T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI ESKİŞEHİR KÜLTÜR VARLIKLARINI KORUMA BÖLGE KURULU MÜDÜRLÜĞÜ

T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI ESKİŞEHİR KÜLTÜR VARLIKLARINI KORUMA BÖLGE KURULU MÜDÜRLÜĞÜ KORUNMASI GEREKLİ KÜLTÜR VARLIKLARININ ENVANTERLENMESİNE YÖNELİK COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMİ MODEL ÖNERİSİ: SİVRİHİSAR KENTSEL SİTİ, DEMİRCİ MAHALLESİ ÖRNEĞİ UZMANLIK TEZİ Evrim Aslı ALPDEMİR AĞUSTOS-202 ESKİŞEHİR

T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI ESKİŞEHİR KÜLTÜR VARLIKLARINI KORUMA BÖLGE KURULU MÜDÜRLÜĞÜ KORUNMASI GEREKLİ KÜLTÜR VARLIKLARININ ENVANTERLENMESİNE YÖNELİK COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMİ MODEL ÖNERİSİ: SİVRİHİSAR KENTSEL SİTİ, DEMİRCİ MAHALLESİ ÖRNEĞİ UZMANLIK TEZİ Evrim Aslı ALPDEMİR Tez Danışmanı Yrd. Doç Dr. Şehir Plancısı Savaş Zafer ŞAHİN AĞUSTOS-202 ESKİŞEHİR

Evrim Aslı ALPDEMİR tarafından hazırlanan KORUNMASI GEREKLİ KÜLTÜR VARLIKLARININ ENVANTERLENMESİNE YÖNELİK COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMİ MODEL ÖNERİSİ: SİVRİHİSAR KENTSEL SİTİ, DEMİRCİ MAHALLESİ ÖRNEĞİ adlı bu tezin Uzmanlık Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Yrd. Doç Dr. Savaş Zafer ŞAHİN (Danışman) Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Kültür ve Turizm Uzmanı Tezi olarak kabul edilmiştir. Adı ve Soyadı İmzası Başkan : Üye : Üye : Üye : Üye : Tarih :.../. /202 Bu tez, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Turizm Uzman Yardımcılarının Uzmanlık Tezlerini Hazırlarken Uyacakları Yazım Kuralları Yönergesiyle belirlenen tez yazım kurallarına uygundur.

KÜLTÜR VE TURİZM UZMANLIK TEZİNİN ÇOĞALTILMASI VE YAYIMI İÇİN İZİN BELGESİ Tezi Hazırlayanın Adı Soyadı : Evrim Aslı ALPDEMİR Tez Konusu : Korunması Gerekli Kültür Varlıklarının Envanterlenmesine Yönelik Coğrafi Bilgi Sistemi Model Önerisi: Sivrihisar Kentsel Siti, Demirci Mahallesi Örneği Tez Danışmanı : Yrd. Doç Dr. Savaş Zafer ŞAHİN Kültür ve Turizm Uzmanlık Tez çalışmamın, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yayımlanarak Milli Kütüphane ve İhtisas Kütüphanesinde her türlü elektronik formatta arşivlenmesini ve kullanıma sunulmasını kabul ediyorum. / /202

SINAV YETERLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplayıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim../.../202 Evrim Aslı ALPDEMİR Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı

ÖNSÖZ Günümüzde, gelişen bilgisayar teknolojisi ve yazılımlarıyla birlikte, coğrafi bilgi sistemleri (CBS) birçok alanda etkin bir şekilde kullanılmaktadır. Bakanlığımız sorumluluğunda bulunan korunması gerekli taşınmaz kültür varlıkları, geniş bir konumsal envanter niteliğindedir. Bu nedenle, CBS yöntemi kullanılarak coğrafi verilerden oluşan bu geniş envanterin yönetilmesi, yatırım ve değerlendirme çalışmalarında kullanılması, Bakanlığımızın faaliyetlerinde ve işleyişinde, oldukça kolaylık sağlayacaktır. Bu nedenle, bu uzmanlık tezi, taşınmaz kültür varlıklarının envanterlenmesine yönelik coğrafi bilgi sistemlerinin, Bakanlığımız bünyesinde etkin bir şekilde kullanımının taşınmaz yönetiminde ve bununla birlikte taşınmazlara ilişkin alınacak kararlarda çok değerli bir araç olduğunu vurgulamak açısından önem arz etmektedir. Bu uzmanlık tezi çalışması kapsamında, coğrafi bilgi sistemi kullanılarak Sivrihisar Kentsel Siti nde yer alan Demirci Mahallesi nde bulunan korunması gerekli kültür varlıklarının envanterlenmesi ve yönetimine yönelik yapılan uygulamalara yer verilmiştir. Yapılan araştırmalar ve örnek alan uygulaması sonucunda, Bakanlığımızda, coğrafi bilgi sistemi yapılanmasının kurulması gerekliliği üzerinde durulmuş ve bunun sonucu olarak da bir stratejik yol haritası ortaya konulmuştur. Bununla birlikte, uzmanlık tezinin hazırlanmasında, öncelikle maddi ve manevi desteğini hiçbir zaman esirgemeyen aileme, çalışmam sırasında fikir ve düşünceleriyle çalışmama yön veren ve bana yol gösteren danışmanım, Atılım Üniversitesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü, değerli öğretim üyesi Yard. Doç Dr. Savaş Zafer ŞAHİN e, zorlandığım her konuda bana yardımcı olan ve i

değerli bilgilerini benimle paylaşan değerli meslektaşım Kültür ve Turizm Uzmanı Yasin GÜLBAY a, çalışma esnasında değerli bilgisi ve katkılarıyla yardımını esirgemeyen mesai arkadaşım, Murat ZORLU ya teşekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim. Sonuç olarak, ele alınan bu tez çalışmasının ortaya koyduğu sonuçların, dikkate değer olduğu hususunu sayın okuyuculara arz ederim. ii

İÇİNDEKİLER Sayfa ÖNSÖZ...... i İÇİNDEKİLER... iii SİMGE VE KISALTMALAR DİZİNİ..... vi ŞEKİLLER DİZİNİ.... vii GİRİŞ... BİRİNCİ BÖLÜM. COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ. 4.. Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Tanımı.. 4.2. Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Görevleri ve Bileşenleri... 6.3. Coğrafi Bilgi Sisteminin Adımları... 8.4. Coğrafi Bilgi Sistemlerinde Veri Çeşitleri... 9.4.. Mekansal (grafik) Veriler... 0.4.2. Öznitelik (grafik olmayan) Veriler. 0.5. Coğrafi Bilgi Sistemlerinde Veri Modelleri..5.. Vektör Veri Modeli....5... Spagetti Veri Yapısı... 2.5..2. Topolojik Veri Yapısı.... 3.5.2. Raster Veri Modeli.. 3.6. Coğrafi Bilgi Sisteminde Sorgulama ve Analizler... 4.7. Coğrafi Bilgi Sisteminin Kullanım Alanları. 7 iii

İKİNCİ BÖLÜM 2. TAŞINMAZ KÜLTÜR VARLIKLARININ BELGELENMESİ... 20 2.. Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurullarında Yürütülen Tespit ve Tescil (Belgeleme) İşlemleri..... 20 2.2. Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurullarında Yürütülen Tespit ve Tescil (Belgeleme) İşlemlerinde Karşılaşılan Sorunlar... 2 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. MATERYAL VE YÖNTEM. 25 3.. Materyal..... 25 3... Çalışma Alanı... 25 3..2. Kullanılan Veriler ve Yazılım... 29 3..2.. Mekansal (Grafik) Veriler.... 29 3..2.2. Öznitelik (Grafik Olmayan) Veriler. 3 3.2. Çalışma Yöntemi.. 3 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 4. ARAŞTIRMA BULGULARI... 34 4.. Taşınmaz Kültür Varlıklarının Envanterlenmesinde Coğrafi Bilgi Sistemi Destekli Sorgulamalar...... 34 4.2. Taşınmaz Kültür Varlıklarının Envanterlenmesinde Coğrafi Bilgi Sistemi Destekli Tematik Harita Üretimi... 39 4.3. Taşınmaz Kültür Varlıklarının Envanterlenmesinde, Coğrafi Bilgi Sistemi Destekli Hyperlink Yöntemi ile Yapılan Uygulamalar... 44 DEĞERLENDİRME VE SONUÇ.... 49 KAYNAKÇA.. 53 EKLER 57 iv

Ek- Öznitelik tabloları 57 ÖZET... 70 ABSTRACT.... 7 ÖZGEÇMİŞ.... 72 v

SİMGE ve KISALTMALAR DİZİNİ Tez çalışmasında kullanılmış simgeler ve kısaltmalar, açıklamaları ile birlikte aşağıda yer almaktadır. Kısaltmalar Bkz. CBS ÇED ÇOBOGM TKB KVMGM UADMK EKVKBKM Açıklama Bakınız Coğrafi Bilgi Sistemleri Çevresel Etki Değerlendirme Çevre ve Orman Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü Teftiş Kurulu Başkanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Ulusal Açık Ders Malzemeleri Konsorsiyumu Eskişehir Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü vi

ŞEKİLLER DİZİNİ Birinci Bölümün Şekilleri Sayfa Şekil.. Coğrafi bilgi sisteminin bileşenleri... 6 Şekil.2. Vektör veri gösterimi. 2 Şekil.3. Raster veri gösterimi..... 3 Şekil.4. Çakıştırma analizi gösterimi.. 5 Şekil.5. Yakınlık analizi gösterimi..... 6 Şekil.6. Ağ analizi gösterimi...... 7 İkinci Bölümün Şekilleri Şekil 2.. Eski tescil fişi.... 23 Üçüncü Bölümün Şekilleri Şekil 3.. Sivrihisar ilçe konumu ve çalışma alanı 27 Şekil 3.2. Demirci Mahallesi..... 30 Şekil 3.3. Yöntem akış şeması... 32 Dördüncü Bölümün Şekilleri Şekil 4.. ve 2 katlı yapıların sorgulaması 35 Şekil 4.2. ve çift kenar çıkmalı yapıların sorgulaması..... 36 Şekil 4.3. ve 2. (İki) Grup yapıların sorgulaması..... 37 Şekil 4.4. İki katlı, tescilli, boş konut vasfında, taşıyıcı sistemi, ahşap karkas tuğla dolgulu ve çift kenar çıkmalı yapıların sorgulaması... 38 Şekil 4.5. olmayan ve planda Örneği olarak tanımlı, tek katlı yapıların sorgulaması.... 39 Şekil 4.6. Arazi kullanım haritası...... 4 Şekil 4.7. Yapı durum haritası... 42 vii

Şekil 4.8. Kat sayısı dağılım haritası... 43 Şekil 4.9. Hyperlink yolu ile dosya eklenen yapıların gösterimi... 45 Şekil 4.0. Hyperlink yöntemi ile tescil fişinin görüntülenmesi... 46 Şekil 4.. Hyperlink yöntemi ile kurul kararının görüntülenmesi... 47 Şekil 4.2. yapıya ait fotoğrafın hyperlink yöntemi ile gösterimi...... 48 viii

GİRİŞ CBS etkin bir konumsal analiz aracı olarak, geniş bir uygulama alanına sahip olmakla birlikte, günümüzde birçok alanda kullanılmaya başlanmıştır. Bakanlığımız sorumluluğunda bulunan sit alanları, ören yerleri, korunması gerekli taşınmaz kültür varlıkları, turizm alanları geniş bir mekansal envanter niteliğindedir. Bakanlığımızın; mekansal (grafik) ve öznitelik (grafik olmayan) verilerinden oluşan bu geniş envanteri, CBS yöntemi ile her türlü planlama, yatırım ve değerlendirme çalışmalarında kullanması, Bakanlığımızın faaliyetlerinde ve işleyişinde, yönetim ve karar verme süreçlerinde ciddi kolaylıklar sağlayacaktır. Ayrıca, coğrafi bilgi sistemlerinin, Bakanlığımız ve bünyesinde yer alan Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüklerinde etkin bir şekilde kullanılması, bilgiye ulaşım, karar verme ve uygulama sürecinde birçok yönden kolaylık yaratacak, bununla birlikte doğru sonuca ulaşmada, zaman ve emek tasarrufu da sağlayacaktır. Bu çalışmada, CBS nin; Bakanlığımız sorumluluğunda bulunan taşınmazlara ait bilgilerin yönetilmesinde, analiz edilmesinde ve buna dayalı doğru sentezlere ulaşılmasında, Bakanlığımız ve bünyesinde yer alan Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüklerinde uygun bir CBS yapılanmasının belirlenmesi, yönetsel bir sistemin oluşturulması amaçlanmıştır. Bununla birlikte, bu uzmanlık tezinde, Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlükleri nde coğrafi bilgi sistemleri kullanımının; taşınmaz kültür varlıklarının envanterlenmesinde, bilgilerin yönetilmesinde, analiz edilmesinde ve buna dayalı doğru

sentezlere ulaşılmasında önemi vurgulanmakta olup, çalışma alanı olarak, Sivrihisar Kentsel Siti içinde yer alan Demirci Mahallesi pilot bölge seçilmiş ve Demirci Mahallesi nde bulunan tescilli yapıların envanterlenmesine yönelik bir coğrafi bilgi sistemi kurgulanmıştır. CBS yazılımı olarak ise, eğitim amaçlı olarak kullanılan ArcGIS 9.0 yazılımının sınırlı versiyonu kullanılmıştır. Tez çalışması, 4 bölümden oluşmakta olup, tez çalışmasında yer alan her bir bölüm ve oluşturulan alt bölüm başlıkları, kendi alt başlığı altında detaylı bir şekilde ele alınarak açıklanmıştır. Giriş kısmında; tezin kapsamı, amacı, önemi ve kullanılan yöntemden kısaca bahsedilmekte olup, birinci bölümde, coğrafi bilgi sistemleri tanımlanmış, coğrafi bilgi sistemlerinin görevleri ve bileşenleri ile uygulama adımları açıklanmış, coğrafi veri çeşitleri ile veri tabanının sorgulanması ve analiz yöntemleri ile ilgili bilgilere yer verilmiş ve son olarak coğrafi bilgi sistemlerinin kullanım alanlarına değinilmiştir. İkinci bölümde; Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüklerinde yürütülen tespit ve tescil işlemleri ve karşılaşılan sorunlar ele alınmış olup, Koruma Bölge Kurulu Müdürlüklerinde yürütülen çalışmalarda kullanılan mevcut belgeleme yöntemleri ve teknik olanaklar dâhilinde karşılaşılan sorunlara yer verilmiştir. Üçüncü bölümde ise, çalışma kapsamında kullanılan materyal ve izlenen yönteme yer verilmiştir. Bu bölümde, tez kapsamında yapılan çalışmanın nasıl yapılandırıldığı anlatılmakta olup, örnek bölge seçilen çalışma alanı tariflenmiş ve çalışma alanına ilişkin kullanılan verilerin niteliklerine göre sınıflandırılması ve coğrafi bilgi sistemine aktarılması detaylı bir biçimde ele alınmıştır. Dördüncü bölümde, Sivrihisar Kentsel Siti içinde yer alan Demirci Mahallesi nde bulunan taşınmazların, coğrafi bilgi sistemi kullanılarak envanterlenmesine yönelik sorgulama, tematik haritaların oluşturulması ve hyperlink 2

yöntemi kullanılarak verilerin haritaya eklenmesine ilişkin araştırma bulgularına yer verilmiştir. Bu bağlamda, Sivrihisar Kentsel Siti içinde yer alan ve örnek bölge seçilen Demirci Mahallesi nde bulunan tescilli yapıların envanterlenmesine yönelik bir coğrafi bilgi sistemi kurgulanmış olup, CBS nin sorgulama yeteneği ile istenilen nitelikte taşınmazların öznitelik bilgileri, mekansal olarak sorgulanarak ya da harita üzerinden taşınmaza ilişkin dosya erişimi sağlanarak, tescilli yapıların dağılımı ve diğer taşınmazlarla olan ilişkilerinin irdelenmesine yönelik tematik haritalar oluşturularak, Bakanlığımız ve Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurul Müdürlüklerinin işleyişinde ihtiyaç duyulabilecek bilgilere, kısa sürede ulaşılmasının sağlayacağı faydalar, yapılan örnekler ile sunulmuştur. Son kısma gelindiğinde ise, tez çalışmasına ilişkin değerlendirme ve sonuçlara yer verilmiş olup, Bakanlığımız bünyesinde coğrafi bilgi sistemlerinin etkin bir şekilde kullanımının işleyişte önemli bir araç olduğu vurgulanmış ve coğrafi bilgi sistemlerinin Bakanlığımız ve Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurul Müdürlüklerinde sağlıklı bir şekilde yapılanması ve uygulanabilmesi amacıyla neler yapılması gerektiğine ilişkin bir yol haritası oluşturulmuştur. 3

BİRİNCİ BÖLÜM. COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ Coğrafi Bilgi Sistemlerinin tanımlanması, adımları, görevleri ve bileşenleri, coğrafi bilgi sistemlerinde veri çeşitleri ve veri modelleri, kullanım alanları ile sorgulama ve analizler bu bölümde ele alınmaktadır... Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Tanımı Coğrafi bilgi sistemleri bazı araştırmacılara göre mekansal bilgiyi inceleyen ve konumsal bilgi sistemini bütünüyle kapsayan bilimsel bir kavram, bazılarına göre ise bilgisayar yardımı ile mekansal bilgileri sayısal ortama taşıyan bir araç, diğerlerine göre de organizasyona yardımcı olan veri tabanı yönetim sistemi olarak nitelendirilmektedir (Yomralıoğlu, 2000). Bu bölümde coğrafi bilgi sistemlerinin çeşitli tanımları yapılmıştır. Burrough a göre, coğrafi bilgi sistemleri belli bir amaç doğrultusunda yeryüzüne ait verilerin toplanması, depolanması, sorgulanması, iletilmesi ve görüntülenmesi işlevlerini yerine getiren araçların tümüdür (Yomralıoğlu; Çelik, 994). Dale ve McLaughlin e göre ise, coğrafi bilgi sistemleri bilgisayar yardımıyla genel harita bilgilerini görüntüleyen bilgi yönetim sisteminin bir türüdür (Yomralıoğlu, 2000).

Diğer bir tanıma göre, coğrafi bilgi sistemi, coğrafi bilgileri bilgisayar yardımı ile depolayan ve analiz eden (Esri, 994), coğrafi ve konumsal koordinatlar doğrultusunda verileri kullanan (Yomralıoğlu, 2000), ve yeryüzüne ait verileri toplayan, depolayan, kontrol eden, işleyen, analiz eden ve görüntüleyen bir bilgi sistemdir (Agi, 99). Başka bir tanıma göre, coğrafi bilgi sistemi, geometrik ve geometrik olmayan verilerin, yönetim, personel, yazılım, donanım yardımıyla; veri standartlarına uygun şekilde bir araya getirilerek toplanması, depolanması, güncelleştirilmesi, değiştirilmesi, analiz edilmesi, sorgulanması, kullanıcıların isteklerine cevap verecek biçimde tasarlanması ve hizmete sunulması ile oluşan teknolojik bir sistemdir (Erdi; Durduran; Özkan, 2004). Kısaca, coğrafi bilgi sistemleri; coğrafi veriler ile coğrafi olmayan verilerin tümünü yöneten, analiz eden, depolayan ve sonuç olarak akılcı kararlar üretilmesini sağlayan, tüm bu işlevleri yerine getirirken zaman ve emek tasarrufu sağlayan mekansal ve teknolojik bir bilgi yönetim sistemidir. Sonuç olarak, gelişen ekonomi ve teknoloji ile birlikte, coğrafi bilgi sistemlerinde yaşanan gelişmeler; bilgisayar haritalarının kullanım alanını ve oranını giderek artırmış olup, son yüzyılın en önemli bilgi teknolojisi olarak tanımlanan coğrafi bilgi sistemleri birçok kurum ve kuruluş tarafından kullanılmaya başlanmıştır. Bu anlamda, coğrafi bilgi sistemlerinin, Bakanlığımız ve bünyesinde yer alan Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüklerinde etkin bir şekilde kullanılması, bilgiye ulaşım, karar verme ve uygulama sürecinde birçok yönden kolaylık yaratacak, bununla birlikte doğru sonuca ulaşmada, zaman ve emek tasarrufu da sağlayacaktır. 5

.2. Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Görevleri ve Bileşenleri Coğrafi bilgi sistemleri birçok farklı alanda ve değişik amaçlar için kullanılmakla birlikte, CBS nin 3 temel görevi vardır. Bu 3 temel görev, aşağıda belirtilmiştir. Mekansal ve öznitelik verileri içeren geniş bir veri tabanı kullanarak coğrafi veri tabanında yönetimi geliştirmek, Modelleme ve analitik kabiliyeti sayesinde, üretkenliği artırmak, Karmaşık verilerin sorgulanması ve analiz edilmesi sonucunda, karar vermeyi destekleyen sonuçları etkin biçimde ortaya koymak (Tecim, 2008). CBS birbiri ile bağıntılı 5 ayrı bileşenden oluşur. Bunlar; yazılım, donanım, veri, kullanıcı ve yöntemdir. Bunlar Şekil.. de şematik olarak gösterilmektedir. Coğrafi bilgi sistemlerini oluşturan bu bileşenler aşağıda kısaca açıklanmıştır. YAZILIM VERİ CBS DONANIM YÖNTEM İNSAN Şekil.. Coğrafi bilgi sisteminin bileşenleri Yazılım: Günümüzde birçok CBS yazılımı bulunmakta olup, (Arc/Info, ArcView, MapInfo, Geomedia vb.), bu yazılımlar, coğrafi verinin depolanması, analizi 6

ve görüntülenmesi için gerekli fonksiyon ve araçları sağlar (www.koeri.boun.edu.tr, 20). İyi bir CBS yazılımının; kullanıcı dostu olması, coğrafi veri girişi ve işlemi için gerekli araçları bulundurması, veri tabanı yönetim sistemine sahip olması, konumsal sorgulama, analiz ve görüntülemeyi desteklemesi gerekmektedir (Eastman, 993). Donanım: CBS nin yazılımlarının çalışması için teknik açıdan iyi bir bilgisayar ve buna bağlı diğer yan donanım araçlarından (yazıcı, tarayıcı, vb) oluşmaktadır. Veri: Coğrafi bilgi sistemlerinin en önemli bileşenlerindendir. CBS lerin kurulması işletilmesi için temel hammadde verilerdir. Coğrafi bilgi sistemleri mekansal veriler ile diğer verileri entegre ederek başarılı sonuçlar ortaya koymaktadır. Sistem maliyetinin çoğunu, verilerin elde edilmesi ve belirlenen bir standartta CBS ye uygun hale getirilmesi oluşturmaktadır. İnsan: Uygulamaya yönelik planlar geliştiren ve sistemi yöneten insanlar olmadan, coğrafi bilgi sistemleri sınırlı bir yapıya sahiptir. CBS nin en önemli ve temel bileşenlerinden biri de kullanıcılardır. Yöntem: Doğru ve istenilen sonuca ulaşmak için uygun yöntemlerin kullanılması gereklidir. Sistemin başarılı olarak çalışmasını sağlayan kurallar zinciridir (Alpdemir, 2006). Yapılmak istenen işe göre iyi bir şekilde tasarlanan ve planlanan coğrafi bilgi sistemleri beraberinde başarılı sonuç ve analizleri ortaya koymaktadır. Sonuç olarak, coğrafi bilgi sisteminin Bakanlığımız bünyesinde iyi kurgulanması için, yukarıda açıklanan 5 temel bileşenin tamamlanması gerekmektedir. 7

.3. Coğrafi Bilgi Sisteminin Adımları Coğrafi bilgi sisteminin adımları, aşağıda başlıklar halinde listelenen; veri toplama, veri işletimi, veri yönetimi, sorgulama ve analizler, görselleştirmeden oluşmaktadır. Bu adımlar aşağıda kısaca açıklanmıştır. Veri toplama Veri işletimi Veri yönetimi Sorgulama ve analizler Görselleştirme Veri Toplama: Veri toplama yöntemlerinden biri olan, saha çalışmaları yapılarak veri toplanabildiği gibi, ilgili kurum ve kuruluşlardan mekana ilişkin istatistiki veriler de, gerekli yasal izin alınarak elde edilebilmektedir. Veri İşletimi: Verinin işlenmesi, kullanılması için gereksiz verilerin çıkarılması ve gerekli düzeltmelerin yapıldığı kısmı oluşturmaktadır. Kısacası elde edilen verilerin CBS ye uygun hale getirilmesidir. Veri Yönetimi: CBS projesine göre uygun veri tabanı yönetim sisteminin seçilmesi aşamasıdır. Veri tabanı yönetim sistemi; bilgisayar içinde bulunan verilerin, veri tabanı yaratılarak en iyi şekilde yönetilmesini sağlayan yazılımdır. Veritabanı tasarımı, yapılacak sorgulamalara cevap verebilecek nitelikte olmalıdır. Sorgulama ve Analizler: Toplanan verilerin değerlendirilmesi, senteze ulaşabilmek için çok önemlidir. CBS asıl işlevini bu aşamada gerçekleştirmektedir. Girilen veriler üzerinden çeşitli sorgulamalar ve analizlerin yapıldığı aşamadır. 8

Görselleştirme: Sorgulama ve analizler sonucu çeşitli haritalar üretilir. Coğrafi veri 2 ya da 3 boyutlu harita şeklinde, animasyon veya veritabanı etkileşimli olarak görselleştirilebilir. Resim ve video görüntüleri diğer görselleştirme yöntemleridir. CBS de görselleştirme, yeryüzü gerçekliğine hızlı ulaşma yolunun geliştirilmesidir (www.koeri.boun.edu.tr, 20). Tez çalışması kapsamında; resmi kurumlardan, arazi çalışmalarından, kütüphanelerden ve kişisel arşivlerden elde edilen ham veriler; access veri tabanı kullanılarak CBS ye uygun hale getirilmiş, CBS ye uygun hale getirilen veriler sisteme eklenerek, mekansal ve öznitelik veriler üzerinden sorgulama ve analizler yapılmış ve son olarak görsel haritalar üretilmiştir..4. Coğrafi Bilgi Sistemlerinde Veri Çeşitleri Coğrafi veriler özellik bakımından iki farklı grupta sıralanabilirler. Bunlar, mekansal (grafik) veriler ve öznitelik (grafik olmayan) verilerdir. Mekansal (grafik) veriler, coğrafi elemanın yeryüzünde bulunduğu konumu (x, y, z), geometrisi, büyüklüğü ve biçimi hakkında bilgi vermektedir. Öznitelik (grafik olmayan) veriler ise, coğrafi elemanın sahip olduğu diğer yapısal özellikler hakkında bilgi vermektedir. 9

.4.. Mekansal (grafik) Veriler Belli bir koordinat sistemini referans kabul ederek koordinatlar ile belirtilirler. Temel alınan koordinat sistemi, coğrafi referans olarak tanımlanmaktadır. Örneğin, yeryüzünde herhangi bir cismin konumu; koordinat değerleri ile (x,y,z) ya da enlem boylam şeklindeki koordinat değerleri ile veya açı mesafe şeklindeki kutupsal koordinat değerleri ile kesin olarak tanımlanmaktadır (Yomralıoğlu, 2000). Mekansal (grafik veriler), harita üzerinde belirli bir konum ile ilişkilendirilen ve geometrik olarak tanımlı CBS elemanları olarak tanımlanmakta olup, üçe ayrılmaktadır (Tecim, 2008). Bunlar; nokta, çizgi ve poligon dur. Örneğin; ağaç, elektrik direği, su kuyuları, vb gibi coğrafi detaylar nokta ile akarsu, yol, demiryolu, doğalgaz hattı gibi detaylar çizgi ile bina, parsel, sit alanı, yerleşim alanı gibi detaylar ise poligon ile ifade edilirler..4.2. Öznitelik (grafik olmayan) Veriler Mekansal verilerin niceliksel ve niteliksel özelliklerini tarif eden, tanımsal, sözel, kısacası mekansal veya coğrafi olarak ifade edilemeyen ve geometriden bağımsız öznitelik bilgilerinden oluşmaktadır (www.koeri.boun.edu.tr). Örneğin; bina ada nosu, bina parsel nosu, bina yapım tarihi ya da bina kat sayısı vb. bilgiler öznitelik bilgileridir. Öznitelik bilgileri sayısal veya sözel karakterde olabilmektedir. 0

.5. Coğrafi Bilgi Sistemlerinde Veri Modelleri Coğrafi bilgi sistemlerinde modelleme yapabilmek için, gerçek dünyadaki coğrafi varlıklara ait mekansal ve öznitelik verilerin sayısal formlara dönüştürülmesi ve bilgisayar ortamına aktarılarak işlenmesi ve görüntülenmesi gerekmektedir. Coğrafi verilerin bilgisayar ortamına aktarılması, işlenmesi ve görüntülenmesi için öncelikle elde edilen verilerin sayısallaştırılması gerekmektedir. Ayrıca sayısal şekle dönüştürülen verilerin modellenebilmesi için konumsal veri modellerinden biri seçilmeli ve veri yapısı buna göre tasarlanmalıdır. Konumsal veri modeli, raster ve vektör veri modeli olarak ikiye ayrılmaktadır..5.. Vektör Veri Modeli Vektör modelinde, nokta, çizgi ve poligon olarak tanımlanan her bir coğrafi eleman x ve y koordinat sistemi ile kodlanmakta ve depolanmaktadır (Buckley, 998). Nokta olarak gösterilen bir otobüs durağı, tek bir (x, y) koordinatı (verteks) ile tanımlanırken, çizgi olarak gösterilen bir yol veya akarsu birbirini izleyen bir dizi (x, y) koordinat ikilisi şeklinde tanımlanmaktadır. Poligon sembolü ile gösterilen parsel, bina, sit alanı veya göl, gibi kapalı şekiller, başlangıç ve bitişinde aynı koordinat olan (x, y) koordinat çifti serileri şeklinde depolanır. Vektörel model coğrafi varlıkların kesin konumlarını ve şekillerini tanımlamada son derece yararlı bir modeldir. Ancak, süreklilik içinde değişim özelliği gösteren coğrafi varlıkların, örneğin toprak yapısı, bitki örtüsü, jeolojik yapı ve yüzey özelliklerindeki değişimlerin ifadesinde daha az kullanışlı bir model olarak bilinir

(www.gislab.ktu.edu.tr). Vektör veri modeli gösterimi Şekil.2 deki gibidir (Alpdemir, 2006). Şekil.2. Vektör veri gösterimi Vektörel veriler bilgisayar ortamında iki farklı veri yapısı şeklinde depolanmaktadır..5... Spagetti Veri Yapısı Ortak sınırlar en az iki kez kaydedilir. Nokta, çizgi ve poligon gibi tüm coğrafi elemanları oluşturan koordinat bilgileri (x, y) kaydedilmesine rağmen coğrafi elemanlar arası topolojik bilgiler kaydedilmemektedir. Örneğin; içindelik, dışındalık, komşuluk, yön bağlantı gibi. Objeler arası topolojik ilişkilerin kaydedilmemesi spagetti veri yapısını topolojik veri yapısından ayıran en belirgin özelliktir (UADMK, 20). 2

.5..2. Topolojik Veri Yapısı CBS elemanlarının (nokta, çizgi, poligon) birbiri ile olan ilişkisi tanımlanır. Bu sayede, bir çizginin sağında ve solundaki alanlar, bir alanın içindeki alanlar ve bir alana komşu alanlar gibi topolojik öznitelikler tanımlanır. Topolojik veri yapısında poligon; çizgi (arc) ve düğümlerden (node) oluşmuştur (Alpdemir, 2006)..5.2. Raster Veri Modeli Raster modelde, dünya yüzeyi (x,y) koordinat bilgileri belli birbirine komşu grid yapıdaki aynı boyutlu hücrelerle yani piksellerle tanımlanır (Booth,999). Uydu görüntüleri hava fotoğrafları bu formattadır. Raster veride her bir katman tek bir özniteliğe sahiptir. Raster veri modeli gösterimi Şekil.3 deki gibidir. Şekil.3. Raster veri gösterimi (http://webhelp.esri.com Erişim Tarihi: 25.06.20) 3

.6. Coğrafi Bilgi Sisteminde Sorgulama ve Analizler Mekansal ve öznitelik verilerinin belirli bir koordinat sistemi doğrultusunda modellenerek sonuçların incelenerek yorumlanması işlemlerinin tümü mekansal analiz olarak adlandırılır. Coğrafi bilgi sistemleri kullanılarak çok sayıda veri ile analiz ve sorgulamalar gerçekleştirilebilmektedir. Coğrafi bilgi sistemlerinde mekansal (grafik) bilgilerden öznitelik (grafik olmayan) bilgilerine ya da bunun tam tersi olarak öznitelik (grafik olmayan) bilgilerinden mekansal (grafik) bilgilere erişme işlemine mekansal sorgulama adı verilmektedir (Yomralıoğlu, 2000). Mekansal olarak ne tür sorgulamalar yapılabileceği aşağıda başlıklar halinde listelenmektedir. Mekansal bilgilerin sorgulanması Öznitelik bilgilerinin sorgulanması Mekansal ve öznitelik bilgilerinin sorgulanması Sorgulamalar, tek bir katman ya da detay bazında yapılabildiği gibi, veritabanındaki detay ilişkilerine bağlı olarak da yapılabilir (www.koeri.boun.edu.tr, 20). Bir amaç doğrultusunda, mekansal ve öznitelik bilgilerinin sonuçlarının irdelenip yorumlanmasına mekansal analiz adı verilir. Aşağıda bazı mekansal analiz örnekleri tanımlanmıştır. Çakıştırma (overlay) Analizi: Aynı koordinat sistemindeki farklı katmanların çakıştırılarak yapılan analiz türüdür. Bu analiz yöntemi ile istenilen sayıda katman 4

çakıştırılarak doğru olarak analiz edilebilmektedir. Çakıştırma analizinin şematik gösterimi Şekil.4 deki gibidir. Şekil.4. Çakıştırma analizi gösterimi (http://www.cografik.com Erişim Tarihi: 0.07.20) Yakınlık Analizi (neighborhood-proximity): CBS elemanlarını (nokta, çizgi, poligon) çevreleyen tamponlar oluşturularak uzaklıkların irdelenmesine dayalı yapılan analiz şeklidir. Nokta detaylar, çizgi detaylar ve alan detaylar için yakınlık analizi yapılabilmektedir. Aşağıda şekil.5 da çizgi detaylar için yakınlık analizi gösterilmiştir. 5

Şekil.5. Yakınlık analizi gösterimi (Buckley, 998). Ağ Analizi (network analysis): Yol, kanalizasyon, elektrik şebekesi, doğalgaz hatları, vb. çizgisel detaylar birer ağ oluşturur. Bu ağ üzerinden yapılan analizler ağ analizini oluşturur. Örneğin; herhangi bir adres için en kısa yolun bulunması, trafik yoğunluklarının dikkate alınıp en kısa sürede istenilen adrese gidilmesi için uygun güzergahların seçilmesi, acil olarak hastaneye telefon eden bir hastanın hastane ile evi arasındaki en uygun güzergahın seçilmesi gibi analizlerin yapıldığı uygulamalardır (Tecim, 2008). Potansiyel yangın sahasına en kısa sürede ulaşım güzergahının belirlendiği ağ analizi, aşağıda Şekil.6 da gösterilmiştir. Sonuç olarak, coğrafi bilgi sistemleri kullanılarak, taşınmazlara ilişkin çeşitli analiz ve sorgulamalar yapılabilmektedir. Bu doğrultuda yapılan tez çalışması kapsamında, Sivrihisar Kentsel Siti içinde yer alan Demirci Mahallesi nde coğrafi bilgi sistemleri kullanılarak, yapılan sorgulamalara ve uygulamalara yer verilecektir. 6

Şekil.6. Ağ analizi gösterimi (Akay, 2009)..7. Coğrafi Bilgi Sisteminin Kullanım Alanları Günümüzde, CBS birçok alanda etkin bir şekilde kullanılmaktadır. CBS kullanım alanları; çevre yönetimi, orman ve doğal kaynak yönetimi, bayındırlık hizmetleri, eğitim, sağlık yönetimi, belediye faaliyetleri, ulaşım planlaması, turizm, ticaret ve sanayi, savunma ve güvenlikten oluşmaktadır. Yukarıda belirtilen alanlardaki kullanım olanakları aşağıda kısaca ana başlıklar adı altında özetlenmiştir (www.gislab.ktu.edu.tr). Çevre yönetimi: ÇED çalışmaları, çevre bilgi sistemi, göller, göletler, sulak alanların tespiti, su derinliklerinin belirlenmesi, drenaj alanının çizilmesi ve su kirliliği ile ilgili çalışmalar hava ve gürültü kirliliği, kıyı yönetimi, meteoroloji, hidroloji vb. çalışmalarda kullanılmaktadır (Bozkurt, 2004). 7

Orman ve doğal kaynak yönetimi: Biyolojik çeşitlilik ve doğal kaynak yönetimi projesi, ağaçlandırma ve erozyon kontrolü, orman ekosistemleri ile ilgili çalışmalar, orman haritalarının üretilmesi, orman bilgi sistemi, kaynak yönetimi, vb. çalışmalarda kullanılmaktadır (ÇOBOGM, 20). Bayındırlık hizmetleri: İmar faaliyetleri, otoyollar, devlet yolları, demiryolları ön etütleri, deprem bölgeleri, afet yönetimi, bina hasar tespitleri, binaların cinslerine göre dağılımları, bölgesel kalkınma dağılımı vb. çalışmalarda kullanılmaktadır. Eğitim: Eğitim kurumlarının kapasiteleri ve bölgesel dağılımları, okuma yazma oranları, öğrenci ve öğretmen sayıları, bunların dağılımı ve yeterlilik analizlerinde vb. çalışmalarda kullanılmaktadır. Sağlık yönetimi: Sağlık birimlerinin dağılımı, personel yönetimi, hastane, sağlık ocağı vb. birimlerin kapasiteleri, bölgesel hastalık analizleri, sağlık tarama faaliyetleri, ambulans hizmetleri vb. çalışmalarda kullanılmaktadır. Belediye faaliyetleri: Kentsel faaliyetler, yer seçimi, arazi kullanım haritalarının oluşturulması, imar ve çevre düzenlemeleri, su-kanalizasyon-doğalgaz tesis işleri, uygulama imar planları, nazım imar planları, halihazır haritalar, altyapı çalışmalarında kullanılmaktadır (Sönmez, 2004). Ulaşım planlaması: Kara, hava, deniz ulaşım ağları, doğal gaz boru hatları, iletişim istasyonları, yer seçimi, enerji nakil hatları, ulaşım haritaları vb. çalışmalarda kullanılmaktadır. 8

Turizm: Turizm alanları ve merkezlerinin dağılımı, turizm amaçlı uygulama imar planları, turizm tesisleri kapasitelerinin belirlenmesi ve mekansal dağılımı, arkeoloji çalışmaları vb. çalışmalarda kullanılmaktadır. Ticaret ve Sanayi: Sanayi alanlarının, organize sanayi bölgelerinin, serbest bölgelerin ve tekno-kentlerin yer seçiminde ve dağılımında kullanıldığı gibi, bankacılık, pazarlama, sigorta, risk yönetimi, vb. çalışmalarda kullanılmaktadır. Savunma ve Güvenlik: Askeri tesisler, tatbikat ve atış alanları, yasak bölgeler, sivil savunma, emniyet, suç analizleri, suç haritaları, araç takibi, trafik sistemleri vb. çalışmalarda kullanılmaktadır. Yoğun bir taşınmaz envanterine sahip durumdaki Bakanlığımızda ise, CBS yapılanması henüz kurulmamış olmakla beraber sağlıklı bir sayısal envanteri de bulunmamaktadır (Gülbay, 2008). 9

İKİNCİ BÖLÜM 2. TAŞINMAZ KÜLTÜR VARLIKLARININ BELGELENMESİ Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurul Müdürlüklerinde yürütülen taşınmaz kültür varlıklarının korunması ile ilgili çalışmalarda en önemli aşamalardan biri olan belgeleme yani tespit tescil aşaması ve karşılaşılan sorunlar bu bölümde ele alınacaktır. 2.. Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurullarında Yürütülen Tespit ve Tescil (Belgeleme) İşlemleri Taşınmaz kültür varlıklarının (tek yapılar, anıtlar ve sitler) tespit edilerek ulusal kültür varlıkları kütüğüne geçirilmesi işlemine tescil denmekte olup, 2863 sayılı Kanunu nun 7. maddesinde ve Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıklarının Tespit ve Tescili Hakkında Yönetmelik te tespit ve tescil işlemlerine yönelik hükümler belirlenmiştir (Çakır, 2008). 2863 sayılı Kanunu nun tespit ve tescile ilişkin hükümlerin yer aldığı 7. maddesinde; korunması gerekli taşınmaz kültür varlıklarının tespitine ilişkin; kültür ve tabiat varlıklarının; tarih, sanat, bölge ve diğer özellikleri dikkate alınarak ve Devletin imkanları göz önünde tutularak, örnek durumda olan ve ait olduğu devrin özelliklerini yansıtan yeteri kadar eserin tespitinin, Kültür ve Turizm Bakanlığının koordinatörlüğünde ilgili ve faaliyetleri etkilenen kurum ve kuruluşların görüşü alınarak yapıldığı ve korunması gerekli taşınmaz kültür ve tabiat varlıkları ile ilgili yapılan

tespitlerin koruma bölge kurulu kararı ile tescil olduğu ifade edilmiş olup, Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıklarının Tespit ve Tescili Hakkında Yönetmelik te ise, tespitlerde değerlendirme kıstasları, tespit sonucu düzenlenecek belgeler, tescil işlemleri, tescil kaydının kaldırılmasına yönelik işlemler ve tescil kararlarının ilanı, tebliği ve tapu kütüğüne işlenmesi ile ilgili hususlar belirtilmiştir (TKB, 20). Ancak, 7.08.20 tarih ve 28028 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Çevre ve Şehircilik Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ile Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair 648 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile tabiat varlıkları ve doğal sit alanlarına ilişkin yetkiler Çevre ve Şehircilik Bakanlığına devredilmiştir. Sonuç olarak, yukarıda kısaca bahsedilen 2863 sayılı Kanun ve ilgili mevzuat kapsamında, kültür varlıklarını koruma bölge kurullarında yürütülen tespit ve tescil işlemleri; koruma bölge kurulu müdürlüğü uzmanlarınca arazi çalışması sonucu tespit edilen taşınmaz kültür varlıkları ilişkin hazırlanan taşınmazın işaretlendiği harita ile fotoğraflarının yer aldığı tescil fişi ve ilgili uzman raporu doğrultusunda, konunun raportörü tarafından koruma bölge kuruluna sunulmakta ve koruma bölge kurulunca uygun bulunması halinde taşınmaz tescil edilerek yürütülmektedir. 2.2. Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurullarında Yürütülen Tespit ve Tescil (Belgeleme) İşlemlerinde Karşılaşılan Sorunlar yapılar ve bu yapıların yoğun olduğu sit alanları, sahip olduğu kültürel ve tarihi potansiyeli ile ekonomik değer taşımaktadır. Ancak, günümüzde çarpık kentleşme ve kaçak yapılaşma sonucu, giderek artan niteliksiz yapılaşmaların yarattığı fiziksel 2

çevre sorunları; tarihi ve kültürel mirasımızı tehdit etmekte ve olumsuz yönde etkilemektedir. Bu nedenle, Bakanlığımız bünyesinde yer alan koruma bölge kurulları kentlerin kimliklerini koruyabilmeleri için, kültürel mirası tespit ederek tescil altına almakta ve böylelikle gelecek nesillere aktarılmasına yardımcı olmaktadır. Bu kapsamda, arazi çalışmaları yapılmakta ve hazırlanan uzman raporu doğrultusunda tespit ve tescil işlemleri yürütülmektedir. Ancak, koruma bölge kurulu müdürlüğünde çalışan uzman sayısının ve teknik araç-gerecin yetersiz olması nedeniyle, tespit ve tescil çalışmalarının istenen düzeyde ve hızda gerçekleştirilememesi sonucu günümüzde hala envanter çalışmaları tamamlanamamıştır. Yeterince hızlı tamamlanamayan tespit çalışmaları, birçok kültür varlığının korunamamasından dolayı yıpranmasına hatta yok olmasına neden olmaktadır (Özen, 2006). Bununla birlikte, tespit ve tescil işlemleri sonucunda hazırlanan belgelerin, (tescil fişleri, sit paftaları, vb.) zamanla aşınıp yıpranması, hatta yırtılması veya okunmaz hale gelmesi; bu belgelerin, korunarak saklanması ve en önemlisi güncellenebilmesi amacıyla, bilgisayar ortamında ortak bir bilgi sisteminde kayıtlı olması gerektiği sonucunu doğurmaktadır (Candaş, 2009). Ayrıca, tespit işlemlerinden sonra hazırlanan tescil fişleri, (bknz. Şekil 2..) gerekli bilgileri kapsayacak nitelikte olsa da tespit çalışmalarının hızlı olamamasından ötürü zamanla güncelliğini kaybetmektedir. 22

Şekil 2.. Eski tescil fişi 23

Kısacası, tespit ve tescil çalışmalarının hızlı ve etkin bir biçimde yapılması için ileri teknolojik gelişmelerden faydalanılması gerekmektedir. Uzaktan algılama, coğrafi bilgi sistemleri, yersel fotogrametri, lazer tarama, küresel konumlandırma sistemleri gibi ileri teknoloji ürünleri, tespit ve tescil (belgeleme) çalışmalarında doğru ve hızlı belgeleme olanağı sunmaktadır (Çabuk, 2009). Sonuç olarak, taşınmaz kültür varlıklarının doğru ve etkin biçimde tespit-tescil (belgeleme) işlemlerinin yapılabilmesi için Bakanlığımız ve bünyesinde yer alan Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüklerinde ileri teknoloji ürünlerinden biri olan CBS yapılanmasının kurulması ve yönetsel bir sistemin kurgulanması gerekmektedir. 24

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. MATERYAL VE YÖNTEM verilmiştir. Bu bölümde, çalışma kapsamında kullanılan materyal ve izlenen yönteme yer 3.. Materyal Bu bölümde, tez kapsamında yapılan çalışmanın nasıl yapılandırıldığı anlatılmakta olup, çalışma kapsamında temel materyal olarak, mekansal (grafik) veriler ve öznitelik (grafik olmayan) veriler kullanılmıştır. Ayrıca bu bölümde, çalışma alanına ilişkin bilgiler ve çalışma kapsamında kullanılan materyal, kapsamlı bir şekilde verilmeye çalışılmıştır. Kullanılan veriler; 20 yılı Aralık ayındaki veriler olup, söz konusu tarihteki veriler güncel kabul edilerek çalışma yapılmıştır. 3... Çalışma Alanı Sivrihisar, Eskişehir in en büyük ilçesi olup, Eskişehir e 95 km. başkent Ankara ya ise, 35 km. uzaklıktadır. Tarihin her döneminde yolların kesişme noktası olan Sivrihisar; Frig, Hitit, Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde her biri ayrı değere sahip üretimlere ev sahipliği yapmış, medeniyetlerin izlerini günümüze

kadar taşıma başarısını göstermiştir. Denizden 070 m. yükseklikte yer alan ilçe, güney hariç üç yönden korunaklı olup, adını aldığı sivri kayaların eğimli eteğine kurulmuştur (AKS, 200). Merkez nüfusu 9.733 (YerelNET, 20) civarında olan Sivrihisar, yaklaşık yüzyıl önceki nüfusundan da daha azdır ve göç veren bir konumdadır. Kentsel sit alanı, Sivrihisar ilçe merkezinde bulunan 3 mahalleden, inin sınırları içerisinde kalmaktadır. Bu mahalleler; Camikebir, Cumhuriyet, Demirci, Elmalı, Gedik, Karabaşlı, Karacalar, Kılıç, Kubbeli, Kurşunlu ve Yenice dir. Tez çalışması kapsamında, tescilli yapıların yoğunlukta olduğu Demirci Mahallesi, pilot çalışma bölgesi olarak belirlenmiştir. Şekil 3. de Sivrihisar ilçe konumu ve çalışma alanı gösterilmektedir. 26

ESKİŞEHİR SİVRİHİSAR KENTSEL SİTİ SİVRİHİSAR DEMİRCİ MAHALLESİ Şekil 3.. Sivrihisar ilçe konumu ve çalışma alanı Eskişehir İli, Sivrihisar İlçesi nde yer alan ve Eskişehir Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu nun 3.0.2003 gün, 2276 sayılı Kararı ile Kentsel Sit sınırları tespit edilen ve Eskişehir Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu nun 8.03.2006 gün ve 080 sayılı Kararı ile Geçiş Dönemi Koruma Esasları ve Kullanım Koşulları belirlenen ve aynı Kurul un 6.2.200 gün, 4627 sayılı Kararı ile Kentsel Sit sınırları yeniden belirlenen ve Ekli Liste- ile Ekli Liste-2 deki yapıların 27

tescilinin uygun olduğuna karar verilen Sivrihisar Kentsel Siti ne ilişkin, anılan Kurulun 23.02.20 gün, 4720 sayılı Kararı ile hazırlanan /5000 ölçekli Koruma Amaçlı Nazım İmar Planı paftasının, /000 ve /2000 ölçekli Koruma Amaçlı İmar Plan paftalarının, siluet paftaları ile plan açıklama raporunun uygun olduğuna ve plan notlarının ise tashih edildiği şekli ile uygun olduğuna; Sivrihisar Kentsel Siti Koruma Amaçlı İmar Planı sınırları içinde, kentsel sit alanına giriş kapısı niteliğinde ve Sivrihisar yerleşmesinin merkezinde stratejik konumda yer alan (G-3) Bölgesinin Sivrihisar Uygulama İmar Planı ve Nazım İmar Planı revizyonunun da birlikte değerlendirilmesine karar verilmiştir. Sivrihisar Kentsel Siti içinde yer alan Demirci Mahallesi nin büyük bir bölümü planda K-2 tanımlı çok az bir kısmı ise B-2 tanımlı olup, bir kısmı Ö--3 alanında; küçük bir kısmı ise, Ö--8 alanında yer almaktadır. Demirci Mahallesi nde toplam 247 yapıdan, 36 sı tescillidir. Eskişehir Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu nun 23.02.20 gün, 4720 sayılı Kararı ile uygun bulunan Koruma Amaçlı İmar Planı plan notlarında, Demirci Mahallesi nin yer aldığı K-2 bölgesinin; kentsel sit alanı ve çevresinde tarihsel ve kentsel dokuda özgün mimarlık örneklerinin yoğunlaştığı, ölçü ve özelliklerini sürdüren kentsel mekânların tanımlandığı çevrelerde yer alan ve yapı, açık alan, çevresel ve mimari değerleri ile doku bütünlüğü sergileyen yüksek/ender değerdeki yapıların bulunduğu organik konut dokusundaki alanları kapsadığı, belirtilmiş olup, Öncelikli Koruma Geliştirme Bölgeleri (Ö) ise, K-2 kapsamında bulunan planlama alanı bütününde, öncelik verilerek koruma/geliştirme programına alınması öngörülen özel ilgi alanları, hemen uygulamaya geçilmediğinde değerlerinin yitirilme olasılığı olan özgün proje alanları olarak tariflenmiştir. Söz konusu plan notlarında, B-2 bölgesi ise, 4 ve daha fazla katlı, ticari fonksiyonların yoğun olduğu adalar olarak tanımlanmıştır (EKVKBKM Arşivi, 20). 28

3..2. Kullanılan Veriler ve Yazılım Sivrihisar Kentsel Siti içinde, Demirci Mahallesi nde yer alan korunması gerekli kültür varlıklarının coğrafi bilgi sistemi kullanılarak envanterlenmesine yönelik yapılan tez çalışmasında, materyal olarak alt başlıklarda detaylı bahsedilen mekansal (grafik) ve öznitelik (grafik olmayan) verileri kullanılmıştır. Bununla birlikte, CBS yazılımı olarak ise, Esri firması tarafından geliştirilen eğitim amaçlı olarak kullanılan ArcGIS 9.0 yazılımının sınırlı versiyonu, lisanslı Netcad yazılımı ve Microsoft Office Excel 2003 ve Access 2003 yazılımları kullanılmıştır. 3..2.. Mekansal (Grafik) Veriler Sivrihisar Kentsel Siti içinde, Demirci Mahallesi nde yer alan korunması gerekli kültür varlıklarının coğrafi bilgi sistemi kullanılarak envanterlenmesine yönelik tez çalışmasında aşağıdaki haritadan faydalanılmıştır. Demirci Mahallesi içinde yer alan yapılar ve kadastral pafta ile bunların konumsal dağılımlarını gösteren sayısal harita (bknz. Şekil 3.2.) 29

Şekil 3.2. Demirci Mahallesi 30

3..2.2. Öznitelik (Grafik Olmayan) Veriler Sivrihisar Kentsel Siti içinde, Demirci Mahallesi nde yer alan tescilli yapıların coğrafi bilgi sistemi kullanılarak envanterlenmesi ve buna ilişkin sorgulamalar ile değerlendirilmesi amacıyla, öznitelik (grafik olmayan) verilerden yararlanılmış olup, her bir yapıya ilişkin tescil fişlerinde yer alan bilgiler de kullanılarak öznitelik tablosu oluşturulmuştur. Demirci Mahallesi nde 36 adet tescilli yapı olmak üzere, toplam 247 yapı bulunmaktadır. Birçok parselde birden fazla yapı yer almakta iken, bazı yapılar ise, iki parsele birden girmektedir (EKVKBKM Arşivi, 20). Öznitelik tablosu oluşturulurken, Demirci Mahallesi nde yer alan tescilli ve tescilli olmayan toplam 247 yapıya ilişkin ada, parsel, adres, arazi kullanım, yapı durumu, plandaki tanımı, kat sayısı, yapım tekniği, çatı tipi, cephe düzeni, koruma durumu, tescil durumu, tescil grubu, tescil tarihi, tescil karar no, kurul bilgisi ve açıklamalardan oluşan veri sütunları doldurulmuş olup, 247 satır ve 7 sütundan oluşan toplam 499 adet hücre bilgisi girilmiştir. Oluşturulan öznitelik tabloları Ek- de verilmiştir. 4.2. Çalışma Yöntemi Sivrihisar Kentsel Siti içinde, Demirci Mahallesi nde yer alan tescilli yapıların coğrafi bilgi sistemi kullanılarak envanterlenmesi ve buna ilişkin sorgulamalar ile değerlendirilmesi amacıyla izlenen yöntem Şekil 3.3 deki akış şemasında gösterilmektedir. 3

Tezin Kuramsal Temellerinin Oluşturulması Literatür Araştırması ve Verilerin Toplanması - Sayısal Haritalar 2- Resmi Kurum Kayıtları 3- İnternet Siteleri 4- Kütüphaneler 5- Kişisel Arşivler Verilerin Coğrafi Bilgi Sistemine Entegrasyonu Mekansal (Grafik) Veriler Öznitelik (Grafik Olmayan) Verileri Sayısal Haritalar Taranmış Haritalar Niceliksel ve Niteliksel Veriler Veri Girişi Veri Kontrolü Analizler - Sorgulamalar Çalışma Sonuçları Şekil 3.3. Yöntem akış şeması 32

Tez çalışmasında öncelikle, kuramsal temellerinin oluşturulması aşamasında, coğrafi bilgi sistemleri üzerine detaylı literatür araştırması yapılmış, yine coğrafi bilgi sistemleri ile taşınmaz kültür varlıklarının envanterlenmesine ilişkin, seçilen Demirci Mahallesi pilot bölgesine dair tüm mekansal (sayısal harita, taranmış haritalar, vb.) ve öznitelik (kat sayısı, çatı tipi, tescil tarihi, kararı, tescil fişi, arazi kullanımı vb.) verileri toplanmış ve toplanan veriler belli bir standart halinde öznitelik tablolarına dönüştürülmüştür. Veri toplama ve verilerin belli standart haline getirilerek öznitelik tablolarının oluşturulması aşamasından sonra ise; Demirci Mahallesi nde yer alan 36 adet tescilli olmak üzere, toplamda 247 yapıdan, her bir yapı ile her bir yapının yer aldığı kadastral parsel (mekansal veriler), netcad programı kullanılarak sayısallaştırılmış,.dxf uzantılı (Autocad dosya formatı) olarak kaydedilmiş ve CBS ortamına aktarılmıştır. Daha sonra her bir yapı ve yapının bulunduğu kadastal parseller, poligon ve çizgi olarak.shp uzantılı Shape dosyasına dönüştürülmüştür. Oluşturulan her shape dosyası beraberinde kendisine bağlı veri tabanı dosyası ile birlikte oluşturulmuştur. Her bir yapıya bir kimlik numarası (object ID) tanımlanmış ve tanımlanan kimlik numarasına (object ID) göre her bir yapıya ilişkin öznitelik verileri CBS ortamına aktarılmıştır. Ayrıca her bir tescilli yapıya ait tescil kararlarının bir kısmı ile tüm tescil fişleri taranmış ve tescil fişlerinin tümü ile tescil kararlarının bir kısmı ve yapılara ait resimler; resim dosyası (jpeg) olarak; sayısal ortamda bulunan tescil kararları ise, word dosyası (doc.) olarak, CBS ye entegre edilmiştir. 33

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 4. ARAŞTIRMA BULGULARI Bu bölümde, coğrafi bilgi sistemleri ile taşınmaz kültür varlıklarının envanterlenmesine ilişkin, Sivrihisar Kentsel Siti içinde yer alan Demirci Mahallesi nde bulunan tescilli olmayan yapılar ile 2863 sayılı Yasa kapsamında tescilli tek yapılara ait toplanan veriler doğrultusunda, tüm alana ilişkin yapılan analiz sonucu oluşturulan tematik haritalara ve sorgulamalara, coğrafi bilgi sistemi destekli hyperlink yöntemi ile yapılan uygulamalara yer verilecektir. 4.. Taşınmaz Kültür Varlıklarının Envanterlenmesinde Coğrafi Bilgi Sistemi Destekli Sorgulamalar Taşınmaz kültür varlıklarının envanterlenmesinde coğrafi bilgi sistemi destekli sorgulamalara ilişkin, Sivrihisar Kentsel Siti içinde, Demirci Mahallesi nde yer alan taşınmazların, coğrafi bilgi sisteminin sorgulama özelliği sayesinde bulunmasına yönelik örneklere yer verilecektir. Amaç, CBS nin sorgulama yeteneği ile istenilen nitelikte taşınmazların öznitelik bilgileri, mekansal olarak sorgulanarak, Bakanlığımız ve Koruma Bölge Kurul Müdürlüklerinin işleyişinde, ihtiyaç duyulabilecek bilgilere, kısa sürede ulaşılmaktadır. Bu amaçla, örnek sorgulamalar yapılmış olup, yapılan ilk sorguda, Demirci Mahallesi nde yer alan tescilli ve 2 katlı yapılar özniteliklere göre seçim (select by

attributes) yöntemi ile sorgulanmış olup, şekil 4. deki seçimin yapılabilmesi için istenilen katman seçilerek, sorgulama: SELECT *FROM bina_pg WHERE: TESCIL_DUR = AND KAT = 2 şeklinde gerçekleştirilmiştir. Yapılan sorgulama sonucu, Demirci Mahallesi nde yer alan toplam 247 yapıdan, 2 si iki katlı ve tescilli olarak gösterilmiştir. Şekil 4.. ve 2 katlı yapıların sorgulaması Yapılan ikinci sorgulamada, Demirci Mahallesi nde yer alan tescilli ve çift kenar çıkmalı yapılar özniteliklere göre seçim (select by attributes) yöntemi ile sorgulanmış olup, şekil 4.2 deki yapılan sorgulama: SELECT *FROM bina_pg WHERE: TESCIL_DUR = AND CEPHE = Çift Kenar Çıkmalı şeklinde 35

gerçekleştirilmiş ve toplam 247 yapıdan, 22 si tescilli ve çift kenar çıkmalı olarak tespit edilmiştir. Şekil 4.2. ve çift kenar çıkmalı yapıların sorgulaması Üçüncü sorgulamada, Demirci Mahallesi nde yer alan 2. (İki) Grup tescilli yapılar; özniteliklere göre seçim (select by attributes) yöntemi ile sorgulanmış olup, yapılan sorgulama: SELECT *FROM bina_pg WHERE: TESCIL_DUR = AND TESCIL_GUR = 2 şeklinde gerçekleştirilmiş ve bu özellikte 32 yapı bulunmuştur. (bknz. Şekil 4.3) 36

Şekil 4.3. ve 2. (İki) Grup yapıların sorgulaması Dördüncü sorgulamada, çok daha detaylı çoklu sorgulama yapılmış olup, Demirci Mahallesi nde yer alan 2 katlı, tescilli, boş konut vasfında, taşıyıcı sistemi, ahşap karkas tuğla dolgulu ve çift kenar çıkmalı yapıların bulunması istenilmiş olup, yapılan sorgulama: SELECT *FROM bina_pg WHERE: "TESCIL_DUR" = '' AND "KAT" = '2' AND "KULLANIM" = 'Boş Konut' AND "YAPIM_TEK" = 'Ahşap Karkas Tuğla Dolgu' AND "CEPHE" = 'Çift Kenar Çıkmalı' şeklinde gerçekleştirilmiştir. (bknz. Şekil 4.4) Söz konusu Mahalle de bu özellikte toplam 3 yapı bulunmuştur. 37

Şekil 4.4. İki katlı, tescilli, boş konut vasfında, taşıyıcı sistemi, ahşap karkas tuğla dolgulu ve çift kenar çıkmalı yapıların sorgulaması Son olarak, yapılan beşinci sorgulamada ise, bu sefer tescilli olmayan, ancak planda, Örneği olarak tanımlı tek katlı yapılar sorgulanmış ve yapılan sorgulama: SELECT *FROM bina_pg WHERE: "TESCIL_DUR" = ' ' AND "YAPI_DURUM" = 'Geleneksel Nitelikli Çevresel Değerli Sivil Mimarl' AND "KAT" = '' şeklinde gerçekleştirilmiş olup, 27 adet yapı bulunmuştur. (bknz. Şekil 4.5) 38

Şekil 4.5. olmayan ve planda Değerli Sivil Mimarlık Örneği olarak tanımlı, tek katlı yapıların sorgulaması 4.2. Taşınmaz Kültür Varlıklarının Envanterlenmesinde Coğrafi Bilgi Sistemi Destekli Tematik Harita Üretimi Sivrihisar Kentsel Siti içinde, Demirci Mahallesi nde coğrafi bilgi sistemi kullanılarak üretilen tematik haritalar; tescilli binaların, diğer yapılar ile olan ilişkilerine ve tüm alan içinde dağılımına yönelik yapılan mevcut durum analizi sonucu, karar verme noktasında, önemli bir yere sahiptir. Bu amaçla, coğrafi bilgi sistemi kullanılarak Demirci Mahallesi nde yer alan tescilli yapıların dağılımı ve diğer taşınmazlarla olan ilişkilerinin irdelenmesine yönelik, 3 adet tematik harita üretilmiştir. İlk tematik 39

haritada, Demirci Mahallesi nde yer alan taşınmazların arazi kullanımına yönelik dağılımı gösterilmektedir. (bknz. Şekil 4.6) Oluşturulan ikinci tematik haritada, Şekil 4.7 de taşınmazların yapı durumlarına göre dağılımı gösterilmiştir. Son olarak, oluşturulan üçüncü tematik haritada ise, binaların kat sayısına göre dağılımına yer verilmiştir. (bknz. Şekil 4.8) Sonuç olarak, Demirci Mahallesinde yer alan tescilli yapılar ve diğer tüm yapıların; arazi kullanımı, kat sayısı ve yapı durumuna göre tematik haritalar oluşturulmuş olup, üretilen söz konusu haritalar, hem tescilli yapıların diğer yapılar ile olan ilişkilerinin incelenmesinde, hem de tüm alana yönelik planlama çalışmaları ya da sokak sağlıklaştırma projelerine ilişkin kararların üretilmesinde önemli rol oynamaktadır. 40