SULAMA KANALLARINDA MEYDANA GELEN SIZMA KAYIPLARI VE SIZMA KAYIPLARININ AZALTILMASI İÇİN PÜSKÜRTME BETON UYGULAMASI Şahin Bekişoğlu Ziraat Yüksek Mühendisi, DOLSAR Müh.A.Ş. Ankara (sbekisoglu@dolsar.com.tr) ÖZET Beton kaplamalı sulama kanalları ile kanalet hatlarında sızma ile meydana gelen sulama suyu kayıpları ciddi boyuttadır. Söz konusu bu kayıpların azaltılması bir taraftan sulama suyu tasarrufu sağlarken, diğer taraftan da taban suyunun yükselmesi ile drenaj bozukluklarını önlemektedir. Sızma kayıpları sulama randımanın düşmesine, kanal bitişik arazide verim kayıplarına da neden olmaktadır. Ülkemizde inşa edilen sulama kanallarında meydana gelen sızma kayıpları dünya ülkelerinde izin verilen sızma kayıplarından çok yüksektir. Bu çalışmada ülkemizde değişik zamanlarda ve yerlerde sızma kayıpları ile ilgili yapılan çalışmalar özetlenmiş, sızma kayıplarının azaltılması için öneriler sunulmuştur. Anahtar kelimeler: Sızma kaybı, püskürtme beton 1.SIZMA KAYIPLARI Ülkemizde DSİ tarafından inşa edilip işletmeye açılan sulama tesislerinden 1000 hektardan daha büyük alanlar dikkate alındığında cazibeli ve pompa ile su alan sulamalar dahil 2014 yılı esas alındığında 2 123 547 ha alanın işletmeye açıldığı görülmektedir. Ülke genelinde birim hektar başına düşen sulama kanalı uzunluğu 37,0 m. dir. Sulama alanlarında bulunan 78 787,3 km uzunluğundaki sulama tesisleri kanal tipleri Tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1 DSİ Sulamaları Sulama Kanalları Uzunlukları Sulama kanalı tipleri Uzunluk (km) % Beton kaplamalı 36.791,5 46,7 Kanalet 27.372,0 34,7 Borulu şebeke 10.955,1 13,9 Toprak 3.668,7 4,7 Toplam 78.787,3 100,0 Kaynak: DSİ Sulama Sonuçları Raporu, 2013. Tablonun tetkikinden görüldüğü gibi sulama kanallarının yarıya yakını (%46,7) beton kaplamalı, %34,7 si kanalet, %13,9 u borulu şebeke ve %4,7 si ise topraktır. İletim ve dağıtım şebekelerinden sadece trapez kesitli beton kaplamalı kanallar dikkate alındığında, sulama kanallarının %9,1 inin halen kaplamasız ve toprak olduğu görülmektedir. DSİ sulamaları sulama kanalları kaplama durumları, kanalet hariç Tablo 2 de ve Grafik 1 de verilmektedir. Tablo 2 DSİ Sulamaları Sulama Kanalları Kaplama Durumları (km) Kanal tipi Toprak % Kaplamalı % Toplam % İsale ve ana kanal 649,9 1,6 13.670,1 33,8 14.320,0 35,4 Yedek kanal 670,9 1,7 11.806,5 29,2 12.477,4 30,8 Tersiyer kanal 2.347,9 5,8 11.314,9 28,0 13.662,8 33,8 Ara toplam 3.668,7 9,1 36.791,5 90,9 40.460,2 100,0 Kaynak: DSİ Sulama Sonuçları Raporu, 2013. 1
Grafik 1 DSİ Sulamalarında Kanal Uzunlukları DSİ Sulamlarında Kanal Uzunlukları (km) 78.787,3 36.791,5 27.372,0 10.955,1 3.668,7 Beton kaplamalı Kanalet Borulu şebeke Toprak Toplam Toprak kanalların büyük bir kısmı, su kıtlığının yaşandığı Konya Kapalı Havzası nda yer alan sulama tesislerinde bulunmaktadır. Konya Kapalı Havzası ndaki sulama tesislerinin %40 topraktır ve kapalı havzada 2897 km toprak kanal bulunmaktadır. Buna ilave olarak mevcut kanalların çoğunun beton kaplamaları tahrip olmuş, yenileme ihtiyacı göstermektedir. Ülkemizde inşa edilen kaplamalı kanal beton kaliteleri yeterli olmadığından, beton kaplamalı sulama kanallarında sulama suyu kayıpları oldukça fazla olmaktadır. Beton kaplamalı kanallarda meydana gelen sızma kayıpları konusunda, Eskişehir Sulaması, Konya Çumra Sulaması ve Tokat Sulaması sulama alanlarında 1969-1985 yılları arasında üniversiteler tarafından çalışmalar yapılmıştır. DSİ-FAO işbirliği ile Eskişehir Sulama proje alanında 1992 yılında 9 adet sulama kanalında sızma kayıpları ile ilgili çalışmalar yapılmıştır. Tokat, Eskişehir, Konya Çumra ve Adana Seyhan sulamalarında değişik zamanlarda yapılan sızma kayıpları çalışma sonuçları özetlenerek Tablo 3 de verilmiştir. Tablo 3 Beton Kaplamalı Kanallarda Sızma Kayıpları Sızma miktarı (l/s/m 2 ) Sulama projesi adı Yıl Minimum Maksimum Ortalama Tokat-Eskişehir- Çumra (8 adet kanal) 1969 0,0060 0,0310 0,0170 Adana Seyhan Sulaması (19 adet kanal) 1985 0,0028 0,0753 0,0289 Adana Seyhan Sulaması (4 adet kanal) 1985 0,0071 0,0502 0,0287 Eskişehir Sulaması (3 adet kanal) 1992 0,0026 0,0076 0,0045 Eskişehir Sulaması (6 adet kanal) 1992 0,0094 0,0754 0,0253 Türkiye ortalaması (40 adet kanal) 0,0026 0,0754 0,0321 A.B.D. Bureau of Reclamation sulamalarında ölçülen değer 0,00014 0,0045 A.B.D. Kaliforniya sulamalarında sızma 0,00028 0,0096 Bureau of Reclamation tarafından kabul edilen maksimum sızma standardı 0,00024 Kaynak: Ş.Bekişoğlu, DSİ, 1993. 2
Tablonun incelenmesinden görüleceği gibi ülkemizde inşa edilen beton kaplamalı kanallardaki sızma kayıpları Türkiye ortalaması olarak minimum 0,0026 litre/saniye/m 2, maksimum 0,0754 litre/saniye/m 2, ortalama 0,0321 litre/saniye/m 2 olarak ölçülmüştür. Ege Üniversitesi Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü tarafından 22 865 ha büyüklüğündeki İzmir Menemen Sulama Projesi alanında 2006 yılında yapılan ve yayınlanan bir çalışma sonucuna göre beton kaplamalı kanallarda ve kanalet hatlarında sızma kayıpları oldukça yüksek gözükmektedir. Menemen Sulama Projesi iletim ve ana kanallar ile büyük kapasiteli yedek kanalları beton kaplamalı, tersiyer düzeyindeki dağıtım şebekesi genelde kanalet olan bir sulama projesidir. Çalışma sırasında, değişik kapasitedeki beton kaplamalı sulama kanalları ile kanaletlerde muline ile ölçüm yapılarak, sonuçlar değerlendirilmiştir. Sızma kayıpları ana kanallarda her 1,0 km uzunluk için ölçülmüş ve hesaplamalar buna göre yapılmıştır. Menemen Sulaması ana kanallarında meydana gelen sızma kayıpları Tablo 4 de verilmiştir. Tablo 4 Menemen Sulaması Beton Kaplamalı Ana Kanallar Sızma Kayıpları Her 1 km'de Sızma miktarı (l/s/m 2 ) Menemen Sulaması kanal adı sızma kaybı (%0) Minimum Maksimum Ortalama Sol ana kanal 0,5-1,3 0,0071 0,0126 0,0141 Sağ ana kanal 0,6-8,6 0,0024 0,0361 Kaynak: Akkuzu E., Ünal H.B., Karataş B.S., 2006. Tablonun tetkikinden görüldüğü gibi Menemen Sulama Projesi nde bulunan sağ ve sol sahil ana kanallardaki sızma kayıpları oldukça yüksektir. Menemen Sulaması beton kaplamalı yedek ve tersiyer kanallarda meydana gelen sızma kayıpları her 100 m. uzunluk için ölçülmüş ve hesaplamalar buna göre yapılmıştır. Değerler Tablo 5 de verilmiştir. Tablo 5 Beton Kaplamalı Yedek ve Tersiyer Kanallardaki Sızma Kayıpları Beton kaplamalı yedek ve tersiyer kanallar Sol sahil beton kaplamalı trapez kesitli yedekler (8 adet kanal) Sol sahil beton kaplamalı trapez kesitli tersiyer kanal (13 adet kanal) Kaynak: Akkuzu E., Ünal H.B., Karataş B.S., 2006. Her 100 m de sızma (binde) 2,0 7,0 Mi nimum 0,0 105 0,0 010 Sızma miktarı (l/s/m 2 ) Mak simum 0,074 2 0,317 2 Orta lama 0,17 44 0,05 98 Menemen Sulaması kanaletlerinde yapılan ölçümlerde 180-230-315-450-600 ve 800 tip kanaletler esas alınmıştır. Her bir kanalet boyu 5,0 m olduğundan, 20 adet kanalet esas alınarak, her 100 metre uzunlukta ölçülen sızma kaybı binde olarak hesaplanmış, değerler Tablo 6 da verilmiştir. Tablo 6 Menemen Sulama Projesi Kanaletlerinde Meydana Gelen Sızma Kayıpları Kanaletler Her 100 uzunlukta sızma kaybı (%0,) Minimum Maksimum Ortalama Sol sahil kanaletler (7 adet kanal) 1,9 8,4 5,1 Sağ sahil kanaletler (6 adet kanal) 0,9 5,7 4,0 Sağ sahil kanaletler (6 adet farklı yer) 1,8 12 6,5 Kaynak: Akkuzu E., Ünal H.B., Karataş B.S., 2006 3
A.B.D. de Bureau of Reclamation tarafından beton kaplamalı sulama kanalları için maksimum sızma kaybı 0,00024 litre/saniye/m 2 olarak kabul edilmiştir. A.B.D. de toprak kanallarda sızma kaybı bu değerden fazla olursa büyük kapasiteli kanallar beton ile kaplanmakta, küçük kapasiteli kanallar alçak veya yüksek basınçlı kapalı sistem borulu şebeke olarak inşa edilmektedir. Ülkemizdeki ve A.B.D. de ölçülen beton kaplamalı kanallardaki sulama suyu kayıpları karşılaştırıldığında, ülkemizde ölçülen ortalama değerler A.B.D. de ölçülen kayıpların 133 katıdır (0,0321 litre/saniye/m 2 /0,00024 litre/saniye/m 2 =133 katı), [4] Kraatz ın (1977) kabul ettiği standarda göre beton kaplamalı kanallardaki sızma kaybının maksimum 0,0003 l/s/m 2 olması gerekmektedir. Sızma miktarı bu değerden fazla ise kanalın beton kaplamasının yenilenmesi veya ilave sızdırmazlık önlemlerinin alınması gerekmektedir. Avustralya Land and Water Resourses Research and Development Corporation (LWRRDC) kriterine göre beton kaplamalı kanallarda kabul edilebilecek sızma kaybı 0,0001 l/s/m 2 dir. Sızma miktarı bu değerden fazla ise beton kaplamalar yenilenmektedir. Menemen sulaması sağ ve sol sahil ana kanallarındaki ortalama sızma kaybı Bureau of Reclamation tarafından kabul edilen sızma standardının 58 katı, Kraaz ın kabul ettiği standardın göre 47 katı, LWRRDC tarafından kabul edilen standardının ise 141 katıdır. Bu hesaplamalar Menemen Sulaması sol sahil yedek kanalları için yapılırsa, yedek kanallarda meydana gelen sızma kaybı Bureau of Reclamation tarafından kabul edilen sızma standardının 726 katı, Kraaz ın kabul ettiği standarda göre 470 katı, LWRRDC tarafından kabul edilen standardının ise 1744 katıdır. Menemen Sulaması sağ sahil tersiyer kanalları için aynı hesaplama yapılırsa, tersiyer kanallardaki sızma kayıpları Bureau of Reclamation tarafından kabul edilen sızma standardının 249 katı, Kraaz ın kabul ettiği standarda göre 200 katı, LWRRDC tarafından kabul edilen standardın ise 598 katıdır. Kanaletlerde meydana gelen sızma kayıpları da oldukça yüksek gözükmekte, her yüz metre uzunlukta sulama suyunun %0,40-%0,65 inin kayıp olduğu görülmektedir. Hindistan da 2000 yılında yapılan bir çalışma sonucuna göre, sulama kanallarında her 10 6 m 2 (1 000 000 m 2 ) ıslak alanda, 0,3-7,0 m 3 /s debinin kayıp olduğu hesaplanmıştır. Aynı çalışma sonucuna göre kaplaması yeterli olmayan sulama kanallarında sulama suyu kaybının ortalama %45 olduğu belirlenmiştir. Kanal kaplamasının yeterli düzeyde sızmayı %99 önlediği takdirde Hindistan da kullanılan sulama suyu ile 6 000 000 ha ilave alanın aynı su kaynağı ile sulanabileceği hesaplanmıştır. Sonuç olarak, ülkemizde 1969, 1985, 1992 ve 2006 yıllarında değişik sulama projelerinde bulunan beton kaplamalı kanallarda ölçülen sızma kayıplarının dünya standardının çok üzerinde olduğu açık olarak görülmektedir. Ülkemizde inşa edilen beton kaplamalı kanallardaki sızma kaybının azaltılması, ABD veya Avustralya da kabul edilen standarda getirilmesi için gereken önlemler alınmalı ve uygulanmalıdır. Beton kaplamalı kanallarda meydana gelecek sızma kaybının en aza indirilmesi ve dünya standartlarına getirilmesi için dünya ülkelerinde ve ülkemizde de uygulanmaya başlanmış olan gelişmiş teknolojilerden yararlanılmalıdır. Son yıllarda gelişen teknoloji ile kanal kaplamaları beton makinaları (finisher) ile dökülmekte, kaplamalarda hazır beton kullanıldığından kalite oldukça yükselmiş bulunmaktadır. 4
Resim 1.Beton kaplama makinaları (finisher) ile sulama kanalı kaplanması 2.BETON KAPLAMALI KANALLARDA PÜSKÜRTME BETON UYGULAMASI A.B.D. deki beton kaplamalı kanalların ekonomik ömrünü doldurduğu, sızma kaybının yüksek olduğu yerlerde beton kaplamanın tamamen sökülerek yenilenmesi yerine, mevcut beton kaplama yerinde bırakılmakta, basınçlı su ile yıkandıktan sonra püskürtme beton (shotcrete) uygulaması yapılmaktadır. Son derece hızlı, pratik ve ekonomik olan püskürtme beton uygulaması ile mevcut beton kaplama üzerine ortalama 4 cm kalınlıkta püskürtme beton uygulanmakta, 8 saatlik bir çalışmada 6-7 kişilik bir ekip ile günde ortalama 200 m 2 beton kaplama yapılmaktadır [4]. Bu uygulamada, inşaat işçilik ücretlerinin yüksek olması nedeniyle A.B.D. de mala ile perdah yapılmamakta, pürüzlülük artmasına karşın bir süre sonra su içindeki yüzer kil zerrecikleri, alg ve su içindeki yüzer parçalar yüzeye yapışarak yüzey pürüzlülüğünü azaltmaktadır. Püskürtme beton uygulaması yapılan kanallarda sızma kaybı azaldığından, kanalların mansabına daha fazla sulama suyu iletilmektedir. Sızma kaybının en yüksek olduğu beton ano ek yerlerindeki derzlerde sıcak mastik asfalt uygulaması yapılmaktadır [4]. Beton kaplamalı kanallarda sızmaya izin verilmemekte, sızma kaybını azaltacak her türlü önlem alınmakta ve uygulanmaktadır. Ülkemizde yaygın olarak kullanılan kanalet şebeke tipi 1960 lı yıllarda ilk olarak İtalya da geliştirilmiş ve bir süre uygulanmıştır. Daha sonra su kayıplarının fazlalığı, hacim esasına dayalı sulama suyu ölçümünde sorunlar yaşanması nedeniyle, 1970 li yıllarda kanalet olarak inşa edilen sulama şebekeleri İtalya da tamamen terk edilmiştir. Fransa, İspanya ve İtalya gibi ülkeler kapalı sisteme geçmiş, alçak veya yüksek basınçlı kapalı sistemler inşa ederek damla ve yağmurlama sulama yapmaya başlamıştır. Özellikle narenciye başta olmak üzere üzüm bağları, meyve ağaçları ile sebzelerin büyük bir bölümü damla sulama sistemleri ile sulanmaktadır. Sovyetler döneminde Rusya ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nde yer alan Türkmenistan ve Kazakistan gibi ülkelerin sulama alanlarında çok az miktarda kanalet hatları inşa edilmiştir. Yedek ve tersiyer kanal girişlerindeki kısa mesafelerde kanalet inşa edilmiş ancak tüm sulama sistemi kanalet olarak inşa edilmemiştir. Dünya üzerinde kanalet inşaatları tamamen terk edilmiş, alçak veya yüksek basınçlı boru şebekeleri inşa edilmeye başlanmıştır. DSİ İşletme ve Bakım Dairesi nde 1981 ve 1993 yıllarında yapılan ve yayınlanan Sulama Şebekelerinde Klasik Kanalet ve Borulu Sistemlerin Mukayesesi isimli çalışma sonuçlarına göre, 1000 m. kotundan daha yüksek, kar yağışının fazla, gündüz ve gece sıcaklık farkları nedeniyle donma ve çözülme olaylarının yaşandığı sulama alanlarında kesinlikle kanalet inşa edilmemesi, kanalet inşa edilecek alanlarda en fazla 800 m. kotunun kanalet için baz alınması önerilmiştir [5]. Son yıllarda değişmesi gereken kanaletler için kanalet temininde güçlükler yaşanmaktadır. Kanalet taşıma mesafesi 200 km veya daha fazla olduğunda, kanalet nakliyesi ekonomik olmamakta, maliyetler aşırı yükselmektedir. 5
Mevcut sulama şebekeleri alçak basınçlı veya kot kurtardığı takdirde yüksek basınçlı kapalı şebekelere dönüştürülmelidir. Mevcut toprak kanallar ile kanalet şebekelerinin her yıl yaklaşık 2000-3000 km lik beton kaplanır veya kısım borulu şebekeye dönüştürüldüğünde, gelecek 7-10 yıl içerisinde mevcut sulamaların büyük bir kısmı borulu şebekelere dönüşmüş olacaktır. Söz konusu sulama alanlarında sulama şebekeleri borulu sistemlere dönüştürüldüğünde elde edilecek faydalar aşağıda özetlenmiştir. Borulu sulama şebekelerinde boru hatlarının üzeri kapatıldığından, açık kanallar için kaybedilen arazi yeniden kazanılacak, uzun dönemde kazanılan %1,5-3,5 oranındaki arazi üzerinde irtifak hakkı tesis edilerek tarım yapılacağından ekonomiye ve çiftçinin net gelirinin artmasına katkı yapılacaktır. Borulu sulama şebekelerinde sulama suyu buharlaşma ve sızma kaybı sıfıra yakın olduğundan, su iletim randımanı %95 veya daha yüksek olacaktır. Borulu sulama şebekelerinde, arazi kotunun uygun olduğu yerlerde su alma vanası (hidrant) çıkışında 3,5 Atü basınç sağlanırsa yağmurlama sulama yapılabilecektir. Hidrant çıkışında 1,5-2,5 Atü basınç sağlanırsa damla sulama yapılabilecektir. Son teknoloji ile geliştirilen alçak basınçlı damlatıcı başlıkları kullanılarak 1,2 Atü basınç ile de damla sulama yapılabilmektedir. Yağmurlama ve damla sulama yöntemi uygulandığında %30-50 sulama suyu tasarrufu gerçekleşmektedir. Borulu şebeke inşaatı ile su iletim randımanı yükseltildiğinde, damla ve yağmurlama sulama yöntemi uygulandığında sulama randımanı yükseleceğinden, elde edilecek fazla sulama suyu ile yeni alanlar sulanabilecektir. Damla sulama sistemi uygulandığında ürün kalitesi artacak, gübrelerden tasarruf edilecek, damla ve yağmurlama sulama yöntemi uygulandığında daha az sulama suyu kullanılacağından taban suyunun yükselmesi ve tuzluluk önlenecektir. Borulu şebeke vana çıkışlarında debi sabit olduğundan, hidrant çıkış ağızlarına debimetre montajı yapıldığında hacim esasına göre veya sulama süresi olarak saati esas alan sulama suyu ücreti uygulanabilecektir. Borulu şebekelerde boru içerisine sediment girişi, boru hattı başlangıcındaki sediment çökeltim havuzlarında önlendiğinden açık kanallarda büyük sorun olan tortu, silt ve sediment temizliğine ihtiyaç duyulmayacaktır. Borulu şebekelerde yosun ve su içi yabancı otları gelişemeyeceğinden yabancı ot kontrolüne ihtiyaç kalmayacak, bakım gideri sıfıra yaklaşacaktır. Yabancıot ilaçlarının doğaya olan olumsuz etkisi ortadan kalkacaktır. Borulu şebekelerde beton onarımı, kanalet değişimi, yabancı ot kontrolü gibi bakım onarım işleri azaldığından makine kullanımı ve bakım onarım personeli sayısı azalmakta, sulama tesis işletme maliyeti düşmektedir. Borulu sulama şebekelerinde alt ve üst sel geçidi, şut, akedük, kasis ve benzeri sanat yapılarına ihtiyaç olmadığından veya bu yapıların sayıları azalacağından inşaat maliyetleri azalmaktadır. Arazi toplulaştırmasının yapıldığı alanlarda borulu şebeke uygulamaları daha kolay olmakta, boru hattı boyları kısalmakta, inşaat maliyeti azalmaktadır. Arazi toplulaştırması yapılmayan yerlerde su geçit hakları sorun olmaktan çıkmakta, yer altında döşenen boru hattının üzerinde tarım yapılabilmekte, çiftçiler rahatça sulama suyu alabilmektedir. Borulu şebekelerde çiftçi sadece vana çıkışlarından sulama suyu alabilmekte, boru hattına dışarıdan müdahale etme, kaçak su alma mümkün olmamakta, bu durum işletme hizmetlerini kolaylaştırmaktadır. Borulu şebekelerde çiftçi müdahalesi ve izinsiz sulama suyu alma azaldığından işletme personeli sayısı ve işletme giderleri azalmaktadır. Boru hattı çıkışına kapaklı karık borusu veya plastik boru bağlanarak sulama suyu araziye iletilmekte, su kayıpları azaltılmaktadır. Borulu sulama şebekeleri yüzey yağışları, sel, don olayları, trafik kazaları ve diğer doğal afetlerden (deprem hariç) etkilenmemektedir. Borulu sulama şebekeleri iyi inşa edilir ve işletilirse bakım ve onarım giderleri çok azalmakta, neredeyse sıfıra yakın olmaktadır. 6
Teknolojinin gelişmesine paralel olarak cam elyaflı (Glass Reinforced Plastic-Cam Takviyeli Plastik (GRP-GTP, HDP) veya benzeri malzemeler kullanılarak üretilen borular 12-18 metre uzunlukta, 2,40 metre çapında, özel sipariş üzerine ise 2,80 metre çapında imal edilebilmektedir. Yeni boru teknolojisi bir taraftan inşaat kolaylığı sağlarken diğer taraftan da boru ek yerlerinde kullanılan conta adedini azaltmakta, büyük miktardaki sulama suyu kapalı sistem ile taşınabilmekte, sulama suyu kayıplarını minimuma indirmekte hatta kayıplar sıfır olabilmektedir. Borulu sulama şebekeleri anormal bir durum olmaz, deprem olayı yaşanmaz ve ek yerlerinde kaliteli sızdırmazlık contaları kullanıldığında ömürleri 100 yıl kadar olabilmektedir. Borulu şebekelerin üstünlüklerine karşın en olumsuz husus, borular kaliteli olmaz, üretim, nakliye ve montaj sırasında gerekli özen gösterilmez, iyi inşa edilmezlerse patlaklar ve ek yerlerindeki contalardan aşırı su kayıpları meydana gelmektedir. Bu sızmalar ve patlaklar bir taraftan boru hattı onarım giderini artırırken, diğer taraftan sulama suyunun sızması sonucu taban suyu yükselmekte, çiftçinin tarlasına ve ürününe zarar vermektedir [5]. Ayrıca patlak veya sızmanın önlenmesi ve onarımı için boru hattında sulama suyu kesilmesi gerekmekte, bu durum ürün kayıplarına ve çiftçinin şikâyet etmesine neden olmaktadır. Boru hattında su kesilmesi ve tekrar doldurma sırasında gerekli teknik önlemlerin alınması, boru içerisindeki havanın sisteme ilave edilecek hava tahliye sistemleri (vantuz) ile tahliye edilmesi gerekmektedir. Borulu sulama şebekelerinde teknik koşullara uyulmaz, boru imalatında kaliteye önem verilmez, borunun taşınması, istiflenmesi, açılan hendeğe yerleştirilmesi, üzerinin kapatılması, basınç testlerinin yapılması ve işletilmesi sırasında gerekli özen gösterilmez ise boru hatlarında çok fazla patlak meydana gelmektedir. Patlayan boru hatları nedeniyle sulama suyu zamanında ve yeter miktarda iletilememekte ve tarım ürünlerinde verim ve kalite düşmektedir. Boru patlaklarının onarımı pahalı bir işlem olduğundan, borularda meydana gelen patlaklar sulamayı işleten bakım ve onarımını yapan sulama birlik bütçelerine de önemli bir yük getirebilmektedir. KAYNAKLAR [1]Akkuzu E., Ünal H.B., Karataş B.S. Determination of Water Conveyance Loss in the Menemen Open Canal Irrigation Network. University of Ege, Faculty of Agriculture, Department of Agricultural Structures and Irrigation, İzmir 2006. [2]Albayrak, H. F. Beton Cep Kitabı- DSİ Yayını, Ankara, 1992. [3]Balaban, A. Sulama Şebekelerinde Kanal ve Tarla Arkları Sızma Kayıpları Üzerinde Bir Araştırma, A.Ü.Ziraat Fakültesi Yayınları, Yayın No: 455, Ankara, 1970. [4]Bekişoğlu, Ş. Beton Kaplamalı Kanallarda Sızdırmazlık Önlemleri Mastik Asfalt ve Püskürtme Beton Uygulaması, T.C. Bayındırlık ve İskân Bakanlığı Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü İşletme ve Bakım Daire Başkanlığı, Ankara, 1993. [5]Bekişoğlu, Ş. Sulama Şebekelerinde Klasik Kanalet ve Borulu Sistemlerin Mukayesesi, T.C. Bayındırlık ve İskân Bakanlığı Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü İşletme ve Bakım Daire Başkanlığı, Ankara, 1993. [6]Conrete Manual, Bureau of Reclamation Eigth Edition- Denver, Colorado, 1975. [7]DSİ Sulama Sonuçları Raporu, 2013. [8]Öğretir K. Su Uygulama Randımanı ve kanal Kayıplarının Araştırılması. Sulama Suyu Yönetiminde Geliştirilmiş Yöntemler, TCP/TUR/0152 Projesi Workshop Cilt 1 Tebliğler, Eskişehir- Türkiye-1992. [9]Tülücü K., Yetiş M., DSİ Aşağı Seyhan Ovası Sol Sahilde Bulunan Beton Kaplamalı Sulama Kanallarında Oluşan Sızma Kayıplarının Bulunması, DSİ Teknik Bülteni, sayı:58. [10]Water Systems Operation and Maintanance Workshop 1988 Session Notes, Bureau of Reclamation, Denver, Colorado, 1989. 7