştir. Piri Reis in eserini özel kılan, ondan kimsenin bu evsafta bir eser vücuda getirememiş olmasıdır. Piri Reis in haritasının önemi nereden kaynaklanıyor? Bu günlerde 500. yılı hatırasına hakkında pek çok faaliyet gerçekleştirilen Piri Reis in 1513 tarihli haritasının önemi, aslında Coğrafî Keşifleri günümüze aktaran en eski ve nadir haritalardan biri olmasıdır ve bir harita olduğu kadar hiç olmazsa Atlas Okyanusu nun Batı yakasında ve Afrika nın Güneyinde gerçekleşen keşiflerin bilgilerini sunmaktadır. Bu bilgiler üstelik Piri Reis in belirtiği gibi eski coğrafya eserlerine ve yeni keşiflere dayanmaktadır. Piri Reis haritada edindiği yeni bilgileri kullandığı gibi Batlamyus un Coğrafya sını, mappa mundi denilen dünya haritalarını, eski Müslüman coğrafyacılarının haritalarını ve Portekizlilerin elinde bulunan ve kendisine ulaşan Hind, Sind ve Çin haritalarını kullanmıştır. Bu harita sayesinde Osmanlıların Keşifleri yakından takip ettiği sonucunu çıkartmak mümkündür. Nitekim harita yapıldıktan dört yıl sonra Osmanlı donanmasıyla birlikte Mısır harekâtına katılarak İskenderiye ye giden Piri Reis in haritayı Mısır fatihi Yavuz Sultan Selim e Kahire de sunmasıyla önemi daha da artmış olmalı. Ama haritanın padişah tarafından nasıl değerlendirildiği henüz bilinmemektedir. O sırada Osmanlıların Mısır dan Kızıldeniz ve Hind denizleri politikalarını oluşturmaya başladıkları, hatta Sultan ın aynı yıl bölge hakkında bir başka rapor sunan Selman Reis ten de Hindistan ve Uzakdoğu hakkında bilgiler edindiği bilinmektedir. 1513 haritasındaki bilgilerin güncele yakın olması, o günün şartlarında Piri Reis in görmediği bu yerleri sadece elindeki kaynaklardan ve haritalardan doğruya yakın olarak çizmesi Osmanlı haritacılığı için önemli bir kazanımdır. 16. yüzyılda daha sonra çizilen haritaların çok daha uzmanca olduğu görülmektedir. Ancak bugüne kadar tekrarlanan, haritanın bütün dünyayı gösterdiği, bir parçasının koptuğu veya eklenmiş parçaları olup birbirinden ayrıldığı iddiaları bugüne Aihtimali de zayıftır. Yırtıldı zannedilen kısmın derinin zaman içinde erimesinden veya bir şekilde zarar görmesinden kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Ayrıca Piri Reis in 1513 tarihli ilk haritası daha çok müsvedde mahiyetinde ilk bilgilerin derç edildiği bir çalışmanın ürünüdür ve 1528 tarihli olanı diğerine göre daha bir özenle çizilmiştir. Ne var ki Piri Reis ten sonra onun Saray Kütüphanesine teslim edilen bu haritalarının bir başkası tarafından bilindiğine ve kullanıldığına dair bir atıf da bulunmamaktadır. Sadece kendisi Kitâb-ı Bahriye de bu haritadan bahsetmektedir. 2013 yılında Piri Reis ile ilgili ne tür etkinlikler gerçekleşecek? Tabii şimdi 2013 yılı ilk aylarını geride bırakmış olarak devam ediyor. Topkapı Sarayı Müzesi bu tek nüsha haritayı ve onu tamamlar mahiyetteki 1528 tarihli ikinci haritayı ilk defa sergilemek suretiyle çok önemli bir adım attı. Yakın zamanda daha kapsamlı Piri Reis ve çağdaşı haritalar ile Topkapı Sarayı arşiv ve kütüphanesinde bulunan diğer haritaları ihtiva eden bir sergi açılacak. Bu çalışmaları değerli kılacak olan, bu sergiye gösterilecek ilgidir. Nitekim Paris te (BnF Les Cartes Marines, expositions. bnf.fr) Ekim 2012-Ocak 2013 arasında açılan bir harita sergisi hem gördüğü ilgi hem de bilimsel faaliyetler bakımından aslında örnek alınması gereken bir faaliyet olmuştur. Sadece internet sitesinden dahi yapılan çalışmaların boyutlarını anlamak mümkündür. Piri Reis in Türkiye de üst düzeyde ilgi görmesi için galiba siyasiler tarafından öneminin anlaşılması gerekiyor. Eğer kültür işlerine ilgi göstermek bugün için gereksiz zannediliyorsa, o zaman Piri Reis gibilerin kıymeti hiçbir zaman bilinmeyecek demektir. Sadece yasak savmak için göstermelik birkaç faaliyet maksada hizmet etmeyecektir. Bu arada bazı yayın kuruluşlarının konuyu ciddiye alarak özellikle Boyut Yayın Grubu nun Piri Reis in 1513 tarihli haritasını ve en önemli eseri olan Kitâb-ı Bahriye sini nefis bir kompozisyon ve baskıyla yayınlamış olmaları ve Tophâne-i Âmire de bir sergi düzenlemeleri takdire şayandır. Yine Ege Açıkdeniz Yat Kulubü nün 2-12 Temmuz 2013 tarihleri arasında Gelibolu-Sığacık güzergahında düzenleyeceği Piri Reis in İzinde adlı etkinliği de zikretmek gerekir.
İDRİS BOSTAN İLE PİRİ REİS VE OSMANLI DENİZCİLİĞİ ÜZERİNE Son olarak, sizin eklemek istedikleriniz var mı? Piri Reis 500 yıl sonra bu vesileyle yeniden Türkiye nin gündemine gelmiş oldu. Bu durum fırsat bilinerek kamu ve özel kuruluşlara çok sorumluluk düşmektedir. Piri Reis in haritaları sadece tarihçilerin Osmanlıca yazıları çözümlemesi ile gerçek anlamda tanınmış olmaz. Harita tarihçilerinin bu haritaları diğer tarihî haritalarla karşılaştırması ve kendisinin haritada zikrettiği kaynaklarını önceki dönemlerin coğrafya eserlerindeki harita ve bilgilerle mukayese edip ortaya çıkarması gerekir. Harita bilimcilerinin bu Piri Reis haritalarını modern haritalarla karşılaştırmaları ve gerçek konumunu ortaya koymaları beklenmektedir. Ayrıca 2013 yılında Piri Reis in izinde bir Akdeniz gezisi düzenlenebilir ve bütün Akdeniz ülkeleri bundan haberdar edilirse, oralarda bilgilendirme toplantıları yapılırsa kültürel ilişkiler de gelişir. Özellikle Mısır a yani Kahire ye gidilerek kısa bir Piri Reis i anma toplantısı yapılır ve hatırasına bir yazılı anıt dikilirse daha sonraki nesillere de hem işbirliği yolları açılmış hem de bir vefa borcu yerine getirilmiş olur. Değerli görüşlerinizi bizimle paylaştığınız için çok teşekkür ederiz. 19
PİRİ REİS İN HARİTALARI VE KİTAB-I BAHRİYE / Mahmut AK PİRİ REİS İN HARİTASI VE KITAB-I BAHRIYE Mahmut AK* 22
PİRİ REİS İN HARİTALARI VE KİTAB-I BAHRİYE / Mahmut AK II. Bayezid in daveti üzerine İstanbul a gelerek Osmanlı hizmetine giren deniz gazisi/ korsanı Kemal Reis in yeğeni olan Piri Reis, Gelibolu da dünyaya gelmiştir. Amcası Kemal Reisle birlikte birçok deniz harekatında yer almıştır. 1510 yılında amcasının gemisinin Ege Denizi nde fırtınaya yakalanarak batmasından sonra da Osmanlı İmparatorluğu na hizmete devam etmiş, son görevi Hind Denizi Kapudanlığı esnasında başarısız olduğu gerekçesiyle siyaseten idam edilmiştir.(1553) Muhtemelen amcası Kemal Reis in yanındayken merak saldığı haritalar ve haritacılık onu bu konu hakkında araştırma yapmaya itmiş, bunun sonucunda 1513 ve 1528 de iki harita çizmiş, ayrıca Akdeniz Portalanı olarak bilinen Kitab-ı Bahriye yi üretmiştir. Aslında Piri Reis in hayatındaki önemli dönüm noktalarından birisi de Veziriazam İbrahim Paşa nın Mısır a gidişinde ona kılavuz olarak tayin edilmesidir. Bu sefer esnasında Piri Reis tehlikeye düştükleri her durumda müsvedde halde olan kitabına bakmış ve notlarına göre yol almıştır. Bu durum Veziriazam İbrahim Paşa nın dikkatini çekmiştir. İbrahim Paşa Piri Reis in çalışmasını incelemiş ve onun bu notları temize çekerek kitap haline getirmesini istemiştir. Veziriazam İbrahim Paşa nın gördüğü bu kitap, Kitab-ı Bahriye nin müsvedde halidir ve 132 bölümden oluşmaktadır. Daha sonra temize çektiği Hz. Peygamber in hicretinden -932(1525-26) yılına kadar yukarıda sözü edilen yerlerin planları ve hakkındaki bilgileri Gelibolu da bir araya getirdim dediği ve Kanuni Sultan Süleyman a sunduğu Kitab-ı Bahriye nin ikinci versiyonu ise 210 bölümden oluşmaktadır. Piri Reis eserin giriş kısmında Kemal Reis in yeğeni olduğunu ve gücünün yettiği ölçüde denizcilik ilmi ile alakalı bir kitap yazdığını söylemiştir. Kemal Reis ve diğer gazi korsanlardan duydukları ile kendi gözlemlerinden yola çıkarak bu eseri kaleme aldığını ifade etmiştir. Kitabın önsözünde İslami yazın geleneğine uygun olarak Allah a ve Peygambere hamd ile başlar ve kitabı yazma gayesini açıkladıktan sonra eserini Sultan Süleyman a ithaf eder. Bu kitabı yazma sebebini ise daha önce hiç kimsenin bu ilimde böyle faydalı bir eser bırakmaması olarak göstermiştir. Kişisel dileği dost denizcilere Akdeniz de zorlu ve tehlikeli seyr-ü seferlerde yardım sağlamaktır. Kitapta Sultaniye ve Kilidülbahir kalelerinden başlayarak Kuzey sahili boyunca Ege Denizi, Yunanistan, Adriyatik Kıyıları, İtalya, Fransa, İspanya nın Akdeniz kıyıları, Kuzey Afrika, Mısır, Kıbrıs Doğu Akdeniz kıyıları ve Akdeniz kıyılarında ve adalarında bayındır ve harabe yerleri, kayalıkları, elverişli limanları, sığlıkları ayrıntılı olarak anlatılmıştır. Piri Reis kitabın girişinde İlk olarak Çanakkale Boğazı nın iki yakasındaki Kilidü l Bahr ve Sultaniyye kalelerinden başlayarak durak durak menzil menzil bu denizi açıklayarak bu denizi dolaşıp yine sonunda bu kalelere gelip bitirdim, böylece ihtiyaç halinde tereddüt edilmeden istenilen yer bulunabilinsin. cümlesiyle takip edilen rotayı göstermiştir. Ayrıca Kitab-ı Bahriye de Kristof Kolomb un haritasını, Akdeniz için daha önce çizilen Ceneviz haritalarını kullanmıştır. Bir Akdeniz seyahatnamesi olarak nitelendirilen Kitab-ı Bahriye, o dönemde henüz fethedilmemiş adalar hakkında Osmanlı idarecilerine bilgiler sunmuş ve bir anlamda Akdeniz için rehber kitap mahiyetinde olmuştur. Piri Reis i özel kılan diğer eserleri ise bugün kimileri tarafından dünya haritasının parçaları olarak değerlendirilen 1513 ve 1528 tarihli iki haritasıdır. Bu haritaların dünya haritasının kopmuş parçaları olduğu iddiasının aksine dönemin kâşif denizcilerinin önderlik ettiği coğrafi keşifler hakkında bilgi vermek maksadıyla yapılan haritalar olduğu ve aslında bunların yeni dünya haritası olarak adlandırılması gerektiği yönünde iddialar da vardır. 1513 tarihli harita, 1929 yılında Halil Edhem Bey in Topkapı Sarayı müdürlüğü döneminde yapılan envanter çalışmaları esnasında Prof. Dr. Adolf Deissman ve Prof. Dr. Paul Kahle tarafından keşfedilmiştir. 1513 tarihli haritada Atlas Okyanusu nun iki yakasını içine alacak şekilde Batı Afrika kıyıları, Asor, Kanarya ve Yeşil Burun takımadaları, Atlas Okyanusu, Güney Amerika ile Orta Amerika nın bilinen kısımları, Florida ve Antiller gösterilmektedir. Bu haritanın dünya haritasının 2/3 ü olduğu * Prof. Dr. 23
PİRİ REİS İN HARİTALARI VE KİTAB-I BAHRİYE / Mahmut AK 24 Pîrî Reis in Dünya Haritası nın ¼ lük bölümü. Pîrî Reis ibn el-hacc Mehmed el-müştehir biraderzâde-i merhum Reis Gazi Kemâl an Gelibolu 935 (1528-29) tarihli. Yukatan, Küba, Haiti, Florida ve Kuzey Amerika nın doğu sahillerini gösteren tipik bir parşömen, portolan parçasıdır. Pîrî Reis in yaptığı dünya haritalarının ikincisidir. 1528 yılında Kanunî Sultan Süleyman a takdim edilmiştir. (Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi H. 1824)
PİRİ REİS İN HARİTALARI VE KİTAB-I BAHRİYE / Mahmut AK görüşü, haritanın Doğu tarafında yarım kalan cümlelerin olması ve henüz tespit edilemeyen pusula güllerinin sayısının normalden az olmasından kaynaklanmaktadır. Böyle bir haritanın daha önce yapılmadığını ifade eden Piri Reis; İskender-i Zülkarneyn den bu yana dünyada yaşanılan yerlerin gösterildiği 20 tane harita ve yapamonda (mappa-mundi) kullandığını, ayrıca Arapların cağferiyye olarak adlandırdıkları 8 tane haritayı ve 4 adet Portekiz haritası ile Kolomb un dünyanın Batı kısmını çizdiği haritayı kullandığını belirtmektedir. Soucek, bu noktada Piri Reis in mappamundi ifadesini kullanmasının bir ikilem ortaya koyduğunu yazar. Çünkü ona göre bu kelime ile kastedilenin Arap haritacılarının kullandığı mı yoksa gerçek manada Batılı denizcilerin kullandığı mappamundi nin mi olduğu belli değildir. Ayrıca Piri Reis in Kolomb tarafından yapılan haritayı kullandığını söylediğini ama onun haritayı yaptığı zamanda Kolomb un Güney Amerika özellikle de Brezilya yı bilmesinin mümkün olmadığını, bu yüzden ifade ettiği dört Portekiz haritasının aslında Cantino (1502), Canerio (1505), Ruysch (1507-8) ve Waldseemüller (1507) tarafından yapılan Lusitano-Germen haritaları olabileceğini iddia etmektedir. Soucek, Piri Reis in 1513 yılına ait haritasında çağdaşlarının varlığını bile bilmediği yerleri çizdiğini ve bugüne bir kısmı intikal eden 1528 tarihli diğer dünya haritasının da bunu tasdik ettiğini ifade etmiştir. Piri Reis, Kitab-ı Bahriye nin iki versiyonunda da bu haritadan bahsetmiştir. 1528 yılında ceylan derisi üzerine 68x69 cm. ebadında çizdiği ikinci haritanın Osmanlı tarzı çerçevelenmiş olduğu ve çerçevenin Kuzey-Batı yönünde olması hasebiyle yine dünya haritasının 1/6 parçası olduğu iddia edilmektedir. Bu fikre sevk eden bir diğer bulgu ise haritada Yengeç dönencesinin çizilmiş olmasıdır. Buna dayanarak haritada kopuk olan kısımda Oğlak dönencesi ve Ekvator un da çizilmiş olduğu düşünülmektedir. Haritada Kuzey de Grönland adasının Güney uzantısı, Atlas Okyanusu nun Kuzey i ile Kuzey ve Orta Amerika gösterilmiştir. Grönland dan Florida Yarımadası na kadar Kuzey yönünde keşfedilmeyen yerler, haklarında bilgi olmadığı için beyaz renkte bırakılmıştır. İlkine göre daha itinalı olarak çizildiği anlaşılan bu haritanın birinciden farklı olması, Piri Reis in keşif ve yenilikleri takip ettiğini göstermektedir. 25
İDRİS BOSTAN İLE PİRİ REİS VE OSMANLI DENİZCİLİĞİ ÜZERİNE 26
İDRİS BOSTAN İLE PİRİ REİS VE OSMANLI DENİZCİLİĞİ ÜZERİNE 27
kitab-ı bahriye de venedik şehri ve stato da mar / özgür oral KİTAB-I BAHRİYE DE Özgür ORAL* 28
kitab-ı bahriye de venedik şehri ve stato da mar / özgür oral Piri Reis in Kitâb-ı Bahriye si yalnızca Osmanlı çalışmalarında değil, genel Akdeniz çalışmalarında da temel bir başvuru eseri niteliği taşır. Bu kısa çalışmada Piri Reis in, Osmanlı Devleti nin Akdeniz deki kadim rakibi olan Venedik ve Venedik deniz devleti (Stato da Mar) hakkındaki gözlemleri ele alınacaktır. Kitâb-ı Bahriye nin Akdeniz bahsinde ele alınan yerlerin birçoğunun tarihi, Venedik tarihi ile kesişmektedir. Özellikle eserin kaleme alındığı zaman diliminde Akdeniz de aralarında Kıbrıs ve Girit in de yer aldığı birçok ada ve liman şehirlerinde hâlâ Venedik kontrolü devam etmektedir. Venedik kontrolündeki yerlerin önde gelenlerinin incelemesine geçmeden önce, Piri Reis in Venedik şehri ve devleti ile ilgili kaleme aldıklarına göz atmak gerekir. Venedik Şehri Piri Reis, öncelikle Venedik şehrinin oluşum sürecine değinir. Lagünlerin, balıkçılar oraya yerleşmeden önce boş olduğundan bahisle, buraya gelen balıkçıların kurmuş oldukları dalyanlardan büyük kârlar elde etmeye başlamaları üzerine buraların yerleşime açıldığını ifade eder. Aslında lagünlerin yerleşime elverişli olmamaları, Venedik şehrinin kurucularının denizin dibine sağlam kazıklar çakmak suretiyle inşa faaliyetlerinde bulunmalarına neden olmuştur. Bu sayede zemin sağlamlaştırılmıştır; bu sağlam zemin üzerine inşa edilen yapılar sayesiyledir ki Venedik şehri oluşturulmuştur. Piri Reis in İmdi buna bir iş gerekdür kim, tâ kıyamete dek anun sebebi ile iş bu şehir şeref bula şeklinde formüle ettiği, şehir etrafında oluşturulan San Marco (Aziz Markus) kültü, ele alınan diğer bir husustur. Hıristiyanlığın en önemli azizlerinden ve on iki havariden biri olan San Marco, Hıristiyanlıkça kutsal kabul edilen dört İncilden birinin de yazarıdır. Aynı zamanda, Hıristiyanlığın Afrika ya yayılma sürecinde önemli bir rol oynamış, İskenderiye kilisesini kurarak ilk piskoposu olmuştur. İskenderiye deki Venedikli tacirler tarafından 828 yılında kemikleri çalınarak Venedik e götürülmüştür. Bu tarihi hadise Kitâb-ı Bahriye de şu şekilde yer almıştır: * Akademisyen 29
mesela İsa Nebi aleyhisselamın on iki yari var kitab-ı bahriye de venedik şehri ve stato da mar / özgür oral idi. Bu cümleye Havariyyun kim derler. Kefere tayifesi eydür, mezkurun Havariyyun un biri işbu San Marko dur, deyüp mezkur Marko yu İskenderiye den uğurlayup hınzır etidir deyü sanduk içine koyup hisar kapusundan taşra çıkarup zikr olunan Venedik şehrine götürmüşler. Anda defn edüp, üzerine bir kilise bina eylemişler. Ol zamandan ta bu zamandan mezkur Marko ile şereflenürler. Marko nun hazinesi, Marko nun hisarı, Marko nun gemileri deyüp sebeblenürler. Öte yandan, Piri Reis, bu konuyu işlerken dönem Avrupa sının Venediklilere bakışını da yansıtmıştır. sayir küffâr, mezkûr Venedik beylerine balıkçıdur diye ta n ederler Aslında kendisini bir şekilde Roma ile ilişkilendirip onun ardılı olduğu iddiasında olan yapıların basit balıkçıların üretmiş oldukları zenginlik karşısındaki belki biraz da kıskançlık içeren böyle bir bakış açısına sahip olmaları anlaşılabilir. Lakin Venedikli balıkçılar aşağıda zikredilecek olan kolonizasyon faaliyetleri ve ticari organizasyon sayesinde oldukça karmaşık bir yapıyı tesis etmeyi başarmışlardır. Piri Reis, bunun hakkını verir ve güçlerinin hasebden ve nesebden değil ticaret ten geldiğinden dem vurur. Venedik in yönetim biçimiyle ilgili belki biraz da alaycı sayılabilecek bir tarifte bulunur. Venedik in yöneticilerine dozi yani doç dendiğini ifade ettikten sonra, bunun on ikinin başındaki kişi olduğunu belirtir. Doçun vefatında yeni doçun zar atmak suretiyle seçildiği iddiası her ne kadar gerçeği yansıtmasa da monarşinin oldukça güçlü bir politik sistem olduğu bir dönemde bu tarz bir bakış açısı anlaşılabilir. Venedik şehri ile ilgili ele alınan bir diğer husus ise şehirdeki su kaynakları ile ilgilidir. Lagünler içerisinde kurulmuş olan bir şehrin en büyük problemi içme suyudur. Bu husus, Piri Reis tarafından da belirtilmiş ve şehrin su ihtiyacının su gemileri tarafından çözüldüğü ifade edilmiştir. Buna göre, su gemileri ambarlarını su ile doldurup şehre yanaşmakta ve halk da su ihtiyacını bu şekilde temin etmektedir. Nitekim Venedik haritasında da bu su gemilerini görmek mümkündür. 30 Venedik körfezine girecek gerek yerli gerek yabancı gemilerin, lagünün fiziki yapısı dolayısıyla kendi başlarına seyahat etmeleri mümkün görünmemektedir. Bu yüzden Venedik Cumhuriyeti lagüne girecek gemilerin bir kılavuz gemi eşliğinde seyahat etmeleri kuralını koymuştur. İstria yarımadasında yer alan,