DERLEME (Review) Hacettepe Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi Cilt: 33, Sayı: 1, Sayfa: 62-68, 2009 Diş Hekimliği Korkusu ve Kaygısı Dental Fear and Anxiety *Dr. Zühre Zafersoy Akarslan, **Prof. Dr. Hülya Erten *Gazi Üniversitesi Diş hekimliği Fakültesi Oral Diagnoz ve Radyoloji Anabilim Dalı **Gazi Üniversitesi Diş hekimliği Fakültesi Diş Hastalıkları ve Tedavisi Anabilim Dalı ÖZET Diş hekimliği pratiğinde hekimler bazı hastalarda korku ve kaygı reaksiyonları ile karşı karşıya kalabilmektedirler. Bu reaksiyonlar, dental tedavi sırasında hem hasta hem de hekim için birtakım zorluklara neden olabilmektedir. Bu derlemenin amacı, literatürdeki güncel bilgiler ışığında diş hekimliği korkusu ve kaygısının gelişmesindeki etkenlerin, korku ve kaygının belirlenmesinde kullanılan yöntemlerin ve bu bieylerin dental tedavileri öncesinde korku ve kaygılarının azaltılması için alınabilecek önlemlerin incelenmesidir. ABSTRACT Dentists are likely to face with dental fear and anxiety reactions in some of their patients during dental treatment. This can create stress in both dentists and patients. The aims of thes review arte to assess the factors related with dental fear and anxiety reactions, to investigate the diagnosis methods of fear and preventive measures which can aid in decreasing anxiety and fear reactions during dental treatment according to current literature. ANAHTAR KELİMELER Diş hekimliği, korku, kaygı KEYWORDS Dentistry, fear, anxiety
63 GİRİŞ Diş hekimliği Korkusu ve Kaygısının Tanımı Korku ve kaygı terimleri Diş hekimliğinde zaman zaman birbirlerinin yerine kullanılan ancak aralarında farklılıklar bulunan iki fenomendir. Korku, subjektif bir duygu olup, bilinen bir tehlikeye karşı gösterilen tepkidir. Kaygı ise, şahsiyetin bütünlüğünün tehdit edildiği herhangi bir durumda ortaya çıkan ve korkunun daha genel ve bilinmeyenine karşı olan şeklidir 1,2. İnsan hayatında birçok etkene karşı korku ve kaygı reaksiyonları gelişebilmektedir. Bunlar yaşantımızın bir parçası olmakla birlikte, bazen günlük hayatı olumsuz yönde etkileyebilmektedirler 3. Diş hekimliğindeki modern teknolojik uygulamalara rağmen Diş hekimliği uygulamaları hala korku ve kaygı reaksiyonlarının gelişmesindeki etkenlerden birisidir. Diş hekimliği kaygısının sıklıkla kaygı duyulan obje ve durumlar arasında beşinci sırada yer aldığı bildirilmektedir 4,5. Diş hekimliği kaygısı ile bireylerin günlük yaşamlarındaki kaygı düzeyi arasında da bir ilişki vardır 6. Görülme Sıklığı Yüksek düzeydeki Diş hekimliği korku ve kaygısının toplumlardaki yaygınlığının belirlenmesine yönelik yapılan çalışmalarda farklı ölçme yöntemleri ve farklı birey grupları kullanıldığı için kesin bir değer saptanamamakla birlikte, Türk populasyonunda %21.3-%23.5, 7,8 diğer populasyonlarda ise %2.5-%20 arasında değiştiği bildirilmiştir 4,9-14. Diş hekimliği korkusu ve kaygısı cinsiyet ile de ilişkilidir. Türkiye de ve diğer ülkelerde yapılan çalışmaların sonucunda kadınlarda erkeklere oranla daha fazla Diş hekimliği korkusu ve kaygısı bulunduğu belirlenmiştir 7,15-19. Ayrıca adölesan dönemdeki kızların erkeklere oranla daha fazla korku reaksiyonu sergiledikleri saptanmıştır 20. Gelişmesindeki Etkenler Diş hekimliğinde korku ve kaygının reaksiyonlarının gelişmesinde bireyin geçmişte maruz kaldığı ağrılı ve travmatik diş tedavisi deneyimleri, 16, 19 aile fertlerinde veya yakın çevresinde sergilenen korku/kaygı davranışları örnek alması ve dişhekiminin hastaya yaklaşımı ve diş tedavisi ile ilgili yaptığı yorumlar etkili olabilmektedir 21. Diş hekimliği Pratiğinde Yaratabileceği Olumsuzluklar Diş hekimliği korkusu ve kaygısı, bireylerin dental tedavi için randevu almayı ertelemelerine, randevuya gitmemelerine ve kontrollere düzensiz gitmelerine neden olabilmektedir. Bunlara ilave olarak, hekimlerin de bu hastalara dental tedavi için daha fazla zaman ayırmaları gerekmektedir 22. Diş hekimliği korkusu ve kaygısı, vücuttaki kortizol seviyesininde artışa neden olmaktadır 23,24. Buna bağlı olarak da katekolamin seviyesi yükselerek kan basıncını artırabilmektedir. Kan basıncının artması kardiyovasküler ve diyabet gibi kan basıncı ve katekolamin seviyesindeki değişikliklere bağlı olarak ortaya çıkabilen komplikasyonların gelişmesine zemin hazırlayabileceği için bu tür sistemik hastalığı bulunan bireylerin dental tedavileri sırasında dikkatli olmak gerekmektedir 23. Oral Hijyen Alışkanlıkları ve Oral Sağlık Düzeyi Üzerine Olan Etkisi Diş hekimliği korkusu ve kaygısının bireylerin oral hijyen alışkanlıkları üzerine olan etkisini inceleyen çalışmalarda farklı sonuçlar elde edilmiştir. Ay ve arkadaşları, 19 Diş hekimliği kaygısının bireylerin diş fırçalama alışkanlığı, diş ipi ve kürdan gibi dental hijyen araçlarını kullanmalarında bir etkisi olmadığını bildirirken, Wisloff ve arkadaşları, 22 bu bireylerin daha az sıklıkta dişlerini fırçaladıklarını bildirmiştir. Sonuçlardaki bu farklılıklar çalışmaların yapıldığı popülasyon gruplarından kaynaklanabilmektedir. Diş hekimliği korkusu ve kaygısının oral sağlık düzeyi üzerine etkisinin olup olmadığını araştıran çalışmaların sonuçlarını incelediğimizde, yüksek düzeyde kaygısı bulunan bireylerde daha az sayı-
64 da diş olduğunu, 25 çürük diş ve eksik diş sayısının daha fazla, restorasyon bulunan diş sayısının ise daha az olduğunu 26 ve bu hastalarda daha fazla dental patoloji bulunduğu saptanmıştır 22. Ayrıca bu bireylerin periodontal sağlık düzeyinin de daha kötü olduğu bildirilmiştir 27. Korku ve Kaygıya Neden Olan Etkenler Diş hekimliği korkusu ve kaygısı, randevu alma işlemi, tedavi öncesi bekleme odasında bekleme, dental tedavi sırasında kullanılan aletler ve/veya yapılan işlemlere karşı gelişebilmektedir. En fazla korku ve kaygıya neden olan etkenler; dental enjektörün görülmesi, enjeksiyon işlemi ve aerotör kullanımıdır 15,16. Yetişkin Bireylerde Korku ve Kaygının Belirlenmesi Dişhekimine başvuran bireylerin korkusunun ve kaygısının olup olmadığının tedavi öncesi belirlenmesi hekimin tedavi sırasında karşılaşabileceği tepkilere hazırlıklı olması ve hastanın korku/kaygı düzeyinin azaltılmasına ilişkin birtakım önlemlerin alınmasına olanak sağlamaktadır 10,28,29. Dişhekimi korkusunun ve kaygısının tüm boyutlarının ortaya çıkartılarak doğru bir şekilde değerlendirilmesi gerekmektedir. Hastanın korkusunun ve kaygısının olup olmadığı özel olarak geliştirilen skalalar ile belirlenebilmektedir. Bu skalaların kullanımı kolay ve güvenilir olup, büyük bir kısmı bireyin kendisinin okuyup cevaplayabileceği anket formlarından oluşmaktadır. Dental tedavi öncesi bu skalaların doldurulmasının hastaların korku ve kaygı seviyesi üzerine herhangi bir olumsuz etkisi görülmediği bildirilmiştir 30. Bu skalalar arasında; Dental Anksiyete Skalası (DAS), 31 Modifiye Dental Anksiyete Skalası (MDAS), 30 Dental Korku Skalası (DFS), 32 Modifiye Dental Korku Skalası (M-DKS), 19 Dental Anksiyete Sorusu (DAQ), 33 Fotografik Dental Anksiyete Anketi (FAA) 34 ve Gatchel in Korku Skalası (GFS) 35 bulunmaktadır. DAS, Corah tarafından geliştirilmiş olan ve toplam dört adet sorudan oluşan bir skaladır. Bu sakalada, bireyler sorulan sorulara kendilerine en yakın buldukları cevap seçeneğini işaretlemekte ve daha sonra cevaplara 1-4 arasında puanlar verilerek total skor hesaplanmaktadır. Skalada 4-20 aralığında bir skor elde edilmektedir. 4 skoru hiç kaygı yok, 13 ve üzeri skorlar kaygı olduğunu, 15 ve üzeri skorlar ise çok yüksek düzeyde kaygı olduğunu göstermektedir. Skalanın Türkçe çevirisi Tablo 1 de gösterilmektedir 31. MDAS, DAS skalasına enjeksiyon ile ilgili kaygı düzeyininde belirlenmesini sağlayan bir soru eklenerek oluşturulmuştur Bu skalada puanlama 5-25 arasında değişmektedir. Türkiye de yapılan iki çalışmada skalanın geçerli ve güvenilir olduğu belirlenmiştir 8,36. DFS, Kleinknecht tarafından geliştirilmiş olan ve dental korkunun farklı boyutlarda incelenmesini sağlayan bir skaladır. Bu skala, diş hekimine gitmekten kaçınma, korkunun somatik semptomları ve Diş hekimliği pratiğindeki çeşitli uygulamalara karşı duyulan korku düzeyini inceleyen Likert-tipi (cevaplara 1-5 puan verilen) bir skaladır 32. Türk popülasyonunda yapılan bir çalışmada skalanın geçerli ve güvenilir olduğu saptanmıştır 7. DAQ, Diş hekimine gitmekten korkuyor musunuz? sorusundan oluşan ve bu soruya cevap olarak da hayır, çok az, evet biraz ve evet çok fazla seçenekleri bulunan bir skaladır. Skalada cevaplara 1 den 4 e kadar puan verilerek bireyin Diş hekimliği korku düzeyi belirlenmektedir. Bu skalada 4 puan yüksek düzeyde kaygı olduğunu göstermektedir. Bu sorunun çok genel olması nedeniyle korkunun hangi durumlara karşı geliştiği detaylı olarak belirlenememekle birlikte, çok fazla sayıda ve yüksek düzeyde kaygısı olduğu düşünülen bireylerin taranmasında kullanılabilen basit bir araçtır. Bu skalanın DAS skalası ile yüksek düzeyde uyumlu olduğu bildirilmiştir 37-39. FAA, Stouthard ve arkadaşları tarafından geliştirilmiş olan bir fotografik skaladır. Bu skalada, bireyden kendisini dental tedavi öncesinde, sırasında ve sonrasında hayal etmesi ve buradaki 10 farklı durumda farklı kaygı derecelerindeki yüz
65 TABLE I DAS skalası sorularının Türkçe çevirisi 31 1-Yarın dişhekimine gidecek olsaydınız kendinizi nasıl hissedersiniz? a-eğlenceli bir deneyim olacağını düşünürüm b-umursamam c-biraz huzursuz olurum d-hoş olmayan ve ağrılı bir işlem olacağını düşünüp korkarım e-dişhekiminin yapabileceği işlemlerden çok korkarım 2-Dişhekiminin bekleme odasında sıranın size gelmesini bekliyorsunuz. Kendinizi nasıl hissederdiniz? a-rahat b-biraz huzursuz c-gergin d-kaygılı e-o kadar çok kaygılanırım ki bazen çok terlerim veya midem bulanır. 3-Dişhekimi koltuğunda oturuyorsunuz ve hekim dişinize dolgu yapmak için aletlerini hazırlıyor. Kendinizi nasıl hissedersiniz? 2. sorudaki cevap şıklarının aynısı 3-Dişhekimi koltuğunda oturuyorsunuz ve hekim dişetlerinizin etrafındaki diş taşlarını temizlemek için aletlerini hazırlıyor. Kendinizi nasıl hissedersiniz? 2. sorudaki cevap şıklarının aynısı ifadelerinin bulunduğu beş adet fotoğraftan kendini en iyi biçimde ifade eden fotoğrafı seçmesi istenmektedir. Bu fotoğraflarada 1 rahat, 5 çok kaygılı olmak üzere 1-5 arası puanlar verilerek bireyin kaygı düzeyi belirlenmektedir. Skalanın avantajı sözel ve yazılı uyaranlara cevap veremeyecek durumda olan bireylere uygulanabilmesi ve farklı toplumlarda bile yüz ifadeleri aynı şeyi ifade ettiği için farklı dillerde yapılan tercüme sırasında oluşabilecek problemlerin ortadan kalkmasıdır. Bu skalanın da güvenilir sonuçlar verdiği bildirilmiştir 34,40. GFS, Gatchel tarafından geliştirilmiş olan, üzerinde 1 den 10 a kadar rakamları bulunan bir skalaya bireyin korku düzeyine bir rakam verdiği bir sakladır. Bu skalada, 1 hiç korku yok, 5 orta düzeyde korku, 8 ve üzeri ise çok yüksek düzeyde korku olduğunu göstermektedir 35. DAS ile bu skala arasında orta düzeyde bir uyum olduğu bildirilmiştir 37. Dental Tedaviler Sırasında Korku ve Kaygının Azaltılmasına Yarayan Yöntemler Diş hekimliği korkusu ve kaygısı fenomeni tam olarak giderilememekle birlikte, tedavi sırasında problem oluşturabileceğinden tedavi öncesinde birtakım önlemlerin alınması gerekmektedir. Aksi taktirde, hem hekim hem de hasta için tedavinin başarılı bitirilebilmesi mümkün olamayabilir. Hastalara tedavi öncesi uygulanacak işlem hakkında bilgi verilmesi, davranış terapisi, hipnoz ve farmakolojik uygulamalar tedavinin daha kolay yapılmasına olanak sağlamaktadır. Hastalarda hangi yöntemin kullanılmasının daha olumlu sonuç vereceği hastanın korku/kaygı düzeyine, kooperasyonuna ve sistemik durumuna bağlıdır 41-46. Hastalara tedavi sırasında yapılacak işlemler ve tedaviden sonraki iyileşme dönemi hakkında bilgi verilmesinin korkunun/kaygının azalmasında olumlu etkileri olduğu bildirilmiştir 41,42. Davranış terapisi korkunun ve kaygının azaltılmasında kullanılabilen diğer bir yöntemdir 43,44,47. Bu terapinin amacı hastaların kooperasyonunu iyileştirmektir. Yöntemin başarısı korkunun/kaygının reaksiyon derecesi ve sonucuna bağlıdır. Korku düzeyi çok yüksek olan hastalarda bu yöntem başarılı olmamakla birlikte, bilişsel-davranışsal ve psikofizyolojik komponentleri olan tedaviler ile birlikte uygulanabilmektedir. Bunlara ilave
66 olarak, bazı vakalarda farmakolojik ajanlarında kullanılması gerekebilmektedir. İleri terapi yöntemleri ve bu yöntemlerin kombinasyonu ile bu hastalardaki başarı düzeyinin %70-80 arasında olduğu bildirilmektedir 44. Dental tedavinin hipnoz altında yapılmasıda bu hastalardaki korku ve kaygı düzeyinin azaltılmasına yardımcı olabilmektedir. Bu işlem, hipnoz uygulamaları hakkında uzman olan kişiler tarafından yapılmaktadır. Hipnozun dezavantajları arasında yöntemin mental özrü bulunan, tam koopere olamayan ve hipnoz kapasitesi olmayan bireylerde uygulanamaması bulunmaktadır. Ayrıca, bu yöntemle farmakolojik uygulamalar kadar başarılı sonuçlar elde edilememektedir 45. Dental tedavilerin farmakolojik uygulamalar kullanılarak yapılması sıklıkla tercih edilen bir yöntemdir. Yöntemin uygulanması için güvenli ve etkili sedatifler bulunmaktadır. Sedasyon ajanları değişik klinik semptomlara ve çeşitli komplikasyonlara yol açabileceğinden, sedasyon yapılmadan önce hastaların genel sağlık durumu ve tedaviden beklentileri iyi belirlenmelidir 46. Sedasyonda kullanılan farmakolojik stratejilerin güvenli ve etkili olması gerekmektedir. Aşırı korkusu olmayan bireylere sedasyon yapılacağında nitröz oksit/ oksijen kombinasyonu (N 2 O/O 2) uygun bir seçimdir. Ayrıca N 2 O/O 2 ile intravenöz olarak midazolam kombinasyonu kullanılan vakalarda tek başına midazolam kullanılan vakalara göre daha az dozda midazolam ile istenilen sedasyon derinliğine ulaşılabildiği bildirilmiştir. Buna ilave olarak, hastanın kendine gelme süresinin kısaldığı, tedavi sırasında kooperasyonunun daha kolay olduğu ve vücuttaki oksijen satürasyonunun daha yüksek düzeyde bulunduğu belirlenmiştir. Bu nedenlerden dolayı bu yöntem tek başına midozalam uygulamasına göre tercih edilmektedir 48. Midazolam, midazolam+tedavi sırasında tekrar verilen midazolam, fentanyl+midazolam ve fentanyl+midazolam+methoheksiytal den oluşan dört farklı sedasyon ajanının etkinliğinin değerlendirildiği bir çalışmanın sonuçlarına göre tüm ilaçların yararlı olduğu, fakat midazolam+tedavi sırasında tekrar verilen midazolam ve fentanyl+ midazolam+methoheksiytal in diğerlerine göre daha iyi sonuçlar verdiği saptanmıştır. 49 Enteral yoldan sedatif uygulanacak olan vakalarda en sık tercih edilen ajanlar benzodiazepinlerdir. Bu yöntemle birçok bireyin dental tedavisi kolay bir şekilde yapılabilmektedir 50. Sedasyon, artmış ajitasyon, kontrol altına alınamayan hipertansiyon, taşikardi ve desaturasyona bağlı olarak başarısız olabilmektedir. Bu nedenle sedasyon yapılmadan önce hastadan iyi bir anamnez alınarak hastanın korku ve kaygı düzeyi, sistemik durumu ve sosyal durumu hakkında bilgi edinilmelidir. Çok yüksek düzeyde korkusu ve kaygısı bulunan bireylerin intravenöz farmakolojik uygulamalar sırasında istenmeyen hareketlerinin daha fazla olduğu ve sedasyon için daha fazla ilaca gerek duydukları da bildirilmiştir 46. Bu nedenle, bu tür hastalara sedasyon uygulanacağında tüm bu faktörler göz önüne alınarak en uygun yöntemin kullanılması gerekmektedir. SONUÇ Sonuç olarak, dişhekimleri korku ve kaygı reaksiyonları ile karşı karşıya kalabilmektedirler. Bu nedenle dişhekimlerinin, bu reaksiyonların gelişmesindeki etkenleri, ağız ve diş sağlığı üzerine olan etkileri ve dental tedaviler sırasında yaratacakları problemler konusunda bilgi sahibi olmaları bu hastalara yapılacak dental tedavilerin başarılı olmasında önem taşımaktadır. KAYNAKLAR 1. Brown DF, Wright FA, McMurray NE. Psychological and behavioral factors associated with dental anxiety in children. J Behav Med 1986; 9:213-218. 2. Freeman RE. Dental anxiety: A multifactorial aetiology. Br Dent J 1985; 159:406-408. 3. İnanç BY, Çelik M, Görgün H. Diş hekimliği korkusu ölçeği: Geçerlilik ve güvenirlik çalışması. GÜ TEBD 2003; 1:31-40. 4. Hägglin C, Berggren U, Hakeberg M, Hällstrom T, Bengtsson C. Variations in dental anxiety among middleaged and elderly women in Sweden: a longitudinal study between 1968 and 1996. J Dent Res 1999; 78:1655-1661.
67 5. Agras S, Sylvester D, Oliveau D. The epidemiology of common fears and and phobia. Comprehen Pshyciatr 1969; 10:151-156. 6. Zafersoy Akarslan Z, Erten H, Uzun Ö, İşeri E, Topuz Ö. The relationship between trait anxiety, dental anxiety and DMFT indexes of Turkish patients attending to a dental school. Eastern Med Health J dergisinde yayınlanmak üzere kabul edildi. 2008. 7. Fırat D, Tunç EP, Sar V. Dental anxiety among adults in Turkey. J Contemp Dent Pract 2006; 7:75-78. 8. Tunç EP, Fırat D, Onur OD, Sar V. Reliability and validity of the modified dental anxiety scale (MDAS) in a Turkish population. Community Dent Oral Epidemiol 2005; 33:357-362. 9. Hällström T, Halling A. Prevalence of dentistry phobia and its relation to missing teeth, alveolar bone loss and dental care habits in an urban community sample. Acta Psychtiatr Scand 1984; 70:438-446. 10. Milgrom P, Fiset L, Melnick S, Weinstein P. The prevalence and practice management consequences of dental fear in a major US city. J Am Dent Assoc 1988; 116:641-647. 11. Locker D, Liddell AM. Correlates of dental anxiety among older adults. J Dent Res 1991; 70:198-203. 12. Hakeberg M, Breggren U, Carlosson SG. Prevalence of dental anxiety in an adult population in a major urban area in Sweden. Community Dent Oral Epidemiol 1992; 20:97-101. 13. Vassend O. Anxiety, pain and discomfort associated with dental treatment. Behav Res Ther 1993; 31:659-666. 14. Hägglin C, Berggren U, Hakeberg M, Ahlqwist M. Dental anxiety among middle-aged elderly women in Sweeden. A study of oral state, utilization of dental services and concominat factors. Gerodontology 1996; 13:25-34. 15. Erten H, Akarslan ZZ, Bodrumlu E. Dental fear and anxiety levels of patients attending a dental clinic. Quintessence Int 2006; 37:304-310. 16. Taani Q. Dental fear among a young adult Saudian population. Int Dent J 2001; 51:62-66. 17. Taani Q. Dental anxiety and regularity of dental attendance in younger adults. J Oral Rehab 2002; 29:604-608. 18. Thomson WM, Stewart JF, Carter KD, Spencer J. Dental anxiety among Australians. Int Dent J 1996; 46:320-324. 19. Ay ZY, Erdek Y, Öztürk MM ve ark. Süleyman Demirel Üniversitesi Diş hekimliği Fakültesine başvuran hastalarda dental korku düzeyinin incelenmesi. Cumhuriyet Üniversitesi Diş Hek Fak Derg 2005; 8:12-18. 20. Kanli A, Kanbur NO, Dural S, Derman O. Effects of oral health behaviors and socioeconomic factors on a group of Turkish adolescents. Quintessence Int 2008; 39:e26-32. 21. ter Horst G, de Wit CA. Review of behavioral research in dentistry 1987-1992: dental anxiety, dentist patient relationship compliance and dental attendance. Int Dent J 1993; 43:265-278. 22. Wisløff TF, Vassend O, Asmyhr O. Dental anxiety, utilization of dental services, and DMFS status in Norwegian military recruits. Community Dent Health 1995;12:100-103. 23. Erten H, Can M, Üçtaşlı MB, Ömürlü H. Evaluation of changes in salivary cortisol level during the simple restorative treatments. Balk J Stom 2000; 2:1-3. 24. Akyüz S, Pince S, Hekin N. Children s stress during a restorative dental treatment: assessment using salivary cortisol measurement. J Clin Ped Dent 1996; 20:219-223. 25. Hägglin C, Hakeberg M, Ahlqwist M, Sullivan M, Berggren U. Factors associated with dental anxiety and attendance in middle-aged and elderly women. Community Dent Oral Epidemiol 2000; 28:451-460. 26. Schuller AA, Willumsen T, Holst D. Are there differences in oral health and oral health behavior between individuals with high and low dental fear? Community Dent Oral Epidemiol 2003; 31:116-121. 27. Locker D, Liddell A. Clinical correlates of dental anxiety among older adults. Community Dent Oral Epidemiol 1992; 20:372-375. 28. Önçağ Ö, Çoğulu D. Ailenin sosyoekonomik durumu ve eğitim düzeyinin çocuklarında dental kaygı üzerine etkisi. AÜ Diş Hek Fak Derg 2005; 32:45-54. 29. Ragnarsson E. Dental fear and anxiety in an adult Iceland population. Acta Odontol Scand 1998; 56:100-104. 30. Humphris GM, Clarke HM, Freeman R. Does completing a dental anxiety questionnaire increase anxiety? A randomized controlled trail with adults in general dental practice. Br Dent J 2006; 201:33-35. 31. Corah NL. Development of a dental anxiety scale. J Dent Res 1969; 48: 596. 32. Kleinknecht RA, Klepac RK, Alexander LD. Origins and characteristics of fear of dentistry. J Am Dent Assoc 1973; 86:842-848. 33. Viinikangas A, Lahti S, Yuan S, Pietilä I, Freeman R, Humphris G. Evaluating a single dental anxiety question in Finnish adults. Acta Odontol Scand 2007; 65:236-240. 34. Stouthard ME, Hoogstraten J. Ratings of fears associated with twelve dental situations. J Dent Res 1987; 66:1175-1178. 35. Gatchel R. The prevalence of dental fear and dental avoidance: expanded adult and recent surveys. J Am Dent Assoc 1989; 118:591-593. 36. Ilgüy D, Ilgüy M, Dinçer S, Bayırlı G. Reliability and validity of the Modified Dental Anxiety Scale in Turkish patients. J Int Med Res 2005; 33:252-259. 37. Locker D, Shapiro D, Liddell A. Who is dentally anxious? Concordance between measures of dental anxiety. Community Dent Oral Health 1996; 24: 346-350. 38. Neverlien PO. Normative data for Corah s Dental anxiety Scale (DAS) for the Norwegian population. Comunity Dent Oral Epidemiol 1990; 18:162. 39. Neverlien PO, Backer Johnsen T. Optimissim-pessimisim dimension and dental anxiety in children aged 10-12 years. Comunity Dent Oral Epidemiol 1991; 19:342-346. 40. Newton JT, Buck DJ. Anxiety and pain measures in dentistry: A guide to their application. J Am Dent Assoc 2000; 1449-1457. 41. Ng SK, Chau AW, Leung WK. The effect of pre-operative
68 information in relieving anxiety in oral surgery patients. Community Dent Oral Epidemiol 2004; 32:227-235. 42. Muğlalı M, Kömerik N. Ağız cerrahisi ve anksiyete. Cumhuriyet Üniversitesi Diş Hek Fak Derg 2005; 8:83-88. 43. Aartman IH, de Jongh A, Makkes PC, Hoogstraten J. Dental anxiety reduction and dental attendance after treatment in a dental fear clinic: a follow-up study. Community Dent Oral Epidemiol 2000; 28:435-442. 44. Berggren U. Reduction of fear and anxiety in adult fearful patients. Int Dent J 1987; 37:127-136. 45. Hermes D, Truebger D, Hakim SG, Sieg P. Tape recorded hypnosis in oral and maxillofacial surgery-basics and first clinical experience. J Cranio Maxillofac Surg 2005; 33:123-129. 46. Osborn TM, Sandler NA. The effects of preoperative anxiety on intravenous sedation. Anesth Prog 2004; 51:46-51. 47. Abrahamsson KH, Berggren U, Hakeberg M, Carlsson SG. Phobic avoidance and regular dental care in fearful dental patients: a comparative study. Acta Odontol Scand 2001; 59:273-279. 48. Venchard GR, Thomson PJ, Boys R. Improved sedation for oral surgery by combining nitrous oxide and intravenous Midazolam: a randomized, controlled trail. Int J Oral Maxillofac Surg 2006; 35:522-527. 49. Dionne RA, Yagiela JA, Moore PA et al. Comparing efficacy and safety of four intravenous sedation regimens in dental outpatients. J Am Dent Assoc 2001; 132:740-751. 50. Jackson DL, Johnson BS. Inhalation and enteric conscious sedation for the adult dental patient. Dent Clin North Am 2002; 46:781-802. Geliş Tarihi : 01.02.2009 Received Date : 01 February 2009 Kabul Tarihi : 13.05.2009 Accepted Date : 13 May 2009 İLETİŞİM ADRESİ Dr. Zühre Zafersoy Akarslan Gazi Üniversitesi Diş hekimliği Fakültesi Oral Diagnoz ve Radyoloji Anabilim Dalı 8. cad. 84. Sok Emek, Ankara, Türkiye Tel: 0312 203 41 50-53 E-mail:dtzuhre@yahoo.com