ELEKTRONİK YAYıNCıLıK ve WEBTASARıM Yrd. Doç. YusufKeş
içindekiler TEŞEKKÜR içindekiler ÖNSÖZ ÖZET.iii v xi xiii Anneme... i. BÖLÜM ELEKTRONiK YAYıNCıLıK 1 Lı ELEKTRONiK YAYıNCıLıK 1 1.2 ELEKTRONiK YAYıNCILlCINGELİşi!\1İ 3 1.3 internet ORTAMINDA E-YAYINCIUCIN GELişiM EVRELERi..4 1.3.11-istserv ilc Yayıncılık 4 ı.3.2 FTP ile Yayıncılık.5 1.3.3 Gopher ile Yayıncılık 6 1.3.4 WWW ile Yayıncılık 7 1.4 ELEKTRONiK YAYıNCıLICINOLUMLU YÖNLERİ... 9 1.5 ELEKTRONiK YAYlNCILlCIN OLUMSUZ YÖNLERi.. l2 1.6 TÜRKiYE'DE ELEKTRONiKYAYıNCıLıK 13 1.7 ELEKTRONiK YAYıN ARAÇLARı : 16 1.7.1 E kitaplal' : 17 1.7.2 istek Üz.erine BasIrn 17 1.7.3 Sayısal içcri!' 18 1.7,4 E-Mürekkep 18 1.7.5 E-posta Yayıncılığı 18 1.7.6 E-bültcı!. Yaj'lncı1ığı 1~ 1.7.7 Web yayıncılığı 19 1.7.8 E-dergiler 20
AKADEMİK DERGİ yayıncıligi 20 'AKADEMİK ELEKTRONİK DERGİLERİN ÜRETİM SÜRECİ... 24 ÖLÜM "EKTRONİKYN,tIN ORTAMı,WEB 27 WEB TASARıMİLKELERİ 27.1 Yalııılık 28.2 Tutarlılık Görsel Devamlılık 29.3 Açıklık 32.4 Denge 33.5 Görsel Hiyerarşi 36.6 Vurgu.37.7 Ritim 38.8 Oran i Orantı 40.9 Uyum ve Bü/ilnlük.42 WEB SAYFALARıNDAKULLANıLıRLIK 43.1 Kuııanılırlık Araştırma Yöntemleri 46.2 Kullanırlığın Sağladığı Yararlar 47 WEB SAYFALARıNDAOKUNURLUK.48 4 WEB SAYFALARı İçİN TARANABİLİRMETiN YAZIMI 53 5 WEB SAYFALARıNDADOLAŞıM 56 5.1 Yönlendirme Biçimleri 61 5.2 Yönlendirme Araçları 62 5.2.1 Dolaşım Çubukları 62 5.2.2 Aşağı Doğru Açılan Menüler 63 5.2.3 Grafık Görünlülü Yönlendirme Düğmeleri ll4.5.2.4 Görüntü Haritaları 65.5.2.5 Metin i Sözcük Bağlantıları ii6.5.2.6 Ekmek Kırıntısı izi Dolaşımı 67.5.2.7 Sekmeler 67 2.5.2.8 Site Haritaları........68 2.5.2.9 Bir Pencere İçinde Açılan Menüler 68 2.5.2.10 Rehber Turn............69 2.5.2.11 Arama Motorları 69 2.5.3 İyi Bir DolaşımınÖzellikleri 70 2.6 WEB SAYFALARıNDAARADIGIN! KOLAY BULADİLlI,m 71 2.7 WEB SAYFALARıNDAHlZLl İNDİRİLEBİLİRLİK 72 2.8 WEB SAYFALARıNDAERİşiLEBİLİRLİK 73 3. BÖLÜM ELEKTRONİKYAYıNLARDAGRAFİK TASARıMSORUNLARI 77 3.1 LAYOUT SORUNU : 77 3.1.1 Layout'un Görsel Hiyerarşisi 83 3.1.2 Kontrastlık 86 3.1.3 Layout'larda KontrastlıkÖlçümü 89 3.1.4 Layout'larda Görsel Algıyı Güçlendiren İlkeler 90 3.1.4.1 Gruplama 91 3.1.4.2 Yakınlık 91 3.1.4.3 Benzerlik 93 3.1.4.4 Süreklilik...... 93 3.1.4.5 Tümleme 94 3.1.4.6 Rizalama 97 3.1.5 Sayfa Boyutunun Layou!'a Etkisi 99 3.2 LAYOUT'LARDA TİPOGRAFi 100 3.2.1 Yazı Karakterinin Seçimi 100 3.2.2 Yaygın Web Fontlan 103 3.2.3 Hizalama Sorunları 105 3.2.4 V!.!.rg!! H 107 325B'".. uyu'"k- K'" uçu"kharf Kullanınn 109 3.2.6 Yazı Ölçüsünün Sayfa Yapısına Etkisi 111
3.2.7 Harf Aralığı, Satır Aralığıve Satır Uzunluğu 112 3.2.8 Zemlu Yazı İlişkisı 114 3.2.9 Tlpografi ve Tutarlılık 114 3.3 LAYOUT'LARDA RENK 114 3.3.1 Renk Kuramı 114 3.3.2 Rengin Kullanım Sorunları 1IS 3.4 LAYOUTLARDA GÖRÜNTÜ KULLANIMI 129 3.4.1 Görüntü Dosyalama Biçimleri 130 3.4.2 Görüntü Çözünürlüğü 133 3.4.3 Göruntüde Renk Derinliği 133 3.4.4 Görüntülerde Anti-Aliasing ve Hale Etkisi 135 3.5 LAYOUTLARDAÇOKLU ORTAM EKLENTILERİ 136 3.5.1 Plug-in'ler 136 3.5.2 Ses Eklentileri 13 6 3.5.3 Film ve Video Görüntülerinin Kullanımı 137 3.5.4 ADlma'yon Kullanımı 138 5.1 UYGULAMAALANI SEçİi\1İ 161 5.2 SİTENİN İÇERİGİ VE ORGANİZASYONYAPıSı 161 5.3 UYGULAMANıN İRDELENMESİ 164 5.3.1 Sitenin Görsel Kimliğinin Oluşnmu 164 532.. Sitenin Dolaşımıve E riii Ş ebt ı ırr-' ıgı 166 5.3.3 Layout 169 5.3.4 Tipograrı ve Okunurluk 174 5.3.5 Renk Kullanımı 176 5.3.6 Görüntü Kullanımı 176 5.3.7 Diğer Sorunlar 178 5.4. UYGULAMA SAYFALARıNDANÖRNEKLER 178 SUNUÇ 183 EK:DERGİ DEGERLENDİRMEKRİTERLERİ 185 KAYNAKÇA 187 4. BÖLÜM AKADEMİKE-DERGİLERİNİRDELENMESİ 141 4.1 DİJİTAL WEB MAGAZİNEwww.digitaı-web.eom 141 4.2E-SOSDER.COM ELEKTRONİKSOSYAL BİLİMLER DERGİSİ www.e-sosder.com 144 4.3 MUZİKBİLİM.cOM ELEKTRONİK MüzİK VE BİüM DERGİSİ www.murlkbilim.eom 150 4.4 FİRSTMONIJAY.ORG ELEKTRONİK İNTERNET DERGİSİ www.firstmonday.org 157 5. BÖLÜM "e-grafik.net" UYGULAiVIA ÇALIŞMASI 161 i vili
Iaşımve erişilebilirlik açısındıın irdelenip sorunlar belirlenmeye çalışılınıştır. 19iye erişim, kolay kullanım-dolaşım, estetik değer ve rahat okunurluk gibi işlevsellik nitelikle ilgili ölçütlertasanın kurallarına uyuldukça oluşur. Son bölümde ise bu savı :sıeldeyici nitelikte tasarlanan"e-grafik.net" elektronik grafik tasarım dergisinin lasanm reci ve çözümlemesi yapılarak; iyi bir web sitesi ııısanmı için yöntemler belirlemneye,lışılmıştır. ahtar Sözcükler. Elektronik Yayıncılık, Web Tasarun İlkeleri, Grafik Tasarım, Layout, jpografi, Renk L.BÖLÜM ELEKTRONİKYAYıNCıLıK 1.1 ELEKTRONİK YAYıNCıLıK Yayıncılık; dergi, gazete, kitap, anıştııma raporu gibi ürünleri basım yoluyla çoğaltarak okurlara sunmaktır (GüıSoy, ı 999. 5.42 ı). Elektronik yayıncılık (e-yayıncılık) ise bilginin, yazılırnın ya da sanatın, Internet, CD-Rom ya da diğer elektronik araçlar yardııruyla elektronik olarak üretilmesi ve izleyiciye ulaştmlmasıdır (Ebookcrossroads, 2005). E yayıncılık aynca tüm bilgi hizmetlerinde (bilginin alınması, işlenmesi, depolanmasıve dağıtımıvb.) bilgisayann bilgi teknolojisinin öngördüğü biçimde ku1ianılması işlemlerini kapsayan bir bütün olarak da algııanabilil E-yayıncıllktailk aşama, bilimsel çalışmanınbir kelime işlemci ile metin haline getirilmesidir. Sonraki aşama bir ağ ortamında editörlük ve hakem denetimi gibi bir dizi işlemin yapıldığı yayıncılık sürecinden geçerek kullameılanı sunulmasıdu. E-yayıncılık bilimsel çalışmayı üreten kişi ile diğer kişiler arasında elektronik iletişim kullamlarak yapdan yayıncılık (Ağır, 1997, s.l 1) olarak da tanımlanabilir. Kısaca e-yayıncılık, bilginin bilgisayar ve ağları ara.cılığıyla üretilip yayılması sürecidir. E- yayınc\lıkta bilgisayardan yararlanma biçimleri iki şekilde görülebilir. Bu aşamalardan birincisi yayının ha7lrlanış aşaması, bir diğeri ise kullanıcılara ulaştırılması aşamasıdır. Bir yazarın çalışmasınıbir kelime işlemcide oluşturması birinci aşamaya, yazann çalışmasınıntam metin bir veri tabanında hizmete sunulması ise ikinci aşamaya örnek olarak gösterilebilir (Görtinru: i). lgörüntü: l) E-yayıncılığın oluşum sürectni gösteren grafik şema.
Bilindiği gibi, bilginin kullanıcılara ulaştırılması teknolojik olarak farklı şekillerdede olabilmektedir. Bilgi, bilgisayar ağları aracılığıyla taşınabileçeğigibi optik (CD-ROM ve DVD-ROM) napy dısk (Disket) ve ta~jllabilir bellekler gibi fizikselortamlarda da taşınabilmektedir.aynca bilgisayarlar arasında kurulan elektronik: posta ağları üzerinden metinlerin dağılımı da elektronik yayıncılığın kapsamına girmektedir (Amiran ve diğerleri, 2005). E- yayıncılık yalnızca CD-ROM ya da Internet kanalıyla yaptlan yayıncılık olmayıp, genel bağlamda elektronik araçlarla yapılan bütün yayııılan da kapsamaktadır. Fax, televizyon gibi araçlar elektronik yayıncılığınkapsamınagirse de, günümüzde elektronik yayıncılıkdenilince web sitelerinde çevrim içi (online) yapılan yayıncilık akla gelmektedir. Bununla birlikte, Internet'ten yüklenilen sayısal seskfc salıip olan uzun ınetrajlı ~iilcmillar, video klipler (hareketli kısa görtintüler) üç boyutlu harekeli görüntüler, panltilı parça görüntüler (flash klipler), saydam gösterileri ve web sayfalan elektronik yayınlardır (Clyde ve Alojipan, 2005). Gazete ve dergiler nasıl basılı yayın araçlan ise aşağıda sıralanan araçlar da bilginin, belgenin, bir sanat yapıtının ve hareketlı görüntünün yer aldığı t:-yayın araçlandır; E-dergiler o Aslı basılı ama elektronik olarak yayımlanan (koşut yayıncılık), Aslı E bültenler Web sayfalan elektronik az miktarda da basılı yayımlananlar, Yalnızca elektronik olarak yayımlanan dergiler. Tartışma listeleri i haber öbekleri belgelikleri (Archin:s: Belgelik). E-gazete, magazin E- posta grubu E-kitap <a E-haber bültenleri mektup yaymcılığı, (icrdt, 2004; Ebookcrossroads, 2005) E-yayın, yukarıda sıralanan yayımlanma biçimlerininyanı sıra bilgiye ulaşmak isteyen İzleyiciye/o!l..--uyucuyaweb yayıncılığı, kablosuz yayıncılık,tale"be göre yaymı:ılık.,emürekkep gibi yöntemlnle (bkz. 16-20) ulaştmiır. E-yayıncılık, içeriği okuyucuya etkili ve çabuk iletmek için yeni teknolojiyi hllanır (Ebookcrossroads, 2005). 1.2 ELEKTRONİK YAYINCILIGIN GELİşİMİ Elektronik yayıncılığıktarihi geleneksel yayıncılıkhı karşılaştınldığmdakısa zamanda hızlı ve önemli gelişmeler göstem1iştir. E-yayıncıl.ıkdenemelerinin temel aracı olan "e-posta iletisi i 964'lerde MIT (Massachusset Institute of Technoıogy) ye Cambridge tniversitelerinde kullamlmıştır"(tonta, 2000, 5.89). 197ü'leriıı başından beri ue akauemik lopluluklar tarafından yoğun olarak c-posta kuil2111lmaktadır (Yar, 2004,,A50). İlk e-yayıncılık, e-postaua düz metin biçiminde 1980'lerde F-Posta listesi aracılığıyla liste sürdütümcülerine gönderilmiştir. Düz metinjerin, sununı olarak oldukça kötü, şekil ve resim açısındanise yetersiz kaldıklan bilinmektedir. ilk yıllarda yayınlardakıtablolar ve formüller oldukça karmaşıktırve UygUll bir yolla kontrol altında tutmak ve yönetmek oldukça zor olmuştur(petlenati, 2001, s.1-2). i 980'1i yıllarda "Hem basılı hem de elektronik kopyalann birlikte yayınlanması anıamina gelen "paralel yayıncılık" denemesi gerçekleştirilmiştir.paralel yayıncılık., 1983'de, Amerikan Kimya Kurumu (American Chemical Society)'nun yayınlamış olduğu dergilerinin ti::lid metinlerini bir ticari şirket (Dibliographic Rctricval Scrviccs, BRS) aracılığıyla mnnete sunmasıyja ba~ıarnıştır. Ancak Internet Ye diğer ilgili akademik ağlar aracılığıylagerçek anlamda elektronik yayıncılık yapma projeleri] 989'da meydana gelen "soğuk fii.zyon" olayından sonra hız kaz~nmıştır(yar, 2004, s.45u). 1990'!ı yıuann başlarında CD-ROM/lar e-yayıncılıkiçin etkili bir araç olarak. görülmeye baş1.aml~ıır. Çllrtl...'ii CD-ROM'lann resim ve şekilleri yüksek nitelikte saklayabildikleri, uzun ömürlü olduklan ve düşük maliyetli olduklan bilinmektedir. E-yayıneılığınbu çeşidi özel yayınlar için (sözlük., atlas, ansiklopedi) hala kullanılmaktadırve uzun yıllar da kullanılacağıtahmin edilmektedir. CD- ROM'lan etkin kılan özelliklerinden bir diğeri de kapasitesi, yüksek güvenilirliğive bununla birlikte çoklu ortamı taşıyabilecek yapıda olmasıdır. Ancak, çok geçmeden CD-RüM'lann da bazı sakmcalan görülmiiştür. Sakıncalardanen temel olanı her bir yayın için ayn kurulum gerektirmesidir. Bu durum kütüphaneler için CD-ROM koleksiyonlannı idare edilemez duruma getırnıiştir.kütüphaneler hem güncel kalabilmek, hem de bu donanımlannve kurulumiann gerektirdiğibakım işlerini (CD ROM, LAN-Local Area Network sunucu bağlantısı gibi) kolaylaştırmak için erişimi güçlendirici çeşitli araçlar geliştirmişlerdir(pettenati, 2001, 5.1-2). 12 3
dergi ilk 1994-95 yıllannda yayınlanmıştır. lee (Institution ofelectrical Engineers) 'afından dağıtılmış olan ilk e-dergi, çevrimiçi elektronik mektuplardan oluşmaktadır leetronics Letters Online). Elektrik Mühendisleri Kurumu OCLC aracılığıylabu rginjn dağıturum yapmıştır. OCLC okuyucu istasyonuna kurulabiten Guidon adlı bir temeı icat etmiştir. Guidon zengin bir fonksiyonu olan mükemmel bir araç olmasına ğmen, web tabanh bir araç değildir. E-dergilerin dağıtımı için web kullanıhr ınanılmaz, onun modası da geçmiştir(pettenati, 2001, s. 1-2). azetelerin elektronik sürlımleri 1995 yılında ABD'de görülmeye başlamıştır. Sekiz ıyük gazete (The Washington Post, Time, Mirror, Tribune dahil) baskıya hazır ıyfalarını çevrimiçi olarak amnda ak.ta1idak için Yeni yüzyıl yayın ağı adıyla şirket urarak haber yayıncılığına başlamışlardır (Onursoy. 2001, s. 5). Veb paylaşımı ve yayıncı1ıgı 1995-96 yıllarında başlamış ve büyük bir başan sağlamıştır. I/eb'in, çoklu ortam araçlanmn kullanımınaolanak tanıma~ı" (metin, ses ve hareketli ;örüntünün aktarırnı) PDf biçimini kullanması ve metin içinde bağlantılan sağlama ılanak.lanyla e-yaymcılığın gelişimine katkıda bulunmuştur. ~-yayıncılık, İnternet'in gelişimine paralel olarak; List,;en'er (liste sunucusu), FTP (File fransfer Protokol-Dosya Değişim Protokolü), Gopher ve web ile yayıncılık evrelerini ~eçinniştir. 1.3 İNTERNET ORTAMINDA E-YAYINCILIGIN GELİşİM EVRELERİ 1.3.1 Listserv ile Yayıncılık [nternet ortamında, belli bir konuda yazışmak isteyen ak.ademisyenler ve diğer K.ullanıcılann haberleşmesineyönelik listeler, ilan tahtalan gibi yönetim paketleri bulunmaktadır(akgül, 1999, 8.49). Listserv diye adlandmlan bu yönetim paketi sayesinde, bilimsel ve akademik iletişim ku1idak isteyen kullanıcılar liste haline getirilmekte, oluşturulan bu listelere e-posta aracılığw1a iletiler belli bir yerde toplandıktan sonra dağıtılmaktadır. E- yayıncılığın ith: gelişim evreleri bu şekilde başlamıştır. Listserv yazılımı, uluslararası NJE ağındaki ıearı~-europenacadeınic Research Netw"orkl BlTNET) IBM VM/CMS sistemleri üzerinde çalışır. Herhangİ bir EARN/Bitnet adresine e-posta yollayabilen herkes, yazışma listelerine katılabilir, sunduğu 4 olanaklardan faydalanabilir. Listserv komutlanyla ağ üzerindeki aboneleri bulmak, onların geçmiş tartışma konularına erişmek ve tartışmayöneticisinin sunduğu dosyalara erişmek olanaklıdır. Bütün Listserv listeleri Bitnet düğümündeyer aldığındantarihselolarak BlTNET ağıyla özdeştir (Ağır, Ülkemizin de içinde ulunduğu 30 ülkede, 250 den fazla sitede Listserv bulunmaktadır. Bunlardan bazılan şunlardır: LİSTSERV EARN.EGE.EDU.TR EARNCC.EARN.NET VM.GMDDE HEARN.NIC.SURFNET.NL SEARı'l.SUNET.SE BITNIC.CERN.NET 1997, s.23). ÜLKELER TÜRKİYE FRANSA ALMANYA HOLLANDA isveç ABD İnternet ağları üzerinde elektronik dergiler (e-dergi) yayıncılık faaliyetlerinde Listserv'ü kuııanmı:;;lardır. Listsenı"de en çok yayınlanan yayımlar;haber büıtenleri (News bulletin), dergiler (journals), hakemli dergiler, ve basılı karşılığıbulunmayan yeni tür yayınlardır. Listserv sayesinde binlerce sürdürümcüye e-posta yoluyla e-dergiler ya da e~yayınlar hızlı bir şekilde iletilmektedir. Bu gelişme e-yayıncılığayeni bir ivme kazandırrnıştır. İletişim ve yayım aracı olarak kullanılan listeler, Liste yöneten programlarla yönetilider. Bu programlara LlSTSERV, COMSERVE, MAJORDOMO, LlSTPROC, MAILBASE, MAILSERV programları örnek olarak gösterilebier. Bugün birçok tartışma listesi İnternet üzerinden hizmet vermektedir. Yalnızca LlSTSERV ile yönetilen listelerin sayısı 22 Nisan 2002 tarihi itibariyle 55.823 adettir (Hundie, 2002, s. 157). Listelerle ilgili aynntılı bilgi alınabilecek web sitelerinden bazılarına, "The Reference to İnternet Discussİon and Information Lists http://tile.netllists/, The CataList http://www.lsoft.com/hsts/listref.html gösterilebilir. 1.3.2 FTP ile Yayıncılık File Transfer Protocol baş harflerinin bir araya getirilmesinden oluşan FTP ya da dosya taşuna protokolü İnternet üzerindeki bilgisayar sistemleri arasında dosya alışverişini sağlayan bir hizmettir. Dosya alışverişieridüzenleyen FTP programlan sayesinde bir kullanıcı kişisel bilgisayarına İnternet'e bağlı dünyanın herhangi bir yerindeki bir 51
bilgisayardan dosya çekebilir veya diğer kullanıcınınbilgisayarınadosya gönderebilil Ağ üzerindeki kullamcılann biıgisayarlanna ulaşnıak için güvenlik engellerini aşmak gerekir. Karşı kullanıcı şayet izin verirse (kullanıcı kodu ve şifresini verirse) onun bilgisayarınaya da FTP adresine girebilirsiniz. Ancak genel kullanıma yönelik dosyaların paylaşımı için "İnternet üzerinde kurulan "AnonyınousFTP" (anonim FTP) hizmeti ile kullanıcı kodu ve şifre gibi engeller kaldınlmışve dqsya paylaşımında İnternet üzerinde en çok kullanılan hizmetlerden biri haline gelmiştir" (Çağıltay, 1995, s. 27). Kullanıcılar e-dergilere FTP hizmeti sunan sitelerle ulaşabilmektedirler.e-dergilerin web sitesi yöneticileri, FTP hizmeti sağlayan sitelere dergideki makaleleri dosyalar halinde bırakmakta, sürdürümcüler de bu sitelere girerek yayınlan kendi bilgisayarlarına aktarabilmektedir. Aynca masaüstü yayıncılıktada yazarlar ve tasanmcılar tarafından kullanılmakta,basılacakmakale ya da tasanmlar FTP ile karşı bilgisayarlara aktarılabilmektedir. FTP,yayın malzemelerinınmetin biçimli saklanmasınınyeterli olmadığı durumlarda e dergilere kolaylıklar sunmaktadır. Özellikle matematik, fizik, kimya gibi dergiler biçimleri ve dosya yapısı bozulmadan FTP sayesinde kullanıcılara aktarılabilmektedir. Matematik alanında yayınlanan ilk dergilerin yayınlanmasında kullanılan FTP günümüzde de bilgisayar yazılımlarınınindirilınesinde,tez, rapor, kitap, resim ve ses dosyalarmm aktanmında kullanılmal...-tadır(çağıltay, 1995, s. 27). 1.3.3 Gopher ile Yayıncılık Gopherl, 1992 yılında Minnesota üniversitesinde, önceleri yerleşke içerisinde küçük çaplı dosya/belgelere bakmak-almak amacıyla geliştirilmiş bir yazılımdır. Diğer bir deyişle, "dağınıknoktalardaki dokümanlara (bu noktalar farklı ülke ve kıtalarda da olabilir) menü temelli bir arayüz yardımıyla ulaşılmasırrı sağlayan bir İnternethizmetidir" (Çağıltay, 1995, s.53). Gophertin menü temelli arayüzü kullanıcılarakolaylıklar sağlamıştır. Bu sayede kullanıcının komutlar yazmasına gerek kalmamaktadır.arama menüsütie aranılacak konu ile ilgili anahtar kelime yazıldıktan sonra İnternet kullanıcısı arama yapmaktadır. Kullanıcı imleç ve ok tuşlan sayesinde taradığı metin ya da dosya içerisinde ileri geri gidebilmektedir. Gopher'ın kullamcıya sunduğu diğer hizmet ise, text veya binai)' dosyaları, ses ya da görüntü içeren bilgilerin karşı bilgisayardan kişisel bilgisayarlara kopyalanabilmesidir. Anahtar kelimeleri arama menüsüne yazarak taramalar yapılabilmekteaynca, diğer bilgi hizmet sağlayıcılan(www. WAiS, Archie, WHOIS) ya da internet hizmet sağlayıcılanna (Telnet, FTP) Gohper yolu ile geçiş yapılabilmektedir. Gopher getinnış olduğu arayüz modeli ile e-yaynıcılığın gelişinıine büyük katkıda bulunmuştur. Aboneler ve kullanıcılar,sahip olduklan bu yazılım yardımı ile İnternet ağındaki dergilere ulaşıp materyalleri incelcyebilmişlerdir. 1.3.4 WWW ile Yayıncılık WWW, bilgisayar ağlan üzerinde bilgiyc erişimi rahat ulaşmak amacıyla geliştirilmişbir araçnr. "İlk olarak Mart 1989'da "Yüksek Enerji Fiziği" konusunda etkin ve kolay bir haberleşme düzlemi olarak Tim Bamers-Lee tarafındancern'de geliştirilmeye başlanmıştir" (Ağır, 1997, s_25). Tim ve arkada.5lannıntasarladığı haberleşmcplatformu üstmetin i bağlatilı metin (hypertext) adı verilen bir yöntem üzerinde çalışmaktadır. İnternet üzerinde düşünülen bu yeni dizge iki ana bölüm halinde ortaya konulmaktadır; Birincisi İnternet üzerinde kullanılmaküzcrc geliştirilen yeni metin yöntemi HTML (Hypertext Markup Language) üstmeün işaretlerne dilidir. Diğeri isc İnternet üzerinden üstmetin (hypertext) belgelerinin bilgisayarlar arasında aktanlmasını sağlayan I-ITTP (hyper text transfer protokol) üsinıctin aktanm ve iletişim kuralıdır (Ustaoğlu, 2001, 8.55). Bu iki temel nokta WWW çalışma sistemini oluşturur. WWW üzerinde gördüğümüz her şey HTML adı verilen bir yazılıın dilindc yazılmış düz yazı dosyalanndan oluşur. Bu HTML dosyalan WWWtarayıcılantarafından bağlanılansw1uculardan alınır ve bir web sayfası görünümünü belirlemede kullanılır. Web sunumu için geliştirilen ilk program "Mosaic" tir ve minois Üniversitesi'ndcki araştırmacılar tarafından tasarlanmıştır. Güriümüzde ise birçok internet gezgini ve tarayıcısı tarafından kullanılmaktadır.en yaygın olarak kullanılanlar, Microsoft İnternet Explorer ve Netscape Navigator'dır(Ağır, 1997,5.26). WWW, dünyadaki en büyük üstmetin yazılım projesi olarak gösterilebilir. WWW işlevsellik açısından Gopher servisine benzemektedir. Ancak hem üstrnetin yazılım temelli bir İnternet servisi olması, hem de grafık öğelerle bir bütün olarak tasarlanmasınedeniyle, kullanıcı ile daha uyumlu (user friendly) ve işlevseldir. Gopher'ınmenü temelli yapısmdan
farklı olarak kullanıcı WWW tarafındanönüne getirilen belgeyi incelerken bağlantı oktalanna tıklayabilmekte ve diğer bağlantı noktalanna ul~ıp tekrar aynı belgeye önebilmektedir. WWW sağlamış olduğu arayüzler, resim, hareketli görüntii ve sesi işlemeye uygım bir yapıdadır (Çağıltay, 1995, s.62). kendi yayın kategorilerini geliştümektedirler. Gazeteler günlük olarak İnternet üzerinden yayınlamrken, diğer stifeli yayınlar da bu ortamda yerlerini almaktadırlar. Web'in teknolojik olanaklan e-dergiler, e~kitaplar, e-bülten1er ve e-magazinler için uygun ortam sunar. WWW ilk başlarda bilgi ve düşüncelerin paylaşımı olarak tasarlanmış olsa da, artık yaygın olarak kullarulan bir kitle iletişim aracı olma yolunda hızla ilerlemektedir. Gazete, televizyon ve radyodan sonra" en yaygın iletişim aracıdrr. WWW sayesinde ücretsiz ola.rak gazete ve dergiler rahat bir şekilde okwıabilmekte, çeşitli bilgi bankalan ve kütüphanelere rahat bir şekilde erişijebilmektedir.bu durum araştırmacılar için zaman ve para açısındabüyük tasarruf sağlamaktadır. Akademik çalışma yapanlar birçok makaleye bu sayede ulaşabilmekte yenilikleri izleyebilmektedir. internet ve Vı.WW'mnbilgi hizmetlerinde sunduğu olanaklan aşağıdaki gibi sıralanabilir; Kültürel değerlerin ve bilgilerin yayılmasını sağlamak Eğitim, Sanat ve beşeri bilimler (mimari, görsel sanatlar, edebiyat vb.), Ticaret ve ekonomi (yatınm, pazarlarna, reklam, uzaktan alışveriş), Fen bilimleri, (fizik, kimya, biyoloji, astronomi ve diğer bilim dalları) Resmi ya da idari konularda bilgilendirmek. Sağlıkla ilgili konularda bilgilendirmek ve eğ~tmel<., Toplumbilimse! çalışımılann (antropoloji, sosyoloji vb.) paylaşımı, Bilgisayar destekli çalışmalar, Oyun ve eğlence, Elektronik. yayıncılık (güncel haberler, dergi,,gazete vb.) Elektronik sanal kütüphaneler, Coğrafya bilgisi, (ülkeler, bölgeler coğrafyası vb.) Bu kadar geniş bir alana hizmet vermesinin yanında web, yayıncılık için de dinamik: bir ortamdır. Web'in dinamikliği onun metin ve görüntünün birlikte kullanımı, etkileşinıliliği, çoklu ortam ve üç boyutlu görüntülerin kulhm!mı özelliğinden kaynaklanmaktadır. Bı.! tür özellikler Web'i yayıncılık a\ôrunda da çekiei kılmaktadır. Web yayıncılan geleneksel yöntemlerle basıp yayınladıklan ürünlerini eş zamanlı olarak Web'e aktarmakta ya da 1.4 ELEKTRONiK YAYINC1LIGIN OLUMLU YÖNLERİ Bu yüzyılınbilgi tlretme, yayma ve paylaşma aracı olarak. bilinen İnternet, kuşkusuz sağlamış olduğu bu olanaklarla rakip~iz görünmektedir. Bilgisayar ortamına alışkın kuşakların yetiştiği göz önüne alındığında, geleneksel yayıncılık. anlayışından e yayıncılığa doğru geçişin katlanarak hızlandığı görülmektedir. Görsel-işitsel bütün iletişim araçlan İnternet ortamına hızla aictanlmalctadır. TI-yayıncılığın, gdeneksel yayımcılığagöre birçok avantajı vardır. Bu avantajlardan en önemlileri arasında kağıt tüketimi ve posta ücretlerinden kaynaklanan giderlerin azalması, aynca, yayınlanacak.olan makalenin kullanıcılara ulaştmlmasındazaman probleminin azaltılmış olmasıdır. Şüphesiz e-yaymların okuyucu i izleyiei kitleye getirdiği olumlu ve olumsuz yönler bulunmaktadır. E-yaymcılığın olumlu yönlerine e-gazetecilik yönünden bakıldığında; e gazetelerin okurlanyla sürekli etkileşim halinde olduklan görüıtlr. Okur bir tıklama ile bilgiye ya da habere kolayca ulaşabilmekte,sayfalar arasında kolaylıkla dolaşabilmekte, okuduğu metin dikkatini çekmişse o sayfaya tekrar dönebilmektedir. E-gazeteler web teknolojisinin getirmiş olduğu olanaklar, ses, resim, hareketli görüntü sayesinde okuyucusmmn dikkatni çekip onunla etkileşim sağlamaktadır.aynca sıklıklave kolayca güncellenebilir olması da onu bash yayına göre üstün kılmaktadır (Onursoy, 2001, s.ll). Daha genel bağlamda e-yayınçıilğın olanakları Slfalanacak olursa; 1- Java programlama dili ve çoklu ortamın kullanımı için gerekli yazılınılar bilgisayara yüklendiğinde yazı ve görüntünün yanma ses de elc1enebilmektedir. 2~ Uluslararası etkileşim: Java programı ve COl (Computer Oraphic Interface) grafık arayüz sayesinde, şekiller ve göriintüler kullanılarak. okur yönlendirilebilir (uzaktan eğitiın). 3- E~yayınlarda amaca uygun bilimsel bilgi, ürün çalışması ve dağıtımı daha hızlı yapılabilmektedir. is
4- Üstmetinler / bağlantılı metinler (Hypertexl) sayesinde, Küresel ağda yayınlanan makaleden, atıfta bulunulmuş diğer e-bilgiye ulaşabilmektedil 5- Araştırma zenginliği; araştırmalarda bilimsel kolaylık, genü;üik, editöre mektup ile tartışma konulan yaratılarakbu zenginlik hayata geçirilebilir. 6- E-yayın araçlan bilgiye erişimi kolaylaştırmaktave yöntem geliştinne zenginliği sağlamaktadır. Günümüzde WAP (Kaplosuz erişim protokolü) ıeknolojisinin gelişimi ıle cep telefonlarına e-yayın yapılabilmektedir. Bu duruma en güzel örnek Turkcell'in "Şubuo" hizmetidir. 7- E-gazeteler sayesinde, okur aynntılı hava tahminlerine, yol ve deniz durumlarını anlatan raporlara ulaşabilmektedir. 8- Okur açı:;ından yine önemli bir neden, e-gazetelerin ücretsiz olmasıdır (bazı gazeteler, sürdürümcü (abone) yayın yapsa da). 9- Evrensel düzeyde yayınları izleyebilme olanagı sağlayabilmektedir. Okur, dünyanm herhangi bir yerinde yayın yapan e-dergi ya da e-gazeteden hi19i edinebilmektedir. 10- Zaman tasarrufu sağlar. Çalışmalar ve iletişimin büyük kısmıinternet ortamında yürütüldüğüiçin yayım süreci çok daha kısa sürede gerçekleştirilebilmektedir. 11- Coğrafi kısıtlamaları ortadan ka-idml Dağıtım sorunu, baskı masrafları, kurumsal giderler yoktur. Sermay~ bağ!mh1ığı olmaksızın yayıncılık yapılabilir. 12. Basılı yayıncılığa oranla, çok daha büyük okur kitlelerine u.laşılabilmektedil 13- Baskı maliyeti olmadığı için çok daha kapsamlı ve zengin içeriğe sahip olabilir. Özellikle fotoğraf dergiciliğinde, basılı yayınlardan çok daha fazla fotoğraf yayımlama olanağına sahiptir. 14- Dayanışmacı ve işbirlikçi bir kültürün oluşturulması için daha uygundur. Kitle iletişim alanındaki seçenekli yayıncılık. arayışlarına yanıt vemıe gizil gücü yüksektir. Elektronik. yayıncılık, bireylerin doğrudan katılımına dayalı olması ve "doğrudan demckrasi"ye yönelik siyası:ı.! ve kültürel açıhilllar içern:!es! nedeniyle, entelektüel etkinlikleri, seçkin. dar grup sınırlamalarının dışına çıkararak kitleselleştirme potansiyeline sahiptir. 15- Kağıt kullan.ımma bağlı çevresel yıkıma katkıda bulunmaz. (Onursoy, 2001, s.14; Gürçan ve Batu. 2001; Kutup ve Benli, 2005) Aynca akademik e-dergileıin geçmiş sayılanna belgeliklerden ulaşıp taranın yapılabilmektedir. E-yaymlardan olan E-kitapların da kendi biçimine uygun olumlu yönleri bulunmaktadır; 1. Kütüphanelerde buıunan ve İnternet aracılığıyla erişilebilen başvuru e-kitaplar sayesinde öğrenciler okııla gitmeden araşlırmaları ile ilgili kitabı masa üstüne indirebilmekte, yine kütüphanenin sağlamış olduğu yazılım sayesinde okuyabilmektedir. 2. E-yayınlarda kullanılan çoklu ortam (Multimedia) özellikleri sayesinde e-kitap, öğrenciler için daha cazip hale gelmektedir. Okur hem görüntülü hem se.~li bir şekilde kitabı okuyabilmektedir. Birçok duyu organı kullanılarak elde edilen bilgi daha bılıcı olmaktadu. 3. Kağıt kitaplar, yırtılıp, dağılabilir, taşınması ve saklanması z'or, aynca üretim açısmdan pahalı olmasına rağmen e-kitaplar bunların çoğundan etkilenmemektedir. Kolay depolanabilmekte, kağıt gibi yıpranmnmakta, fiziksel açıdan fazla zarar gönnemcktedir. 4. Bir diğer olumlu yanı da 24 saat istenilen yerden erişim olanağının bulunmasıdır. Aynı kaynağı, aynı anda birden fazla kişi kullanabilmektedir. 5_ Elektronik yayıneılıkta, özellikle de İnternet süe1erinde, okuyucuya sunduğutiuz sayfalar sürekli elinizin altında ve sizin denetiminizde olduğu için sayfalannızda yapılan bir hat.aya anında müdahale edebilir, herhangi bir sayfadaki hatayı dilediğiniz zaman düzeltebilirsiniz. Basılı basıldıktan sonra hataları yayınlarda ise, yayın matba<:ıda düzeltmenin yolu yoktur, Ancak bir sonraki sayıda düzeitme metni yayınlanabilirya da derginin ar~sında ek olarak bir düzeltme kağıdı sıkışanlabilir (Clyde, 2005; Dede, 2005). İnternet'in bilgi teknolojisine getirmiş olduğu yenilikler bilgiye erişim işlemlerinde büyük avantajlar sağlamıştır. Elektronik yayıncılık, bilimsel bilgiye erişim açısından birçok yeni olanak sağ!am~kt:'ldır. Elektronik ~/<,.Y1!1cıll.lC a.lc~demik düny<'.ya, <ıraştmnacıbrla iletişim kurmak, taslakiarı birbirine göndermek ye geri bildirim almak olanaklarmın yanı sıra, kütüphanelerin çevrimiçi kataloglanna, tam metin ve sayısal veri tabanianna, elektronik 1 10 II i
kitaplara, elektronik ansiklopedilere, uygulama yazıhmlarına, elektronik ön bası belgeliklerine, araştırma raporlanna, teknik raporlara, elektronik tezlere ve elektronik dergilere ulaşma şansını da vermektedir (İnceelli ve diğerleri, 2005). Birçok ulusal ya da uluslararası dergi lnternet üzerinden yayınlanmakta, makale kabul etmekte, editorial süreçleri ve hakem değerlendirmeıerinide İnternet üzerinden gerçekleşlinnekıedir(pleksus, 2004). 8. Yayın yapan şirketin kapanması. 9. E~kitabı İnternet'ten indinnek ve okumak için uygun yazılımagereksinim vardır 10. Bilimsel çalışmalarda kullanılan alıntılar yeterince güvenilir olmamaktadır. i ı. E-ortamlarda ışığın keskinliği uzun metinlerin l1kunmasını güçleştiltilektedir (('.ıürcan ve Birsen, 2000; Clyde, 2005). 1.5 ELEKTRONİK YAYINClLlGIN OLUMSUZ YÖNLERİ 1.6 TÜRKİYEDE ELEKTRONİK YAYıNCıLıK E-yayınlara erişimde, fiziksel ve teknolojik birçok olumsuz yön de bulunmaktadır. Bu olunısuzyönler maddeler halinde sıralanacak olunursa: \ ıı 1. İnternet gazetesi okurunun tavrı, başlıklara şöyle bir göz atan geleneksel gazete okurunun ta\itından hiç farklı değildir. Ancak İnternetgazetesinde yer alan bir haberin en basit düzeyde bile olsa aracın doğasından kaynaklanan farklılıkları söz konusudur. Öte yandan okuru başka sayfalara yönelmeyi teşvik. eden çok fazla bağlantı, yavaş yüklenme, ol-uma güçlüğü gibi teknolojik problemler de okurun ilgisinin geleneksel gazetede olduğundan çok daha çabuk. dağılmasına neden. olmaktadır. 2. Telefon hat1annda çıkacak bir sorun bağlantıyı etkileyebilmektedir. Bu durum e yayına erişiini olumsuz yönde etkilemektedir. 3. E-yayınlar, basılı yayınlara oranla daha az ciddiye alınmaktadırlar. 4. Telifhaklannm korunmasıkonusunda hii li yeterli teknolojik. yazılım ve hukuki düzenleme sağlanamamıştır. 5. E- yayınlardan yararlanabilmek için teknolojik altyapı desteği (en azından bir bilgisayar ve internet erişimi) vc belirli bir seviyede bilgisayar kullammı bilgisine gereksinim vardır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde eğitim ve ekonomik nedenlerin etkisiyle bilgisayara sahip olma oranı ve İnternet olanağı hii Iii yeterince gelişmemiştir. 6. Ekonomik. açıdan ha la basılı yayıncılık kadar karlı bir ticari yatırım seçe.neği değildir. 7. Sunum sağlayan aracın hizmet dışı olması. Türkiye' de elektronik yayıncılık., gazete, dergi ve diğer yayın araçlannın İnternet ortamına taşınmasıyla başla..ıııştır. Akademik çe\iteyi temsil eden üniversiteler de bilimsel yayınlarım e-ortama aktararak bilimin, düşüncenin ve sanatın hızlı bir şekilde yayılmasını sağlamışlardır. E~ yayı:r:ı- ilk olarak dergi ve gazetenin, İnternet ortamına aktarılmasıyla başlamıştır. "Türkiye'de gazeteler 1995 yılında lnternet yayımına başlamışlardır. llk basın kuruluşlarından Aktüel dcrgisi (l9 Temmuz 1995 Boğaziyİ Üniversitesi Bilgi İşlem Merkezi üzerinden ınternet'e ginniş ve ilk günde II bin 500 bağlantı gerçekleştirmiştir) ve Z3man gazetesi (2 Arahk 1995) olmuştur" (Onursoy, 2001. s.12). İzleyen yıllarda bütün ulusal düzeyde yayın yapaıı gazete, dergi, radyo televizyon kuruluşlan e-yayıneılığa başlamışlardır. E-yayınlar ülkemizde de ilk yıllarda basılı yayınm web sayfasına aktanlması konumunda olmuştur. Günümüzde ise bu durum değişmekte, sürekli güncellenen yapısıylabiraz olsun paralel yayıncılıktan sıynimaktadır. Paralel yayıncılık. çoğu e-dergilerde devam etmektedir (Doğu Batı, Sanat Dünyamız. Varlık. gibi). Bazı e-dergiler ise basılı derginin adeta tanıtıcısı olup okuyucuya mak3lelerin ön bilgisi verilip derginin basılısım almaya yönlendirici konumundadır (Doğu Batı dergisi ve Yapı Kredi Yayınları'nın dergilerinde bu durum gözlemlenmektedir). Hürriyet gazetesi yazarlarından SerdarTurgut 1999 yılında yayınladığı bir yazı.sında Türkiye'deki e-yayıncılığın (e-gazetecilik) 1995 yıllarında yazılı basının e-medyaya kendi ürii.nlerini aktanırak başladığını vurgulamaktadır. Ayrıca bağımsız olarak yalnızca e-haber yayıncıltğı yapan iki sitenin de Türkiye'deki ilk örnekleri olduğunu söylemektedir. nabertürk ve Medyakronik e-yayıncılığınson derece başanh iki örneğidir (Turgut, 1999). Ayrıca, «Dördüncü Kuvvet Medya" e-gazetesi de İnternet ortamında bilinirliği hızla artan bir e-yayın olmaktadır.
Tolga Çevikel 2003 yılında yapmış olduğu çalışmasında Türkiye'deki haber sitelerini incelemiş ve bunlardan 22 tanesinin medya guruplanndan bağımsız, yalmzca İnternet ortammda var olmaları, içeriklerini kendi ürettikleri ve düzenli ve ciddi bir şekilde güncelleme yaptıklarını tespit etmiştir (Çevikel, 2003). Aşağıda bu sitelerin adları ve adresleri verilmiştir. Haber Sitesi Bağımsız İletişim Ağı Digi Medya E Haber Haber i Haber 3 Haber A Haber Analiz Haber Gazete HaberMetre Haber Türkiye Haber Vitrini Haber X Havadis i Medya Internet Haber Net i TV Net Gazete Net Haber Objektif Haber Olay Haber Press Türk Sansürsü7. Adresi htlp:l/www.bianet.org http://www.digimedya.com http://www.ehaber.net http://vvww.haberl.com http://www.habed.com http://www.habera.com http://www.haberanaliz.com http://www.habergazete.com http://www.habcrrnetre.com hltp)/ı;vww.habcrturkiye.çom hnp://www.habervitrini.com http://www.haberx.com http://www.havadis.net http://wvıw.imedya.com http://www.internethaber.com http://www.netlho-.com http://www.netgazete.com http://www.nethaber.com http://www.objektitbaber.com http://www.olayhaber.com http://vvww.pressturk.com http://vvww.sansursuz.com Türkiye'de e-yayıncılığm geliştiği bir diğer alan da e-dcrgiciliktir. Farklı içerik ve konularda yaym yap::ın e-dergiler vardır. Özellikle tanınırlığı çok yüksek olan Fotografya dergisinin öyküsünü derginin yazarıan şöyle aktannaktadırlar: "Türkiye' de, İnternet'te, sanal bir fotograf dergisi yayınlama konusundaki ilk girişimi "Fotografya" nın ftkir babası ve kurucusu S. Ugur OKÇU başlattı. 13 Mayıs 1998' de internette yayın hayatına başlayan (www.fotografya.gen.tr). farklı coğrafyalardan, farklı cinsiyet ve yaş gruplarından, farklı eğitim alanlarından bir grup gönüllü tarafından, tamamen imece usulüyle çıkarılan Türkiye'nin ilk ve en kapsanılı sanal fotograf dergisidir. Alanında ilk olması nedeniyle, İmemet ortamında yayımlanmaya başladığında, önündeki tek örnek basılı yayımt:ılık olduğu için format olarak bunları örnek almıştır. İnternet yayıncılığının sağladığı pek çok olanak bulunmasına rağmen, binlerce yıldır aşina olduğumuz basılı kültüre yatkın koşullanmalarımız nedeniyle derginin alışıldtk biçcmini değiştirmeyerek tutucu davramnalda birlikte, içerik konusunda her zaman aykırı ve yenilikçi bir tavır koyarak bu ikisini dengeledik" (Kutup ve Benli, 2005). Diğer bir örnek de "Dergibi" dergisidir. Kültür sanat-edebiyat alanında yayın yapan ve yalnızca e-ortamda yayınlanan "Dergibi" (dergibi.com) 1999 yılından bu yana e-dergi olarak yayınlanmaya devam etmektedir. Bu derginin diğer bir özelliği de Yazarlar Birliği tarafuıdan 2005 yılında ilk kez uygulamaya koyduğu en iyi e-yayın kategorisinde ödüllendirilmesidir. Dergibi, tasanm bağlamında değil, içerik ye en çok ziyaret edilen, aym zamanda okunan dergi olduğu için ödüllendirilmiş olabilir. Söz konusu dergi yayın hayatının ilk üç yılında iki aylık. periyotlarla yayınlanan bir dergi olmasına rağmen 2001 yılından sonra periyodik olarak. yayınlanmaktan vazgeçilmiş, sık güncellenen bir yayın sürecine girmiştir. Yavaşça e-dergi biçiminden çıkıp kültür-sanat anakapısına (Portaı: İnternet anakapısı) kaymıştır (Dergibi, 2005). Ülkemizde yayımlanan elektronik yayın yapan akademik dergiler incelendiğinde çoğu basılı dergilerin elektronik ortama aktarılması şeklinde olduğu görülür. ULAKBİM Türkçe Süreli Yayınlar Listesi 'ndc yaklaşık. 20 ade/. web sayfası olan, makalelerin özetlerine ya da tam metinlerine erişim sağlanan Türkçe dergi bulunmaktadır. TÜBİTAK. tarafından yayımlanan popüler Bilim ve Teknik Dergisi'nin (http//www.biltek.tubitak.gov.tr)vefizik.matematik. yer bilimleri gibi 12 dalda yayımlanan bilim dergilerinin elektronik kopyalarına TüBİTAK'm web sayfasından (http://joumals.tubitak.gov.tr) erişilebilmektedir. Türk Kütüphaneciler Derneği tarafından 1952 yılından bu yana aralıksız yayımlanan Türk Küruphaneciliği dergisinde ç~kan tüm makalelerin tam metinlerine de,..http://www.kutuphancci.org.tr.. adresinden erişilebilmektedir (Tonta, 2002). Son yıllarda ülkemizde az sayıda da olsa sadece elektronik olarak yayımlanan akademik dergilere rastlanımıktadır. 1997 yılında Ankara Tabipler Odası tarafından Turkish
Eleetronie Journal ofmedicine (http://bilgi.umedia.org.tr/yayin/tejm)yayımlanmaya başlanmış ancak günümüze dek yayım sürdürülernemiştir. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsülnün E-dergisi (http://www.sosyalbilimler.hacettepe.edu.tr/dergi) ve 2000 Ocak ayında yayın hayatına başlayan Anadolu Üniversitesi'nin Turkish Online Journal of Distancı~ Edueation lhttp://tojde.anadolu.edu.tr) adlı hakemli dergileri bunlara örnek olarak verilebilir (Tonta, 2002). Aynea e-sosder (elek"tonik sosyal bilimler dergisi) (http://www.e~sosder.com)yalnızca e-ortamda yayınlanan bir dergi olup, uluslararası hakemli dergi statüsünde, indekslere (Social and Human Sciences Online Periodicals Index) giren bir dergidir. Aynı zamanda YÖK (YükseköğretimKurulu) bu dergide yaymlatlan yazılan doçentlik sınavında akademik yayın olarak kabul etmektedir. Diğer bir örnek de müzik alamnda akademik yayın yapan müzik ve bilim dergisidir (wwvı.t1lüzikbilim.com). Bu dergi uluslararası hakemli bir dergi olup mart ve eylül aylannda yılda iki defa yayınlanmaktadır. Oeak ayında dergide yayınlanan makaleler kitap haline getirilmektedir. Bu yönüyle Müzik ve Bilim dergisi koşut yayıncılığın farklı bir boyutunu sergilemektedir (e-ortamdan> basılı ortama). Ülkemiz açısından değerlendirildiğinde, e-yayıncılığın henüz tam anlamıyıa otunnadığı gözlemlenrnektedir. Yalnızca İnternet ortamında yayın yapan gazete, dergi ve diğer iletişim araçlan yok denecek kadar azdır. Sevindirici nokta, basılı ürünlerin hızla İnternet ortamına aktanlarak sayısal bilgi birikimi ve deneyiminin geliştirilmesidir. T.C. üniversitelerinde de akademik e-dergi yayıncılığımn hızla geliştiği gözlemlemnektedir. 1.7 ELEKTRONİKYAYINARAÇLARI E-yayınlar,okuyuculara bilimsel ve diğer içerikleri ulaştırmak için son teknoıojileri kullanmaktadırlar. Yayıncılarbıı teknoloji sayesinde okura artık daha hızlı ve verimli bir şekilde erişebilmektedirler. Bu hızlı ve etkili erişme isteği basım yayım endüstrisinde büyük değişiklikıeri beraberinde getinniştir. Tüm bu gelişmeler, yeni donanım ve yazılım araçlarıyla okuma biçimini de etkilemiştir. Son on yılda elektronik yayınlann çeşitli aktarım biçimleri görülmektedir. E-yayıncılık çok geniş bir kavramdır ve birçok farklı yayınlama biçimini içerir; ki bunlar arasında elektronik kitaplar, istek üzerine basım (PO0- Print-on-demand), e-posta yayıncılık, e-bülten, e-mürekkep, e-dergi ve web yayıncılığıdır. Yakın zamanda daha da farklı e-yayın teknikleri geliştirilebilir. 1.7.1 E-kitaplar E-kitaplar, normal bildiğimiz kitapların, tüketiciye sayısal (digital) biçimlerde sunulmuş. haliilir. Bu sayısal biçim, sunuluş şekline göre çeşithk göstennektedir. E-kitaplar, CD ROM' da yayınlanabileeeği gibi İnternet ortamında da e-kitap siteleri üzerinden yayınlanabilmektedirve okumak için indirilebilmektedir (Clyde, 2005, s. 45). E-kitaplar HTML ve XML (Uzatılabiliri Genişletilebilir Biçimlerne Dili) biçiminde sunulmasımn yanı sıra okuyueulann bu tür kitaptan rahatça okuyabilmeleri için birçok ütün geliştirilmiştir. Kitabın 'vey,a belgenin sayfalarım ekranda daha kolay okunmasını sağlayan özel yazılımlar yazılım firmalan tarafından piyasaya süriilmektedir. Bu yazılımlardan Adobelnin üretmiş olduğu PDP biçiminde "Adobe Reader", diğeri ise Microsoft fimıasınm ürettiği MMicrosoft Readerndır. Adobe ve Microsoft web sitelerin Reader yazılımlarını ücretsiz olarak sunmaktadırlar. Ayrıca microsoft web sitesinde "Microsoft Reader" kullanımını arttınnak için ücretsiz olarak e-book (e-kitap) yayınlamaktadır. biri Son yıllarda e-kitap yazılımları için açık kod kaynaklı bir ölçüt olan DEB (üpen ebook i Açık e-kitap) geliştirilmiştir. E-kitap yazılımlanddaki gelişmeler gücü gizli bir pazar oluşumunu sağlamıştır. Her ne kadar yazılı basını terk etmeme konusunda ciddi direnmeler olsa da toplumun önemli bir kesimi e-kitaplann yararına inanmaktadır. E-kitaplar toplumsal eğilimi yakalamış görünmektedir. Yaygın olarak bilinen kadın dergisi "Vogue" nun son sayılarında olmazsa olmıız aksesuarları arasında e-kitap okuyuculan da almış durumdalar. Aslında bu pazar, beklenenden fazlasını da verebilir; çürn..'"ü pazann önd", ge(en basımevleri ve teknoloji şirketleri bu işe akıl almaz derecede yatmm yapmışlardır. Açıkçası hangi ölçütün başarılı olacağını ve insanlanil e-kitııplara ne zaman alışacağını şimdiden kestirebilmek olası değlldir. E-kitapları okumada, kullanılacak cihazlann 50 USD altına düşmesiyle, daha kolay benimseneceği yadsınamaz bir gerçektir (Desktoppub.about, 2004). 1.7.2 İstek Üzerine Basım Yeni olan bu yöntem kitabın bir defalığına ya da talep üzerine basmıını ifade eder. Bu yöntem sayesinde serbest yayıncıların gereğinden fazla baskısı önlenebilir. Bu yöntem lazer baskı sistemleri ve yazıcılann okuyabileceği elektronik biçimlerini içerir. birçok yayıncı bu yöntemle daha az sayıda kitap basarak daha fazla gelir sağlayabileceğini düşünmektedir. Kullanılan teknoloji şimdilik pahalıdır. Newyork Times'da yayınlanan habere göre, e-kitapta öncü şirkçtlerden biri oian Ligiuening Source Ine. yayıncılardan kitap başına 4 USD'dan fazla bir ücret almaktadır. Bu da az miktarda seri üretime göre yiıksek bir fiyattır. Teknolojinin ucuzlanıası ise daha çok yayıneının bu sisteme geçmesine i 16
bağlı. Aslında bu yöntem nonnal kitaplarla elektronik olanlar arasındabir geçiş basamağı olarak da düşünülebilir.yine de bu yöntem eskisi gibi kağıt sayfaları kullandıgı için, e~ kitaplar gibi hızlı ve ucuz biçimde ruketkiye ulaştırılaınamakt.ave uzun vadede şöhretini yitirebilmektedir. Tüketicilerin e-kitap yazılımlan ve donanımlanna alıştıklan düşünülürse, talebe göre baskı yöntemi öneminj yitirecektir (Desktoppub.about, 2004). 1.7.3 Sayı.al İçerik Sayısal içerik kitaptan daha kı3fl olan her türlü yazılı bdge anlamina gelmektedir. Yayıncılarbu içeriği tüketicilerin el bilgisayarı ve diğer kablosuz araçlarına göndcrebilmektedider. Bu tür içeriğin gönderilmesinde kunarulan teknoloji Adobe, PDF, HTML, Wap ve diğer tekniklerdir. Verinin paylaşımısüresince "güvenliği"sağlama, yayınlann en büyük endişesidir. çünkü içeriğin kopya1anması ve yasa dışı olarak satılması önemli bir tehdit teşkil etmektedir. içeriğin tüketicinin tdefoıılarına, ccp biıgisayarlarına hatta elbiselerine aktaran kablosuz içerik pazarı, gücü t.am olarak bilimeyen çok büyük bir pazardu. Bu gerçek, önde gelen birçok medya şirketleriyleyayıncı firmalann dikkatini çekmektedir (de>ktoppub.about., 2(04). 1.7.4 E-mürekkep E-mürekkep teknolojisi, medya ve yayıncılarm ilgisini çeken gelişmckte olan bir yöntemdir. Bu yöntem kendi kendini güncelleyebilen gazete ve kitap yaratmad~. kullanılmaktadır. Aynca içerik. istenilen zamanda değişmesi için programlımabılmcktedır. Sür:;;kli olarak farklı görıl.'1tiiler sergileyen reklam ve ilan panolan bunlara örnek olarak gösterilebilir. Xerox ve ciddi yatırımcılardanoluşan e-mürekkep şirketleri şu anda tüm hızla bu teknik üzerine çalışmaktadırlar(desktoppub.about, 2004). 1.7.5 E-posta Yaymcılığı E-posta yayıncılığı, haber, makale ve kısa bilgilendirme iletilerinin kolaylıkla "epostalarından" almaktan hoşnut olan ınsanlar İçin gayet bilinen bir seçenektir. Buna benzerbilgi iletilerin üretimi ve tüketiciye ulaştmlması, hemen her türlü konuda tartışma ve e-posta listelerinin oluşmasına sebep olmuştur. Hatta iş çevrelerinde. tüketiciye bu şckilde ulaşmaküzere birimler oluşturulmuştm.bu tür iletiler ay:-:.ca r:::.edya şirketler~"'1ç,; kendi İnternet hizmetlerini tamamlamak için kullanılmaktadır.birçok yazar okuyucu kitlesini arttırmak, yeni kitapıarını duyunnak ve imza günlerini bildirmek için yazmış olduğu metili biıı1en.:e kişiye aynı anda gönderir (Desktoppub.abouL, 2004). Farklı biçim ve tarzlarda yapılanan E-posta yayıncl1ığ] gitükçe büyüyen bir yayıncılık aracı olarak görülmektedir. Oldukça farklı konularda bültenler vardır, bazılan çeşitli özel konular üzerinedir. Bazı e-posta bültenleri basılı bültenlerle ya da küçük dergllerle benzer içerik ve türdcdir. E-postalar, e-yayınların özetlerinin stirdürümcwere dağıtıldıgı bir araçtır. İntemet'inkullamldığıilk yıllarda, bilim insanım tarafından rnak(jlt: ye özetlerin bir birleri arasında paylaşımında kullanılmıştır. Günümüzde de e~yayınların içerik özetleri sürdüriimcülere günlük ve haftalık obrak e-posta aracılığıyla ulaştırtlmaktadır (Writerswrite, 2005). 1.7.6 E-bülten Yayıncılığı E-posta yayıncılığınabenzer e~bülten yayıncılığı İntcrnet iş dünyaslilın vazgeçilme:z yayınlarından biridir. Hızl1 Ve kolayoluşunun yanında konuya yaklaşım biçimi ve tarzıyla da bir farklılık oluşturur. Bültenler e-posta ile aboneye Uıaştmlırve magazin, tartışma listesi gibi işlevi vardır. E-bültenlerde de zorlama yoktur. Kişi isterse abonelikten vazgeçebilir. Ticaret dünyasında yaygın olarak kullanıjan e-biiltenler, müşterilere yapılmış olunan yenilikleli haber vermek için kullanılır. E-bülten yayınc1lığmda ticari kaygılarla yayın yapılmaktadır (Ebookcrossroads, 2005). Aynca uzun sürcli etkinlikler de de e-bülten yayıncılığı kullanılabilmektedir. Omeğin; Mimarlar kongresinin e-bülteninin yayın hayatı, kongrenin amblem yarışmasındanbaşlayarak etkinlik bitinceye değin yaklaşık üç yıl devam etmiştir. ı.7.7 Web Yaymcılığı Web yayıncılığı yayın endüstrisi ve yazarlar üzelinde güçlü bir etkiye sahiptir. çünkü birçok radyo ve televizyon haber hizmeti sağlayanlarda olduğu gibi (NBS, CNN vs.) hemen hemcn bütün gazeteler çevrimiçi (online) uyarlamaya sahiptir. Magazinlerin çoğu baskı uyarlarnalannın dışında~ özgün web içeriklerine sahip olmaya başlamışlardu.bu gelişmeler [nternet üzerinde olmayan şirketleri elektronik yayıncılık dünyasına girmeye zorlarnıştır. Bütün büyük şirketler v,.-cb sitelerini, hem ÜTÜn ve hizmetlerini taultmak hem de müşterilerinin sorunlarını giderme ve satışlan destekleme amacıyla kullanmışlardır. Web yazarlar için birçok fırsat sunmuştur; artım okuyucu kitlesiyle, işlerini sergileyeceği ijir viuin ve ayı.1l zamanda bir iş aianı olmuştur. Aynca yazarlar sahıp oldukları web siteleriyle çevrimiçi yayınlanm yapabilmekte ve web yayıneılıkdünyasınakolayca ad1id atabilmektedirler. Bu yönüyle web yayıncılığıbireysel yayın yapabilme özgürlüğü de 118
getirnuştir. Bir yazar alan adı ve alan kirası satıu alarak web yaymı yapabilir, düşüncelerini diğer web okurları ile paylaşabilir. Aynı zamanda kitabını kişisel web sitesinde e-kitap olarak yayınlayabitir. Wcb yayıncılığı, bütün e-yayın araçlanm (e~ dergiler, anakapılar, e-posta servisleri gibi) ıçinde barındıran bir yapıya sahiptir (Writerswrite, 2005). yayıncılığı30 yıllık bir geçm.işe sahiptir. E-yayıncılık, ak.ademisyenlerin birbirleri ile yayınlarını daha etkili ve hızlı bir şekilde paylaşabilme istekleri sayesinde gelişmiştir. 1989 yılındaadünisı projesi ile basılı akademik dergi makaleleri CD-ROM üzerinde gö1üntiilü olarak saklanmış ve yayınlamıştır. Daha yakın bir zamanda Elsevier TULlP (Amerika) ve Right Page TM service AT&T Bell laboratuarlannda benzer çalışmalar denenmiştir.aynca Tilburg Üniversitesi Elselvier ile birlikte kiitüphanelenle taramış 1.7.8 E-dergiler E~dergilefsosyal, kültürel, siyasi, spor, edebiyat, sanat gibi konularda, makaleler, deneme, araştırma, röportaj şeklinde yazılann yayınlandığı e-ortam1ardır: E-d~rgjler magazinel ve gü!ıcel olabheceği gibi bilimsel ya da akademik de olabilmekted!r. internet onamı incelendiğinde çoğu dergilerin basılı uyarlamasımn İnternet'e ta~ınmış hali olduğunu görülmektedir. Yeni yeni oluşan güvenle birlikte akademik dergiler sadece elektronik olarak yayınlanmaya başlamıştır. Bilim adamları ve akademisyenıer İnternet'i yalnızca haberleşmek için kulhmmayıp bilimsel yayınlannı yayınlayabileeekleri ortam olarak da kullanmaya başlamışlardır. İnternet'in e-yayıncılık üzerindeki etkisi teknolojik gelişmelerle birlikte sürekli artmaktadır. E-kitaplar ve kablosuz içerik yakın tarihte hayatınıızda daha çok önemli roller alacaktır. E-yayıncılık teknolojik gelişirole birlikte birçok yeni araçları da gündeme taşıyacak toplum ihtiyacı olan bilgiyi, eğlenceyi ihtiyacı olan çoğu şeyi e-yayınlar sayesinde alabilecektir. 1.8 AKADEMİK El,EKTRONİK DERGi YAyıNCıLlG! Akademisyenlerin bilimsel içerik taşıyan çalışmalarının akademik dergilerde yayınlanması sürecinin tüm basamaklannda elektronik ortam ve araçlannın kullanıldığı yayıncılığa "Mademik Elektronik Dergi Yayıneılığı" adı verilir. Elektronik akademik yayıllvıiık basjt ve kısa olarak; beni aralıklarla İnternet ortammda makale, araştırma ve diğer akademik bilgilerin; dergi. yönetimince belirlemniş değerlendinne ilkeleri açısından yine o derginin sorumlu ve göre vii editörlerinin süzgecindcn geçerek dergide yayınlann:asıdlf (Valau~kas, 1997). Derginin akademik bir dergi olduğunu derginin yayınkunılu, alanmdaki hakemleri ve bilimsel çevrelercc kabul gönncsi belirler. Basılı akademik dergiierle aynı süreci yaşayan elektronik akademik dergiler, elektronik ortamın verdiği avantajlan kullanmaktadırlar. E-yayıncılığın, gelişim sürecinde de belirtildiği gibi. e-posta ile başlayan e-akademik dergi 120 oldukları basılı yayınlan bilgisayar aracılığıylakullanıcılara sunmuşlardır. Bu başlangıç aşamasındaki yuh-;;malar paralel yayıncıhga örneictir (Ağır: 1997, 5.43). Son beş yıl içerisinde basılı akademik dergiler ile elektronik akademik dergiler arasındaki aynm giderek azalmaktadır (Valauskas, 19(7). Bunun en belirgin kamtı ise basılı akademik dergiler ile elektronik akademik dergiierin editörlük sürecindeki farklı işleyiş1t.nninortadan kalkması, eş deyişle, her ikisinin de aynı editörtük sürecini izlemesidir. Bu durum, geleceğin genç araştırmacılan için daha fazla yayın ortamında araştırmalanın sergilemek ve yayınlarnaiı: açısından daha geniş olanaklar sunması ve iktişim kanalı yaratması açılarından olumlu bir gelişme olarak değerlendirilmektedir. Elektronik yayıncıılk. alanında son birkaç yılda gözlenen hızlı gelişmelere ve elektronik yayınlann sunduğu yeni olanaklara rağmen, akademik çevreler elektronik yayınlan pek kolay kabullenememektedirler. 1992 YillOda yapılan bir araştırmada üniversitede görevli araştırmacıların bilgisayar ağlannı çoğunlukla elektronik posta amacıyla kullandıkları ortaya çıkmıştır. Bu araştırmactların%7 gibi çok küçük bir bölümü bilgisayar ağlarını biigi edinme ya da bilimsel makalelerini yayımlamak amacıyla kullanmışlardır (Tonla, ı 997). Angell ve Smith'in 1998 yılmda 40 elektronik dergi editöıii ile gerçekleştirdiği "Basılı Dergi Karşısında Elektronik Dergilerin Maliyeti ve Yaradan AçısındanElektronik Vergi Editörlerinin Göıiişleri" adlı makalelerinde eleletranik dergilerin geleceğine ilişkin özellikle akademik elektronik dergilerin diğer elektronik dergilere oranla finans açısından pek şanslı olmadıklannı vurgulamaktadıdar. Örneğin akademik. el~ktronik dergilerin sınırlı ve özel konularda akademik hedefkitleleri bulunmaktadır.bu nedenle bu tür dergi yöneticilerinin rastgele reklam alma olanakları olmadığına değinmektedirler.bununla birlikte gelecekte akademik. elektronik dergiler, editoriai süi~ylerini güçlendirmeli. editörkritii alz..-ıda bilinenler içerisiajeli ve olabildiğince de ~n iyilerini seçmelidirler. Aksi durumda akademik bir dergi olmak yerine, sıradan ve resmi olmayan (informal) bir mektup şeklinde çıkan gazete (newsicttcr) olmaktan öteye giclilemeyeceginden söz 21 i
etnıektedirler (Angeıı ve Smith, 1998). Akadernık elektronik dergi yayıncılığındajhon I-Iopkins Üniversitesi tarafından yürütülen MUSE projesi, Elselver Science ve 9liniversite ile yiiıiitülen Tulip projesi ayrıca MİT (Massachussets Institute of Technology) yayın evinin yapmış olduğu çalışmalarla önemli ilerlemeler kaydedilmiştir.bu projelerin en önemli özelliği birden fazla e-dergiyi aynı çatı altmda toplayıp yayınım yapabilmesidir. Tulip projesi Elsetver Science'in e dergi yayıncılığını yüriittüğüticari bir projedir. Fizik~mühendislik alanında yüzlerce derginin elektronik olarak yaymlanmasım sağlamaktadır.dergiler şu anda HTML biçiminde ve ücretli olarak yayınlamaktadır. E~dergi yayıncılığına diğer güzel bir örnek ise yalnızca elektronik olar<ık iki ayda bir yayınlanan Newcmtle ÜniversiLesi Web Jounıa! Current Legal lssue dergisidir. Postmodern Culture ve J(lmna! of Elektronie Publlshing İnterrıet ortamındahtml biçimind~ yayın yapan örnek dergilerden bazılarıdır (Agır, 1997, s.71 72). Elektronik Akademik dergilerin oluşumılmasınınnedeni, bilginin dizgesel olarak Üre-lilmesİni. yayılmasını, kullanılmasını geliştirmek ve bilgiyi daha geniş kitlelere duyurmak isteğidir. E-ortam, bunu kısıtlamadan, hızlı bir şekilde yapıimasınaolanak sağlamaktadır.aynca aranılan bilginin hızlı bujunması ve de paylaşılması diğerbir özelliktir. Elektron.ik akademik dergiler, İnternet. üzerinde en çok kul\anı!anwww ıle HTML ve SGML (Standart General:ized Mıırkup Language) biç.iminde yayınlanmaktadır. Aynca sayfa düzenleme biçimlerinde de; Adobe Acrobat PDF format, Corel Ventura, CoıTImon Ground gibı yazılımlar kullanılmaktadır. E~dcrgi yayıncılığı-uzerine araştırma yapan Ali Yar Ttirkiye'de 2003 yılı verilerine göre üniversitelere ait tıp, sosyal bilimler ve mühendislik alanlannda LLS adet e-dergi tespit etmiştir. Devlet kuflunlarınaait 38, diğer vakıf / demek ve ticari kunıml:uaait 232 derginin yayında olduğu belirtilmektedir (Yar, 2004, s.450-453). Üniversitelerin yayın organı olan e-dergilerin çoğu, basılı dergilerin e-ortama aktanlmasındanoluşturulmuştur (paraleı yayıncılık). Yalnızca e-dergi olarak çıkanların sayısı yok denecek kadar azdır. Anadolu Üniversitesi'nden Turkish Online Journal of Distanee Edueation (http://tojde.anadolu.edu.tr) sadece elektronik ortamda yayın yapan akademik elektronik yayınc\lığınabir örnektir. Aşağıda e-yayın yapan bazı üniversitelerin elektronik akademik dergilerinin Internet adresleri verilmiştir; Abant İzzet Baysal ÜııiversitesiDüzee Tıp Fakültesi Dergi!;İ http://www.dtip.edu.tr~joumal.hım Adnan Menderes Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi http:/ıtip.adıı.euu.ıridergi/ Akademi Dergisi/ Kocaeli Üniversitesi http:/..www.koıı.edıı.trlhasindakou/akademilindex.htm Akdeniz Üniversitesi tktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dergisi http://www.akdeniz.edu.tr/iibvyenilgenevdergi/index.htm Ankara Ünİversile:ii Tıp Fakültesi Mecmuası http://www.ankara.edu.tr/reetorate/kutuphaneiyayinlar/dergi!er/tip.htm BalıkesirÜniv. Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi http://the.balikeslr.edu.tr!dergi.htm Boğaziçi Üniversitesi Eğitim Dergisi http://edjoumalboun.edu.tr/ CelaL. Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi http://www.bayar.edu.tr/%ı7esosyavdergi/ Çukurova Üniversıtesi İİBF Dergisi http://idari.eu.edu.tr/dergi! Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi http://ww"".y..tip.deu.edu.tr/dergi.! Eastem Journal ofmedidne/yüzüncü Yıl Üniversitesi http://ejm.yytl.edu.tr/ Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi http://www.gujs.urg/ Gazi Üniversitesi Üniversite ve Toplum Dergisi http;/!www.universite-toplunı.urg/index.phpj?code"'ut Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Dergisi http://wv.w.fanna.hacettepe.edu.tr/dergi!dergi.shtml
İstanbul Kültür Ürriversit~siHukuk Fakültesi Dergisi http://y.,ww.iku.edu.tr/gunce/gunce.asp İTÜ Dergisi Seri C: Fen Bilimleri http://www.itudergisi.itu.edu.tr/itudergie.htrn Journal of American Studies ofturkey / Bilkent Üniversitesi http://www.wincscope.ı..:omjsiteihabı:r_detay.asp?haber_id=201&ay_no=404 Journal of Sports Science & Medicine!Uludağ Üniversitesi) http://www.kobi-efor.com.tr/haber_detay.asp?id=590 1.9. AKADEMiK ELEKTRONİKDERGİLERİNÜRETİMSÜREci Akademik elektronik yayıncılık, basılı dergi yayıncılığına benzer süreçleri elektronik ortamın verdiği olanaklara göre gerçekleştiımektedir.her iki ortamın da ortak noktası; biçimierne, haberdar etme, erişimd~r. Biçimlerne: Bilgi aktanmı ister akademik olsun isterse magazinsel olsun stmulduğu aracın yapısına göre şekil almaktadır. Basılı yayıncıhbaki kağıdın aksine Akademik e-dergilerde bilgi e-ortamın sunmuş olduğu olanaklara göre biçimlenmektedir. Bu biçimleniş, zengin bir biçimlerne dili olan HTML olaeağı gibi Adobds Acrobat (PDF) şeklinde de olabilir. Web üzerinden akademik dergi yayıncılığının yayınlanı:;; biçimi basılı yayıncılığa göre bir takım avantajlar sağlamaktadır. Akademişyenler, doğrudan alıntı yapacaklan zaman e yayından alıntı yaptıkları metni kopyala yapıştır yöntemi ile referans göstererek kendi makalelerine ekleyebilmektedir. Basılı yayıncılıkta, doğrudan alıntı zorundadırttreloar, 2005). tekrar yazılmak Haberdar etme: Ak.ademisyenler çoğu zaman yayınlardan haberdar olamamaktadır. Dergilerdeki makalelerden haberdar olabilmeleri için ya dergiye abone olmaları ya da kütüphaneye gidip tarama yapmalan gerekmektedir. E~dergiıerde i5e akademisyenler e posta aracılığıyla yayınlardan haberdar edilmekte ya da İnternet ortamında erişim için dizinlere arama motorları aracılıyla da ulaşabilmektedir (Treıoar, 2005). Erişim: Geleneksel basılı yayınc1lıkta dergi abonelerine posta yoluyla yollanır. Ahone için kullanılan standart!kayna..\c bulucu) aracılığıyla erişilir ('Ireloar, 2(05). E-dergilerde genel anlamda üretim süreci aşağıdaki bölünüerden olu~ur: a) Hazırlık: Yazar çaltşma makal~ metnini y3ymcıya verir. b) Gözden geçirme ve düzenleme: Danışma kurulundaki uzman hakemler t<ırafındanmakale metni incelenir. Hakt:ınlcrin görüşüne göre ya çalışma kabul edilir ya da reddedilir veya düzeltmeler yapması için yazara geri gönderilir. c) Yayınlanma süreci: Kabul gören içerik ve görsel malzemeler e-ortamda yayınlanmak üzere düzenlenir. Ağ ortamında yayınlanmak üzere sunucuya konulur. d) Aboneleri haberdar etme: Bu işlem derginin yeni sayısının SUDUCUda y~yınlandığınme-posta aracılığıyla duyurulmasıdır. Dergi uygun biçimde sürdürümeüye de yollanabilir. e) Belgeliklerne ve dizinlerne: Geçmiş sayılar sonradan sürdüıümeülerin erişebjlmeleri için 5unucuda beıgeliklendirilebilir (Ağır, 1997,s: 67). Üretim aşaması yukarıdaki gibi genel başlık altıo;cla wplansa da, her bir a;.amanın kendi içinde farklı işleyişleri vardır. Aynı zamanda bu işleyiş dergiden dergiye de farklılık göstennektedir. Yayınlanına süreci dergilerin yayın politikasına göre değişmektedir. Elektronik dergilerin de diğer basılı yayınlardaki gibi bir yayın politikası ve gizlilik ilkesi vardır. ltgili yasalar ve yönetmeliklerin öngördüğü bir şekilde her yayınevi yönetmeliğiııi hazırlar, dergisinde yazar ve izleyici kitlesine bildirir. Basılı dergilerdeki gibi e-dergilerin de yayın kılavuzları bulunmaktadır. Yayın kılavuzlannda derginin biçimsel ve içerik özellikleri belirlenir. Kılavuzda mak.ale metinlerinde kullanılan yazı çeşidinden büyüklüğüne, dipnot ve kaynakça gös1erimine, en ince ayrıntısına kadar belinilir. Aynca makalenin hakemler tarafından onay ölçütleri de yayın ilkeleri içinde belirlenir. Yazarların bu yayın ilke ve blavuzuna göre hazırladığı bilimsel çalışmasıili editöre göndermesiyle süfeı; başlar. AIka sayfada bir e-derginin işleyiş şeması verilmiştir (Görüntü: 2). olınayen n!~ştlt'!l1ô\.o:~!ar ise kütüp:h.!!!1ele!~le!l sf'..!e!~ Y~Yl!!.?l1!;:ı.ş!d<ır. Elektr,,:)ni"\.:: ::ıhıdemik dergilere ulaşmak ise Listserv'larda bulunan dergilere e-posta ile, FTP, Gopher ve web üzerinde bulunanlara ise URL (enifonn Resouree Locator / kaynağın adresini belirtmek
n i i ri!ıclr ~ 1 nı,r<2'es;f'" i..,------------ii ". : "V ~ i i tıaı:rrar! ~...lakale ), <.."dıtbre i ı tönderiliı,./ ev t ~ 1 (abul.:dilerl '11ai<.aie, i "'~,~ ld<-'ger't-~:-:imi i ~1akcrie 1 ~c:ıteke, ;Cı~t:-E'rıilf i (~ j ""a!<.al 'j' ı 1-"' 1...e,,"crlar ii e,cergide yaymtarı~! ı_ r,---+- t ---1t 1 i Ham!21l'"ın i ~-_...._---_.. ~._.J i makaje i ~ i i yı;neoci ı // ~ L ~e,!(r-e[ere 1 ' V.:ı'i:~ i ~,,) i <v.j i hay!{~ YOiJec:cı ~ dt'i"etll1'li ~ Edilür rııakaie hakkında SOLL ~ Web tasarımı, tasanın alanlan içinde grafik tasarımın bir ait disipli.ni olarak açıklanabilir. Ayrıca tasanın, sanat alanları içinde bir disiplin olarak da görülebilir (Bu açıdan bakılırsa; resim, illüstrasyon ve heykd de bir tasarım ürünüdür). Web tasarıım, nitelik olarak biçimsel farklılık gösterse de, temel tasanın açısından diğer sanat ve t.asarım dallannın buluştuğu ortak ilkeleri paylaşır. Web tasanm ilkeleri de diğer sanat formlarınıntasanm mirası ü:ıerine gelişmiştir (McClıırg,200Sb). 1- YalınıOk 2. BÖLÜM ELEKTRONİKYAYINLARIN YAYıNLANDlGI ORTAM: WEB 2.1 WEB SAYFA TASAlUM İLKELERİ Yeni bir iletişim aracı olarak var olan web siteleri' diger iletişim tasarım.biçimleri ile karşılaştırıldığmda, (nispeten) yeni bir tasanm alanı olduğu görülür. "Birçok tasail;m disiplini gibi. web tasanınsürecinde de ekranın getirdiği zolunluluklardan dolayı _farklı işleyiş biçimi vardır. Web. görüntü sıkıştırma, eklemeli renk alanlan, ekran çözünürıük1çrigibi özelliklerden dolayı farklı bir yayın aracıdır"(mcclurg,2005b). Bilgisayar donanımı ve İnternet teknolojilerinde.sağlanan gelişmeler, web sayfa tasarımı anlayışınakişisel farklılıklarve yaratıcı zenginlikler kazandınnaktadır. Estetik nitelikleri olan web siteleri için, genel tasarım ilkelerine koşut web sayfa tasarım ilkeleri geliştirilmiştir. Bu tasanın ilkekr! şunlardır; havır Editar denetimı evet "'-ilkem Ccwete yanıt Yenr 2- Tutarlılık 3- Açıklık 4- Denge 5- Görsel hiyerarşi 6- Vmgıı 7- Ritm (Görüntii:2) E-derginin akış şema:,1l (e--littera dergisinin broşüründen alınmıştır). 8- Oran / Orantı 9- Uyum, Bütünlük ı 20
2.1.1 Yalınlık Görşel iletişim tasarımı ürünlerinde, l<ısanm ürününün özgünlüğü, dikkat çekiciliği, mesajı ilc hedefkitleye uygunluğuvb. dışında, görsd / süzel iletinin kolay bir bıçimde aktanlrnasıve anlaşılır kılınması da önemlidir. Aşağıdagörsel i sözel iletinin etkili bir biçinıde aktarılabilmesi için bazı ön0riler verilmiştir. Bunlar: içinde kaybolması engelknir. Çok kabul edilebilir bir tasarım ilh:si vardır: "Az daima çoktur". Bu tasanın ilkesine göre harcket edilirse, web arayüzlerinde ortalama ekran yoğunluğututturulur. Yoksa kaımaşa ve kaos oluşur (Görüntü: 4). Ayrıca içerik ve görsel öğelerin aşm rrıikta~da bilinçsiz kullanımı kaydımıa çubuğunuetkilemektedir (Edtech.yt, (ty*)). iletmek istenilen (görsel/sözel) öge kadar grafık ve metin kullanılmalıdır. Gereksiz grafık ögeler, görsel algıyı olumsuz etkiler, Renk ve metinlerin aşın çeşitliliği, öğrenmeye yardımcı olmaktan çok insan zihııini karıştırır. Canlandırma ve ses gibi çoklu ortam araçlan iletiyi destekleyecek nitelikte kullanılmalıdır. Kullanılan görüntü ögeleri yı;; mdinler uygun ve net olmalıdır. Kullanıl:m görüntü ögelerinin (fotoğraf, illüstrasyon vb.) ne içinkullanıldığı daima belirtilmelidir. Görüntü ögeleri ve metinler, kolayokunabilir Ye anlaşılabilir olmalıdır (usask.ca, 200Sb. (pcttersson, 2002, s. 50). Yalınltk ilkesi, web tasammnda kul1amlan ögelerın, iletinin daha kolayalgılanması'ye iletilmes! içın uygularur. Görüntü ögeleri ve metinleri kullanırken anlaşılırlığa, iletiyi aktaruken rahat algılanılabilirliğedikkat edilnıeli~basit, yalın bir anlatım dili ve biçimi kuııanılmalıdır. Hedefkitlenin zihnini kanştıracakve görsel/zihinsel algılamasını zorlaştıracakher türlü gösteriş ve karmaşadan kaçınılmalıdır (Görüntü: 3). (Görüntü: 3) Yalın bir site öme~i www".boo.com(edtech.vt,(ty)). Yalınlığın ve basitliğin karşıtı yoğunluk ve karmaşadır. Nitelikli bir web arayüzü tasarımı için yoğunluktan kaçtnılmalıdır. Görüntü ögeleri ve metinler, verilmek istenen ileti / içerik için etkili olarak kullanılırsa, kullanıcının web saytasmı algılaması kolaylaşırve sayfanın 2.1.ı (Görüntü: 4) Görüntü ve reliklerin yoğun olarak kullanıldığı kann.jşık bir site: www.an...ıysganıge.com (Edtech v( (ty)). Tutarhlık-CörselSüreklilik Tutarlılık, çoklu ortam ve web sayfa tasarımındaen dikkat edilmesi gereken hir ta,;rırırn ilkesidir. Tasanında h.ıtarlılık, izleyıciye ya da drur3 okuma- izleme 'ıe tasarlanan ürün içinde dolaşım kolaytığ1 sağlamaktr,.dır.parkcl web sayfa tö:),mm\a.rındaki tutarlığı, "sayfalar arasında farklı bir görsel dil kullanarak ani değişiklerlesiteyi ziyaret eden kullanıctnın, şaşrr1ılmamasl" olarak tanımlamaktadır(parker, 1999, s.111). Gazete, dergi, broşür gibi sayfa tasarımının yapıldığı grafik ürünlerde nıtadılık, sayfa numarasınınbulunduğuyer, başlıklann puntosu, yeri ve rengi, yazı karakterinin seçimi, görüntü ögelerinin yerleşirni, kullanılanmetin sütunlanrun sayısı, vb. dummlarla sağlanmaktadır.benzeri durum web siteleri için de geçerlidir. Web sitesi tasarımında da kullanıcınınrahat dolaşımı tutarij bir tasanmla sağlanmaktadır(grantasticdesigns, loosd). Etkile~imli ortam ürünleri ve İnternet üzerindeki web sayfaıarının farklı bir dolaşım dizgesi olduğundan,tasarlanan sayfalar arasında tutarlılık aşağıda belinilen özelliklerle sağlanmaktadır; Ardıl olan sayf::ılardan diğer bir ~~yfay).\ gcçer"'en sl.mum biı;imi ÇlJ:r:r.eı.lııJu. Büti'l!:l site.sanki tek elden çıkmış gibi olmalı sayfanın birinde resmi diğerinde argo bir yazım dili kullanılmamalıdır. * ty; "tarih yok" anlamında kısaltma, web sitelerinden alınan görüntü ve yazılarda eğer y",yınlanma ve güncellcnme tarihı belırtihnemışse, atıfta bulunulan kaynağın adının yanına "(ty)" kısalıması konulmuşnu.
Kul1aıncmııı siteyi ilk ziyaret ettiğinde öğrendiği etkileşim araçlarlinn işlevleri değiştirilmemeli ve tutarlılıkları sağlanmalıdır. Yönlendirme bilgileri, dolaşım araçlan, kullanıcı girdileri, geribildirim ya da işletim yönergesi gibi maddelerin yerleşiminde, Renkleıin kullanımında, İşaretlerin ve yazınm kullanımında (y<'!zını rengi, kalınlığı inceliği, eğikiiği, puntosu gibi) ve Grafiklerin biçiminde tutarlılık sağlanmalıdır (Usask, loosb). Web sayfası tasarımında, "grafık görünüm, etkileşimi sağlayan düğme gruplanması, yerleştirilme biçimi, görsel yardım bilgilerinin uyumu, sayfa duzeni, tutarlı tasanının önemli unsurlarıdır" (Özcan, 2003, s59). örneğinsitede, her bir sayfa içinde aym yerlere, sayfanm sağ i sol kenarına, altına / üstüne yerleştirilmiş olan dolaşım seçeneklerinin bulunduğu yerleri bilmesi, tutarlılığı olumlu etkilemektedir (Usask, 200Sb). Ayrıca biçim, renk, tarz benzerliği tutarlılığı arttlffi (Görüntü: 5-6). r-aetin ve simgelerde dil bjrlikte1iğini sağlamak, tutadığı güçlendirmektedir. "Örneğin, madde imleıinde özel etki olarak gölge düşünne kullanılıyorsa, bütün madde imlerinde aym gölge düşürme etkisi kullanılmalıdır" (Grantasticdesigns, 200Sd). Metin içinde kullanılan bağlantı renkleri, web sayfasının her yerinde aynı tutarhlıkta olması gerekir. Aynca yazı ailesi ve arka plan renklerinin tııt<.u"lılığı web sitesinin etkisini güçlendirir. Web sayfalarında mtadılığı sağlamak için renk kodları kullanılır. Renk kodları sayesinde yazı ve arka plan renklerinde t.utarlıhk sağlanmakladır. Tutarlılık, ayrıca ana metindeki hizalaına, y;:ı.zı ailesi, başlıklar, arka plan etkileri ve grafık ögeleri üzeıindeki özel etkilerin aynı kalmasıyla sağlanır. Tasanmda genel tasanm iskeleti / çatısı bozulmamak koşuluyla diğer sayfalarda içeriğe uygun renkler kullanılabilir (Ggrantast.icdesigns', 200Sd). En iyi web araylizleri, rotarlılığın! koruyan ve genel. görünümünü diğer sayfalara da yansıtan arayüzlerdir. Özellikle, dolaşım için kullanılan simgeler, kı.ıllal1jcılan şaşırtmakt.an kaçmacak bir durumu süfdünnek zorundadır. gibi "yeni bir ünite, konu. bölüm için işaretlerne Aşağıdaki örnekte görüldüğü değiştirilmedikçe arayüzün başından sonuna kadar aym font ;::ıilesini benzer renk düzenini (annanisini) kullamnak akjllıca olacakıır" (Edtech.vt, (Iy» (Görüntü 7-8). -Q..".. "=,~~"",,,:,,~"','''''',''''.1 "~'';'' -,",,,_,.c ~..., &oiı<"u.,.-ıt"~~' ';;';""d "',...',..,"''''".c.,.... >ill~.;.. ':#~;'" "'.'~~"'.""'"" i:;;4'1'l,...".'.,;"""'..,.. :>,,~. i i :1Çjy' t~t:c ı i, i, (Görüntü: 5-6) w ~.,ıw.cabedge.com sitesinde tutarlıılı\.; biçim, tarz ve renk benzerliği ile sağlanmıştu' (Cabcdge (Iy)). i., o. "..'"'"...~_...j.., ( )' :;':.: -:;~.:"::::':;' }''';'S::..- -.-..."".._-, ~.. '~ '"-,'... ;.~~.-:;:. -':r?t'.::;t...'... ~..,",.,,~... ~.",...,.....?'=~~~~'!E.~:~ ;~:;?is~~!q&, it'o..._..."""',.,..~"'... I""' "'"'.""~''' _''''''~'''o...""'~_...-joii~..."',...<j ESaS:~~1S:=~S~f:' \''''''''-''''~--- "-"",..."'..."',.._... ""'~~., ""V"4'" _~,..=".. ~.<. i''''' :'~~~;~!:~;:r:~~. :;:;:;;;.'~:;.:;.~;:h..". _... (Görüntü 7-8) Fault Line (http://www.exploratorium.cdu/faultline/index.html) sitesinde tutarlılık aynı yazı çeşidi ve geri plan dokusu kullanılarak sağlamlmışbr (Edtech.vt, (ty)). 31 i