UKAM YAYINLARI TEMMUZ 2013 ANALİZ Kürt Sorunu Çözüm Sürecinin Değerlendirmesi YAZARLAR: Faruk Ekmekçi, İlhan Kaya www.ukam.org UKAM YAYINLARI TEMMUZ 2013 Uluslararası Kültürel Araştırmalar Merkezi International Cultural Research Center Navende Lêkolîna Çandeyîya Navneteweyî
Kürt Sorunu Çözüm Sürecinin Değerlendirilmesi 1 YAZARLAR: Faruk Ekmekçi, İlhan Kaya YAYINLARI www.ukam.org
Kürt Sorunu Çözüm Sürecinin Değerlendirilmesi YAZARLAR: Faruk Ekmekçi, İlhan Kaya YAYINA HAZIRLAYANLAR: XXX 2 ISBN: XXX UKAM YAYINLARI YAYIN NO: 04, ANALİZ NO: 01 KAPAK TASARIMI ve MİZANPAJ: Agrafik BASIM YERİ: Ayhan Matbaa ULUSLARARASI KÜLTÜREL ARAŞTIRMALAR MERKEZİ 19 Mayıs Mah. Büyükdere Cad. Balçıktarlası Sok. Tanlı Han No:1, D:6 Şişli, İstanbul TÜRKİYE Telefon: +90 212 247 06 82 Faks: +90 212 247 06 81 E-Posta: info@ukam.org Copyright Temmuz 2013 UKAM Bu raporda yer alan görüşler bir kurum olarak UKAM ın görüşleri ile birebir örtüşmeyebilir. www.ukam.org
ARAŞTIRMANIN AMACI ve KAPSAMI...5 ÖZET...5 MOTİVASYONLAR ve SEBEPLER...7 Gücün Sınırı...7 Suriye ve Irak...8 Başkanlık ve Seçimler...8 BEKLENTİLER...9 AKP Hükümeti...9 PKK ve BDP...9 RİSKLER ve ENGELLER...11 Minimalizm...11 Toplumsal Direnç...11 Kaybedenler ve Sabotajlar...12 BDP ve PKK nın Temsil Gücü ve Demokrasiye Açıklığı...12 Hayal Kırıklığı...12 ÖNERİLER...15 İÇİNDEKİLER 3
4 KÜRT SORUNU ÇÖZÜM SÜRECİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ
ARAŞTIRMANIN AMACI ve KAPSAMI Bu analiz, Ocak 2013 te Abdullah Öcalan ile Barış ve Demokrasi Partisi (BDP) milletvekillerinin görüşmesi ile başlayan ateşkes ve barış sürecinin bir değerlendirmesini sunmaktadır. Analiz, sürecin kısa bir özeti, tarafların motivasyonları, tarafların beklentileri, sürecin riskleri, sürecin zaafları ve öneriler olmak üzere beş bölümden oluşmaktadır. ÖZET Türkiye, tarihinde ilk defa Kürt meselesine siyasi bir çözüm üretmeye kararlı gözüküyor. Ancak çözümün nasıl olacağı konusunda ciddi bir kutuplaşma var. Bir yanda hükümet ve Kürt siyasi hareketinin temsilcisi konumundaki BDP, diğer yanda MHP ve CHP. Çözüm kararlılığı belirdikçe ve çözüme doğru gidildikçe tarafların daha da sertleşmesi muhtemel. MHP nin muhalefetine ve CHP nin kararsız tutumuna rağmen çözüm süreci şu ana kadar istikrarlı bir şekilde işledi. Süreç, Milli İstihbarat Teşkilatı nın Abdullah Öcalan ile görüşmesiyle başladı. Daha sonra BDP sürece dâhil edildi. BDP, Öcalan ile kamuoyu ve Kandil arasında aracı oldu ve gerekli iletişimi sağladı. Hem BDPli siyasetçiler hem de PKK liderleri söylemlerini yumuşattılar. Hükümet kanadı da yapıcı bir dil kullanmaya özen gösterdi ve süreci sıkıntıya sokacak eylemlerden uzak durdu. Mart ayında, PKK elindeki kamu görevlilerini serbest bıraktı. Yine Mart ayındaki Nevruz etkinlikleri büyük oranda sükûnetle gerçekleşti. Öcalan ın tarihi mektubu, Diyarbakır Nevruz kutlamaları sırasında bir milyona yakın bir kalabalığa okundu. Öcalan, beklenenin ötesinde kapsayıcı bir dil kullanarak, İslam kardeşliğine, Fırat ve Dicle nin Sakarya Bugün gelinen noktada, önemli adımların atıldığını söyleyebiliriz. Ancak Kürt sorununun kalıcı çözümünü sağlayacak reformların ve yasal düzenlemelerin yapıldığını söylemek henüz mümkün değil. ve Meriç ile olan dostluğuna, ortak geçmişe ve geleceğe vurgu yaptı ve Artık silahlar sussun, fikirler konuşsun diyerek silahların bırakılması için önemli bir kapıyı açtı. Öcalan ın çağrısı, barış konusundaki kararlılığını ve sürece yönelik güvenini gösteriyordu. Ancak bu çağrının PKK içinde ve Kürt toplumunda nasıl bir karşılık bulacağı bilinmiyordu. PKK önce mütereddit bir tavır sergiledi ve silahlı güçlerini sınır dışına çekme konusunda bir takım koşullar ileri sürdü. Fakat başbakanın nasıl geldilerse öyle gitsinler şeklindeki açıklamaları, bu konudaki beklentileri ortadan kaldırdı. Öcalan ın da telkin ve talimatlarıyla, PKK silahlı unsurlarını şartsız olarak sınır dışına çekme kararı aldı. Murat Karayılan 25 Nisan da Kandil de yaptığı basın toplantısında çekilme kararını ve çekilmenin başlangıç tarihini resmen ilan etti. 8 Mayıs ta PKK nın sınır dışına çekilmesi fiilen başladı. Hükümet kanadı da bu süreçte kararlı bir duruş sergiledi. Başta Başbakan Recep Tayyip Erdoğan olmak üzere, hükümet temsilcileri süreçten geri adım atmayacaklarını ve bu sorunu çözmek için gerekli tüm bedelleri ödemeye hazır olduklarını belirttiler. 11 Nisan 2013 te dördüncü yargı paketi meclisten geçirildi ve bunun ardından KCK davalarında kısmi tahliyeler başladı. AKP ve BDP süreç konusunda toplumun hassasiyetlerini anlamak ve topluma süreci anlatmak üzere akil insanlar heyetleri oluşturdular. Bu da bir ilkti. Çünkü BDP listesinden de önemli sayıda kişi akil insanlar listesinde yer aldı. Akil insanlar heyetleri, Türkiye nin yedi bölgesinde sivil toplum temsilcileri ve halkla buluşmalar gerçekleştirdiler. Çeşitli televizyon programlarında ve gazetelerde, bölge ziyaretlerinde edindikleri izlenimleri paylaştılar. Akil insanlar heyetleri, izlenimleri ile ilgili raporlar hazırladılar ve hükümet yetkililerine sundular. Bugün gelinen noktada, önemli adımların atıldığını söyleyebiliriz. Ve ortada net bir gerçek var. Çözüm süreci başladığından beri kimse ölmüyor, şiddetli sokak eylemleri olmuyor. Sokakta sükûnet ve normalleşme hâkim. Ancak Kürt sorununun kalıcı çözümünü sağlayacak reformların ve yasal düzenlemelerin yapıldığını söylemek henüz mümkün değil. Anadilde eğitim sorunu, ÖZET 5
PKK militanlarının ve Öcalan ın durumu ve özerklik meselesi çözüme kavuşmuş değil. Türkiye nin yeni ve sivil bir anayasa yapıp yapamayacağı da belli değil. Art arda seçimlerin geleceği yeni sürecin nasıl işleyeceğini kestirmek oldukça güç. Ancak her şeye rağmen Kürt toplumu, çözüm konusunda oldukça iyimser. Bu iyimserlik yakın zamanda yapılan araştırmalarla da ortaya konulan bir gerçek. UKAM ın Mayıs ayında yayınladığı yeni raporu (Kürt Sorunu ve Çözüm Süreci Algı Araştırması) bu konudaki önemli araştırmalardan biri. Araştırmaya göre, Kürtlerin yoğun olarak yaşadıkları Doğu ve Güneydoğu Anadolu illerinde, çözüm konusunda yüksek bir iyimserlik var. Başbakan Erdoğan ın yüzyıllık Kürt sorununu çözebileceği konusunda büyük bir beklenti oluşmuş durumda. Bölge halkının çözüm konusundaki talepleri de eşit vatandaşlık, anadilde eğitim ve genel af üzerinde yoğunlaşıyor. Bu talepler, eşit ve onurlu bir şekilde kimlikleri ile beraber yaşamayı ve barışmayı ima ediyor. 6
Motivasyon ve Sebepler Kürt meselesi, Türkiye nin demokratikleşme, insan hakları ve ekonomik gelişme konularında ilerlemesinin önündeki belki de en önemli engel olagelmiştir. Kürt meselesinin kalıcı olarak çözümü, Türkiye nin ve AKP nin geleceği açısından hayati önem arz etmektedir ve AKP hükümeti de bunun bilincindedir. Fakat her ne kadar bu böyle olsa da, çeşitli ideolojik, siyasi ve sosyal nedenler dolayısıyla meselenin çözümü için atılması gereken büyük adımlar atılamamıştır. Tarafların 2013 yılında Kürt meselesinin çözümü konusunda irade ortaya koyarak yeni bir barış sürecine girmesinde, kanaatimizce aşağıdaki üç konjonktürel motivasyon ve sebebin kayda değer etkileri olmuştur. GÜCÜN SINIRI İçinde olduğumuz barış sürecinin zamanlaması şaşırtıcıydı. Zira 2012 yılı, son yılların en şiddetli çatışmalarına sahne olmuş ve toplamda binin üzerinde asker ve PKK lı hayatını kaybetmişti. Sıcak çatışmaların ötesinde, altı ay öncesine kadar gerek PKK nın Arap Baharı nın oluşturduğu konjonktürden faydalanarak tırmandırdığı şiddet, her iki tarafa da büyük bir zayiat vermenin ötesinde, taraflara güçlerinin sınırlarını da öğretti. hükümet yetkilileri gerekse PKK liderleri şiddetin devam edebileceğine yönelik açıklamalarda bulunuyorlardı. Bu açıdan bakıldığında, barış sürecinin başlaması pek çok kişi için bir sürprizdi. Fakat bizim düşüncemize göre, paradoksal gözükse de, sürecin başlamasının önemli sebeplerinden biri geçen yıl tırmanan şiddetti. PKK nın Arap Baharı nın oluşturduğu konjonktürden faydalanarak tırmandırdığı şiddet, her iki tarafa da büyük bir zayiat vermenin ötesinde, taraflara güçlerinin sınırlarını da öğretti. 2012 sonbaharına varıldığında, PKK bölgede silahlı bir Kürt Baharı nı tetikleyemeyeceğini, hükümet ise hem PKK nın yerel alan hâkimiyetlerine askeri operasyonlarla tam olarak son veremeyeceğini hem de öldürülen PKK lıların yerlerinin kısa sürede yenileriyle doldurulduğunu büyük oranda anlamaya başlamıştı. Bu yüzden, 2012 yılı iç savaşların sonlanmasında önemli bir eşik olan gücün sınırlarının anlaşılması açısından, kritik bir yıldı. Kanaatimizce bu yılın başında ivme kazanan barış sürecinin önemli bir nedeni bu eşiğin aşılması idi. BİRİNCİ BÖLÜM 7
SURİYE ve IRAK Yukarıda bahsi geçen eşiğin aşılması, barış sürecinin başlamasına yönelik önemli bir motivasyonu ortaya koymakla beraber, sürecin zamanlamasını tek başına açıklamada yetersizdir. Türkiye nin çevresindeki önemli gelişmeler ve iç siyasetindeki önemli takvimler de sürecin zamanlamasında önemli bir rol oynamıştır. Dışarıda, hükümet yetkililerinin öngördüğünden çok daha uzun süren Suriye iç savaşının maliyeti her geçen gün artmış ve Türkiye nin bu savaştaki aktif taraflılığı Suriye ve İran ın PKK ya daha fazla destek sağlaması ihtimalini ortaya çıkartmıştır. 1 Bu bağlamda, mevcut barış sürecinin başlamasında önemli bir etken, Türkiye nin PKK nın Suriye savaşıyla ilintili bir vesayet savaşçısı olarak kullanılma ihtimalini ortadan kaldırmak istemesiydi. Barış süreci açısından Suriye deki gelişmeler Türkiye için ne derece etkili olmuşsa, kanaatimizce Irak taki gelişmeler de PKK açısından o derece etkili olmuştur. Bir taraftan Bölgesel Kürdistan Yönetimi (KRG) ile Türkiye arasında hızla gelişen ekonomik bağlar 2, diğer taraftan da Barzani yönetimi ile Bağdat arasında yer yer silahlı çatışmalar da içeren siyasi gerginlikler 3, Türkiye ile Irak Kürdistanı arasındaki işbirliğini ve bütünleşmeyi son derece ileri bir düzeye taşımıştır. Öyle ki, artık merkez medyada dahi Irak Kürdistanı Türkiye için bir bölünme tehdidi olarak değil, genişleme ve güçlenme fırsatı olarak görülmeye başlanmıştır. Tüm bu gelişmeler sonucunda, PKK nın Türkiye deki silahlı eylemleri Barzani yönetimi için adeta oyunbozucu bir hal almıştır. 4 Dolayısıyla, Irak taki çember, son yıllarda PKK nın aleyhine bir şekilde daralmış ve bu durum da PKK liderliğinin maksimalist taleplerden uzak bir şekilde müzakere masasına oturmasını kolaylaştırmıştır. 8 BAŞKANLIK ve SEÇİMLER Son olarak, önümüzdeki iki yıl genelde Türk siyasetinin özelde de AKP nin geleceği açısından kritik seçimleri barındırmaktadır. 2014 yılında, belediye seçimleri, Anayasa referandumu ve Cumhurbaşkanlığı seçimi için Türkiye vatandaşları üç kez sandık başına gidebilir. 5 Bizzat AKP milletvekilleri tarafından Cumhuriyet tarihinin en önemli seçimi 6 olarak nitelenen seçimleri içeren bir dönemin huzurlu geçmesi, hükümet yetkililerinin son derece önemsediği bir durumdu. Bunun sağlanması, devlet ile PKK arasında bir ateşkesi zorunlu kılıyordu. Seçim sürecinin uzunluğu ve kritikliği ise, daha önceki seçim süreçlerinden aşina olduğumuz geçici ateşkeslerden daha farklı ve kapsamlı bir ateşkesin sağlanmasını gerekli kıldı. İkinci olaraksa, Başkanlık ve yeni anayasa konusunda hükümetin CHP ve MHP ile uzlaşamaması sonucunda bu konuda son olası müttefik olarak BDP nin kalması, kanaatimizce hükümeti BDP ile yakınlaşmaya ve PKK ile barış sürecini hızlandırmaya itti. Yeni Anayasa nın AKP-BDP ittifakıyla yapılması, son aylarda hükümet yetkilileri tarafından da sıklıkla dile getirilen bir ihtimaldir. 7 Şubat ayında basına yansıyan görüşme tutanaklarında Abdullah Öcalan ın Başkanlık sistemi düşünülebilir. Biz Tayyip Bey in başkanlığını destekleriz. AKP ile bu temelde bir başkanlık ittifakına girebiliriz. Yalnız başkanlık ABD deki gibi olmalı. şeklindeki ifadeleri de bu ihtimale destek vermektedir. 8 1 Ağustos 2012 de Gaziantep te gerçekleşen bombalı saldırı sonrasında hükümet yetkililerinin genel kanısı eylemin bir Suriye-PKK ortak yapımı olduğu yönündeydi. Bkz: PKK ile El Muhabe rat ın ortak operasyonu, Radikal, 21.8.2012. 2 Justin Vela, Turkey Means Business in Kurdistan, Asia Times, 23.7.2010 ve Turkey Emerges as True Iraq War Victor, Financial Times, 12.3.2013. 3 Adil al-jaburi, Baghdad-KRG Relations Go from Bad to Worse, Al-Monitor, 16.12.2012. 4 Silahları Gömmek adlı değerli eserinde, Orhan Miroğlu da şu tespiti yapmıştır: Kandildeki askeri güç, bugün artık sadece Türkiye deki Kürt mücadelesini değil, Güney Kürdistan daki yönetimin, dolayı-sıyla Kürt ulusunun çıkarlarını tehdit eder hale gelmiştir. (Silahları Gömmek, Everest Yayınları, 2012, s. 263). 5 2014 te üç sandık, Yenişafak, 18.5.2013. 6 Süleyman Soylu: Cumhuriyet tarihinin en önemli seçimine gidiyoruz, Radikal, 31.1.2013. 7 Erdoğan: BDP ile müşterek adım atabiliriz, Vatan, 8.2.2013. 8 Türkiye İmralı tutanaklarını konuşuyor, Akşam, 28.2.2013.
Beklentiler AKP HÜKÜMETİ AKP hükümeti, Kürt meselesinin çözümü konusunda gerekli adımların büyük oranda atıldığını düşünmektedir. Öyle ki, Başbakan Erdoğan farklı platformlarda Türkiye de artık Kürt sorunu değil, terör sorunu olduğunu dile getirmiştir. 9 Bu açıdan bakıldığında, hükümetin temel talebi ve beklentisi, Kürtçenin kamusal alanda kullanımı ve Kürt siyasetçi ve aktivistlerin tutuklanmalarının önünü kesecek hukuki düzenlemeler ile PKK militanlarının önce sınır dışına çekilmesi ve ardından da silahları bırakmasıdır. PKK ve BDP nin genel talepleri arasında yer alan anadilde eğitim, özerklik ve Öcalan ın serbestliği gibi konuları ise hükümet yetkililerinin önemli bir kısmı hak ya da zorunluluk olarak görmemekte ve bu konuların uzun vadede ve Meclis çatısı altında ele alınması gerektiğini düşünmemektedir. 10 PKK ve BDP BDP ve PKK nın talep ve beklentilerinin önemli bir kısmı yıllardır talep ettikleri haklar ve reformlardan oluşmaktadır. Bunların başlıcaları şunlardır: Türkçe dışındaki dillerde eğitimin önünün açılması Kürtçenin kamusal alanda kullanılmasının sağlanması Terörle mücadele kanununun revize edilmesi ve KCK tutuklularının serbest bırakılması Köy isimlerinin iade edilmesi Adem-i merkeziyetçi bir yönetimin benimsenmesi Kapsamlı bir genel af Bu taleplerin dışında, Kürt siyasi hareketinin -özellikle de PKK nın- tarihsel olarak ortaya koyduğu iki diğer talep özerklik ve Öcalan ın serbestliği dir. Her ne kadar bu taleplerden vazgeçilmiş değilse de, Abdullah Öcalan ın bu iki talepte diretmenin süreci sekteye uğratabileceği yönündeki telkinleri doğrultusunda, Kürt hareketi bu talepleri aşamalı bir takvime bağlamış ve 9 Örneğin, bkz: Bu ülkede artık Kürt sorunu yoktur, Habertürk, 30.4.2011. 10 Bkz: Erdoğan: Anadilde eğitim diye bir şey yok, Yenişafak, 9.10.2012. İKİNCİ BÖLÜM 9
şimdilik gündemden düşürmüş gözükmektedir. 11 Ayrıca PKK, hükümet yetkililerinin yaptığı silahları gömsünler ve çekilsinler şeklindeki açıklamaları gerçekçi bulmamakta ve bunu arabayı atın önüne koymak olarak yorumlamaktadır. 12 Murat Karayılan a göre silahları gömmek, ancak ateşkes, çekilme, anayasal haklar ve PKK nın yasallaşması sonrasında oluşacak normalleşme sonrasında atılacak bir hamledir. 10 11 Hasan Cemal, Karayılan: PKK olarak geçmişte hatalarımız olmuştur, kabul ediyorum, T24, 26.5.2013. 12 Bkz: İspanyol El Pais in Karayılan la röportajı: Es imposible que dejemos las armas antes de reti-rarnos de Turquía (Silahları bırakarak Türkiye den çekilmemiz imkansız), 6.4.2013.
Riskler ve Engeller MİNİMALİZM Barış sürecinin barındırdığı önemli bir risk, oy kaygısı ya da güç kaybı endişesiyle hükümetin anadilde eğitim, yerel yönetim özerkliği ve genel af konularında atılması gereken önemli adımları atmaktan çekinmesi ve süreci minimal iyileştirmelerle idare etmeye çalışması ihtimalidir. 13 Öcalan ın mahkûmluğundan da yararlanarak, PKK ya empoze edilecek minimal bir çözüm planı, PKK içinde büyük bir direnç ve kırılma ile karşılaşabilir. Genelde Kürtlerin, özelde ise PKK nın büyük çoğunluğunu ikna etmeyen minimal bir çözüm planı, yeni PKK(lar) doğurma ve sorunu öngörülemez noktalara taşıma riskini de içinde barındırmaktadır. Bu ise, kısa ve orta vadede, silahları susturmak bir yana, çatışmaları daha da şiddetlendirebilir. Genelde Kürtlerin, özelde ise PKK nın büyük çoğunluğunu ikna etmeyen minimal bir çözüm planı, yeni PKK(lar) doğurma ve sorunu öngörülemez noktalara taşıma riskini de içinde barındırmaktadır. TOPLUMSAL DİRENÇ Sürecin önündeki engellerden biri, Türk halkının ezici bir çoğunluğunun çözümün gerekli parçaları olan anadilde eğitim, yerel özerklik ve genel af konularında olumsuz bir tavır takınmasıdır. 14 Türk hassasiyetleri olarak özetlenen bu olumsuz tavır, siyasal iktidarı oy kaybı endişesine itmekte ve atılması gereken büyük adımları atmasının önünde önemli bir engel oluşturmaktadır. Önümüzdeki yıl gerçekleşecek kritik seçimler, oy kaybı endişesinin daha da öne çıkmasına neden olmaktadır. Muhalefet partilerinin sürece yönelik eleştirel ve muhalif tutumları, bu toplumsal direnci aşılması daha da güç bir hale getirmektedir. Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) baştan itibaren süreci PKK ya yönelik bir tanıma ve taviz politikası olarak görmekte ve bu yüzden de sürece kategorik olarak karşı 13 Bu ihtimalin bir değerlendirmesi için bkz: Güneş Murat Tezcür, Prospects for Resolution of the Kurdish Question: A Realist Perspective, Insight Turkey, Cilt 15, No 2, 2013, ss: 69-84. 14 Bkz: TESEV, Anayasaya Dair Tanım ve Beklentiler, Eylül 2012; Metropoll, Türkiye nin Nabzı: Yeni Çö züm Süreci, Nisan 2013. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 11
çıkmaktadır. Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) ise, başlardaki muğlak desteğine rağmen, zaman içinde sürece karşıt bir pozisyon almış bulunmaktadır. 15 Kanaatimizce CHP nin mevcut tutumu, parti için dengeleri koruma ve Atatürkçü tabanın hassasiyetlerini gözetme düşünceleri ile AKP nin çözümden siyasi kazanç sağlama endişesinin birleşiminden kaynaklanmaktadır. 12 KAYBEDENLER ve SABOTAJLAR Barış süreçlerini zorlaştıran engellerden biri de kaybedenlerin varlığıdır. Türkiye nin yeni barış sürecinin de içeride ve dışarıda kaybedenleri var; ve bu yüzden de süreç kazalara ve sabotajlara gebedir. Barış süreçlerini zorlaştıran engellerden biri de kaybedenlerin varlığıdır. Türkiye nin yeni barış sürecinin de içeride ve dışarıda kaybedenleri var; ve bu yüzden de süreç kazalara ve sabotajlara gebedir. 16 Tüm diğer silahlı örgütler gibi, PKK da silahlı mücadele tarihi boyunca pek çok ülkeden siyasi ve lojistik destek almıştır. Özellikle Türkiye ile sorunlu ilişkileri olan komşu ülkeler, PKK yı Türkiye ye karşı kullanılabilecek bir yıpratıcı güç ve pazarlık kozu olarak görmüşlerdir. 17 Her ne kadar 2010 yılına kadar başarıyla yürütülen komşularla sıfır sorun politikası bu durumu büyük oranda ortadan kaldırmışsa da, Suriye iç savaşı ve Türkiye nin Suriyeli muhaliflere verdiği lojistik ve askeri destek, Türkiye yi Suriye ve İran ile tekrar karşı karşıya getirmiştir. En son Hatay ın Reyhanlı ilçesinde gerçekleşen bombalı saldırılar, Suriye iç savaşının ve Türkiye nin bu savaşta aldığı aktif ve taraflı pozisyonun olası istenmeyen sonuçları açısından önemli ve korkutucu bir göstergedir. Çatışmaların devamı halinde belki yıllarca sürecek kanlı bir Suriye iç savaşı, Türkiye yi hem genel olarak istikrarsızlaştırma hem de -Suriye istihbaratının PKK ile olan tarihsel bağını düşündüğümüzde- PKK içindeki kontrolsüz gruplar tarafından sabotajlara açık hale getirme tehlikesini taşımaktadır. BDP ve PKK NIN TEMSİL GÜCÜ ve DEMOKRASİ- YE AÇIKLIĞI BDP, 2011 seçimlerinde Türkiye Kürtlerinin yaklaşık yarısının oyunu almıştır. Bu durum, büyük bir politik başarı olmakla birlikte, Kürtlerin yarısının BDP ve PKK çizgisini politik olarak desteklemediğini de ortaya koymaktadır. Bu nedenle, Kürt meselesinin çözümünün sadece Öcalan-PKK-BDP üzerinden yürütülmesi, geniş toplumsal kesimleri süreç dışında bırakmaktadır. Bu kesimlerin bir kısmının geçmişte birçok bakımdan Kürt hareketi ile ayrıştığı ve PKK ile mücadele ettiği düşünüldüğünde, sürecin sadece Öcalan-PKK-BDP üzerinden yürütülmesi, bölgede yeni rahatsızlıkları meydana getirme tehlikesini taşımaktadır. 18 HAYAL KIRIKLIĞI Kürtler arasında, Kürt sorununun çözümü konusunda yüksek bir beklenti oluşmuştur. Fa- 15 Bkz: Kılıçdaroğlu, sürece destek vermemelerinin 4 nedenini açıkladı, Radikal, 10.5.2013. 16 Kanaatimizce Nisan ayında Taraf gazetesinde yaşanan toplu istifalar bu türden bir kaza idi. Taraf ı Taraf yapan yazar kadrosunun büyük çoğunluğu, Taraf ta gerçekleşen süreç karşıtı operasyon sebebiyle gaze teden ayrıldı. 19 Taraf yazarının imza attığı ayrılık manifestosundaki şu cümleler, Taraf taki ayrılıkların arkasındaki süreç kavgasına ışık tutuyor: Bu aklın öncelikli endişesi, barışı sağlayacak aktörlerin kazana cağı politik güç Barışın politik aktörlerini demokrat kamuoyu gözünde aşındırmayı, barışın desteklen mesinden daha önemli bulanlar Taraf ı köklerinden kopartmayı göze aldılar. Bkz: Oral Çalışlar, Taraf tan istifasını barış karşıtı operasyon a bağladı!, T24, 26.4.2013 ve Taraf yazarlarından ortak açıklama, Akşam, 30.4.2013. 17 Bkz: Faruk Ekmekçi, Terrorism as War by Other Means: National Security and State Support for Terro rism, Revista Brasileira de Politica Internacional (Brazilian Journal of International Politics), Cilt 54, No 1, 2011, ss. 125-141. 18 Örneğin, Dicle Üniversitesi olaylarında PKK sempatizanı öğrenciler ile Hizbullah sempatizanı öğren-ciler arasında çatışmaların çıkması ve gerginliğin günlerce devam etmesi, bölgedeki güç mücadele-sinin bir yansıması olarak okunabilir. Kaldı ki örgütlü bir yapının parçası olmayan veya açık tavır almak istemeyen toplumsal kesimleri de unutmamak gerekir.
kat beklentinin yüksekliği, hayal kırıklığı riskini de artırmaktadır. Konuşulan çok şeye rağmen, sürecin yasal alt yapısının hazırlanması için henüz atılmış somut bir adım da bulunmamaktadır. Sürecin sekteye ya da başarısızlığa uğraması durumunda, Kürtler arasında telafisi güç bir hayal kırıklığı oluşabilir. Bu tür bir hayal kırıklığı ise, hem Türkiye yi yeni bir şiddet sarmalına itebilir 19 hem de Kürtlerin gelecekte atılacak yeni adımlara kuşkuyla bakmalarına neden olabilir. 13 19 BDP Ağrı milletvekili Halil Aksoy: Süreç geri dönerse ben de dağa çıkarım, Milliyet, 23.6.2013.
14 KÜRT SORUNU ÇÖZÜM SÜRECİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ
Öneriler Geçtiğimiz son altı ayda, Öcalan ın direktifleri doğrultusunda PKK ateşkes ilan etti, elindeki askerleri ve kamu görevlilerinin serbest bıraktı ve mensuplarını sınır dışına çekmeye başladı. Bu aşamada, artık top hükümette ve Meclis tedir. Hükümet minimalist yaklaşımdan uzak bir reform ve demokratikleşme paketi hazırlamalıdır. Anadilde eğitim, güçlendirilmiş yerel yönetimler ve genel af, artık içi içe geçmiş olan Kürt ve PKK sorunlarının nihai çözümlerinin olmazsa olmaz şartlarıdır. Bu konulara yönelik süreç, takvim ve kapsam müzakereleri yapılabilir elbette; fakat konuların bizatihi kendileri tartışma dışı olmalıdır. Özellikle anadilde eğitim hakkı, temel bir insan hakkıdır ve bu konuda uzun bir müzakere sürecine ihtiyaç yoktur. PKK içindeki küçük bir maksimalist grup, her hâlükârda silahlara devam kararı Genelde Kürtlerin, özelde ise PKK nın büyük çoğunluğunu ikna etmeyen minimal bir çözüm planı, yeni PKK(lar) doğurma ve sorunu öngörülemez noktalara taşıma riskini de içinde barındırmaktadır. alacaktır. Kanaatimizce kalıcı barış ve çözüm; ancak bu grubun küçük ve marjinal bir grup olmasını sağlayacak kapsamlı ve tatminkar bir çözüm planı ile mümkündür. Hükümet, oy kaybı endişesini gidermek için kazananlar koalisyonunu genişletici adımlar atmalıdır. Kürt meselesinin çözümünün müstakil olarak ele alınmayıp genel bir özgürlük ve demokrasi paketinin içinde sunulması, bu çözümün toplumsal kabulünü daha kolay bir hale getirecektir. Sadece Kürtlerin taleplerine yönelik bir reform paketine itiraz edecek Türklerin pek çoğu, kendi taleplerini de kapsayan bir demokrasi paketine evet diyecektir. Eğer hükümet, Kürtlerin anadilde eğitim ve yerel yönetim özerkliği taleplerinin yanı sıra, muhafazakâr kesimin başörtüsünün kamusal özgürlüğü, Alevilerin cemevlerinin statüsü gibi taleplerine de cevap veren özgürlükçü bir Anayasa hazırlayabilirse, Kürtlerin, Alevilerin ve muhafazakâr Sünni Türklerin büyük bir bölümünü içeren geniş bir demokratik koalisyon oluşturabilecektir. Bu sayede de hem Kürtlerin taleplerine yönelik toplumdaki direnç hem de bu dirençten kaynaklanabilecek bir oy kaybı ihtimali oldukça aşağılara düşecektir. Barış sürecinin başarıya ulaşmasında PKK ve BDP ye düşen önemli bir görev, gerek DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 15
16 Türklerin gerekse Kürtlerin kendilerine yönelik endişelerini giderici bir söylem ve tutum benimsemektir. Abdullah Öcalan ve Kandil in özerklik, bayrak ve ikinci resmi dil gibi Türk halkının ayrılıkçılık hassasiyetleri ni kabartan konulardaki şu ana kadarki ısrarcı olmayan ve uzun-vadeyi göze yaklaşımlarını bu açıdan olumlu bulmaktayız. Benzer bir tavrın, barış yıllarında PKK nın muhtemel baskısına maruz kalmaya yönelik Kürtlerin belirli kesimlerindeki endişeler konusunda da sergilenmesi gerektiğini düşünüyoruz. Yukarıdaki maddeyle ilintili bir siyasetin hükümet tarafından da izlenmesi gerektiğini düşünüyoruz. Kürtler yekpare bir topluluk değildir ve aralarında -aynen Türklerde olduğu gibimuhafazakâr, sosyal demokrat, liberal ve milliyetçi eğilimleri bulmak mümkündür. Kürtler arasındaki bu farklı eğilimleri ve BDP nin Kürtlerin yalnızca yarısını temsil ettiği gerçeğini dikkate alarak, hem barış sürecinin Kürtler arasındaki meşruiyetini ve toplumsal kabulünü arttırmak hem de bölgedeki çoğulculuğun altyapısının inşasına katkı sunmak için, Kürtler arasındaki farklı eğilimler barış sürecine dâhil edilmelidir. Barış süreci boyunca çoğulcu bir anlayışın benimsenmesi ve farklı toplumsal kesimlerin görüşlerinin alınması kalıcı çözüm için oldukça önemlidir. Toplumun tüm kesimlerini içerecek demokratik bir anayasa, beraber yaşama arzusunu ve dinamiğini oluşturacaktır. Ancak yeni bir anayasanın yapılması, otomatik olarak sorunu çözmeyecektir. Bu bakımdan, çoğulculuğun ve çokkültürlülüğün bir politikaya dönüşmesi ve hayatın her alanına yansıması gerekmektedir. Bu anlamda, özellikle eğitim ve yönetim yapısının çoğulcu düşünmeyi teşvik edecek şekilde yeniden tasarlanması oldukça önemlidir. Özellikte ulus-devletin tek-tipçi anlayışı ile hazırlanan okul müfredatlarının çoğulcu bir anlayışa büründürülmesi ve ders kitaplarının bu anlayışa göre yeniden tasarlanması ve yazılması, aidiyet sorunlarının giderilmesi ve kolektif hafızanın geliştirilmesi bakımından oldukça önemlidir. Suriye iç savaşının geldiği durum, Türkiye yi çeşitli açılardan tehdit etmeye başlamıştır. Türkiye nin Suriye politikası, barış sürecinin başarılı olma ihtimalini de düşürmektedir. Kanaatimizce, hükümet, Suriye deki aktif ve taviz vermeyen politikasından geri atmasına yönelik içeride 20 ve dışarıda 21 yapılan uyarılara kulak vermeli ve Suriye de acil bir ateşkesin sağlanmasına ve Esadlı veya Esadsız bir geçiş dönemine yönelik çabalara destek vermelidir. Suriye ateşkesi, hem Suriye iç barışı, hem Türkiye nin siyasi istikrarı, hem de mevcut barış sürecinin selameti açısından son derece önem arz etmektedir. Başbakan Erdoğan ve Dış İşleri Bakanı Ahmet Davutoğlu nun Mayıs ayındaki ABD ziyareti sonrasında yaptıkları açıklamalar bu konuda ümit vericidir. 20 Bkz: Doğan Ertuğrul, Türkiye Dış Politikası için bir Test: Suriye Kriz, TESEV, Haziran 2012 ve Kad-ri Gürsel, Suriye Politikasında Değişim Ne Demektir?, Milliyet, 20.5.2013. 21 Bkz: Mohammad Ayoob, Turkey Can t Afford Over-Involvement in Syria, Yale Global, 17.12.2012 ve Blurring the Borders: Syrian Spillover Risks for Turkey, International Crisis Group, 30.4.2013.
Yrd. Doç. Dr. Faruk Ekmekçi Faruk Ekmekçi, 2002 yılında Bilkent Üniversitesi Uluslararası İlişkiler bölümünden lisans diplomasını, 2008 yılında da Florida State Üniversitesi Siyaset Bilimi bölümünden doktora diplomasını aldı. Doktora sonrasında, bir yıl Illinois Wesleyan Üniversitesi üç yıl da Karadeniz Teknik Üniversitesi nde Uluslararası İlişkiler alanında dersler veren Faruk Ekmekçi, 2012 yılından bu yana İpek Üniversitesi Uluslararası İlişkiler bölümünde öğretim üyesi olarak çalışmaktadır. Dr. Ekmekçi nin temel araştırma ve öğretim alanları Uluslararası Ekonomi-Politik, Uluslararası Çatışmalar ve Terörizm dir. Ayrıca son yıllarda, Kürt meselesine ve çözüm sürecine yönelik akademik ve popüler yayınlar yapmaktadır. Faruk Ekmekçi evli ve üç erkek çocuk babasıdır. @EkmekciFaruk Doç. Dr. İlhan Kaya Lisans eğitimini Atatürk Üniversitesi, lisansüstü eğitimini ise Florida Eyalet Üniversitesinde tamamlayan İlhan Kaya, aynı üniversitede beş yıl beşeri ve kültürel coğrafya dersleri verdi. Birleşmiş Milletler, Florida Ekonomi Bakanlığı ve Florida Çevre Bakanlığı nda kısa sürelerle çalışan İlhan Kaya, 2004 yılında Türkiye ye dönerek Dicle Üniversitesinde öğretim üyesi olarak göreve başladı. Halen aynı üniversitede çalışmaya devam eden Kaya, azınlıklar, etnik ve dini kimlikler, Kürt sorunu, uluslararası güç ve seçim coğrafyası gibi konularda çalışmalar yürütmektedir. Kaya nın, ulusal ve uluslararası dergi ve kitaplarda yayınlanmış birçok çalışması bulunmaktadır. @ilhankaya74 YAZARLAR 17
ULUSLARARASI KÜLTÜREL ARAŞTIRMALAR MERKEZİ UKAM YAYINLARI TEMMUZ 2013 19 Mayıs Mah. Büyükdere Cad. Balçıktarlası Sok. Tanlı Han No: 1 Kat: 6 Daire: 6 34360 Şişli, İSTANBUL Tel: +90 212 2470682 Faks: +90 212 2470681 info@ukam.org www.ukam.org UKAM YAYINLARI TEMMUZ 2013