1
2 Muharrem EREN MUTASARRIF ÖMER ÂLİ BEY Balıkesir i Yeniden İnşa ve İmar Eden Hamidiye (İl Halk) Kütüphanesi nin Kurucusu ve Sahibi Zağnos Kültür ve Eğitim Vakfı
3 İsteme Adresi: Zağnos Kültür ve Eğitim Vakfı Milli Kuvvetler Cad. Ermişler İşhanı 31/6 BALIKESİR Tel:+90 266 245 45 45 İrtibat: Cengiz ERATALAY BALIKESİR Tel: + 90 266 243 12 12 E-Posta : bilgi@zagnos.org Web : Dizgi, Kapak Aycan Grafik Baskı Yıldızlar Matbaacılık Cilt Çiftçi Mücellithanesi İstanbul 1993
4 İÇİNDEKİLER Önsöz Ömer Âli Bey in Kimliği Ömer Âli Bey in Kişiliği Ömer Âli Bey in Devlete Verdiği Hizmetler Ömer Âli Bey in Balıkesir de Verdiği Hizmetler Ömer Âli Bey in Hatıra Defteri Balıkesir de Deprem Afeti Hasar Tespit Heyeti Ömer Âli Bey in Teftiş; Raporu Balıkesir Yeniden İmar Ediliyor Yıkılan Balıkesir Ömer Âli Bey ve İane ve Bağış Kampanyası Ömer Âli Bey in Açtığı Bağış Kampanyası nda Ulaştığı Başarılar Ömer Âli Bey in Rütbeleri Osmanlı İmparatorluğu Zamanında Lisanımızda Kullanılan Unvanlardan Bazıları Ömer Âli Bey ve Halk Eğitimi Ömer Âli Bey Fedakârlıkları Ömer Âli Bey in Edipliği ve Şairliği Ömer Âli Bey in Tevazuu Ömer Âli Bey in Eserleri Ömer Âli Bey in Kütüphanesi Hamidiye Kütüphanesi Ömer Âli Bey in Vakıf Kitabesi Hacı Ali Paşa Camii On (10) Tane Medrese Odası Zağnos Paşa Camisi Ömer Âli Bey in Yaptırdığı Paşa Camisi Balıkesir deki Zağnos Paşa Camisinin İçindeki Tarihi Kitabeler ve Levhalar Paşa Camisinin İçindeki Levhalar Ömer Âli Bey in Çok Takdir Ettiği Bir Sanatkâr Hattat İsmail Hakkı Eren İsmail Hakkı Bey in Eserleri Paşa Camisinin İçinde Duvarlara Asılı Olan Levhalar Paşa Camisine Aid Diğer Tesisler Zağnos Paşa Türbesi Paşa Camisinin Harem Avlusu ve Beş Dükkân Muharrem Hasbi Efendi nin Kasidesi Abdullah Esat Efendi nin Kasidesi Faik Efendi nin Kasidesi Ömer Âli Bey in Eserleri Son Sözlerim Kitaplarım Kaynaklar Ziyaret Ettiğim Yerler
5 Ömer Ali Bey 1896 1904 yılları arasında Karesi (Balıkesir) sancağı mutasarrıflığında bulunmuştur. Dönemin önce gelen söz sahibi idarecileri arasındadır. Karesi ile zor yıllarda görev yapmıştır. Meydana gelen deprem bölgeyi tamamen harabeye çevirmiştir. Kısa zamanda gayretli çalışmaları neticesinde Karesi yeniden imar ve inşa edilmiştir. Bilhassa depremde zarar göre tarihi Zağnos Paşa Camisinin eski haline getirilmesi Ömer Ali Bey in hayreti, zekâsı, çalışkanlığı ve İdareci kişiliği sayesinde mümkün olmuştur. Ayrıca Hacı Ali Camisi, İl Halk Kütüphanesi gibi birçok eserleri de bölgeye kazandırmıştır. Sağlığında tüm mal varlığını Kızılay a devretmesiyle de ne denli yardımsever, şefkatli ve insanlığa hizmet etme aşkıyla hareket ettiği gerçeği hiçbir zaman unutulmamıştır. Kendisini hizmete adamış saygıdeğer meslektaşımı gerçek bir araştırma ve akıcı bir üslupla yayın haline getiren Emekli Öğretmen Sayın Muharrem Eren i sağlık ve mutluluk dileklerimle kutluyor, bu eseri kültür hayatımıza kazandıran Zağnos Eğitim ve Kültür Vakfı na teşekkürlerimi sunuyorum Kadir UYSAL BALIKESİR Valisi 3 Mart 1993
6 Değerli emekli öğretmen Muharrem EREN in bu araştırması nda: 1897 yılının 17 Ocak Cumartesi günü Balıkesir de meydana gelen deprem neticesinde yaklaşık yüzde ellisi yıkılan ve harabeye dönen şehrin, devrin mutasarrıfı (Valisi) ÖMER ÂLİ BEY tarafından büyük bir heyecan ve istekle, hiçbirisinde devlet hazinesine yük olmadan ve her birisinde yapılacak işlem ve yazışmaların uzamasına meydan vermeden süratle nasıl inşa edildiklerini öğreniyoruz. 1969 yılında İlkokul öğretmenliğinden emekli olan EREN, meslekteyken öğrencilerine verdiği emeği, bu kez emekliliğinde Balıkesir ve çevresi ile ilgili araştırmalarına yöneltmiştir. Emeklilik dönemini, fikir ürünlerinin hasat mevsimi olarak değerlendiren Muharrem EREN için Tarihî Kitabeler Araştırmacısı olarak ta nitelendirmek, sanırım yanlış olmayacaktır. Çünkü bugüne kadar yaptığı araştırmalarla ve yazdığı ( Balıkesir de Tarihi Kitabeler, Balıkesir İl Müftüleri, Zağnos Paşa, Kovaavşar Köyü ve Avşarlar) adlı kitaplarıyla, kendisinin bu unvanı almağa lâyık olduğu, O nu tanıyan geniş çevresi nden öğrenmiş bulunuyorum. Karesi Mutasarrıfı Ömer Âli Bey in 1897 depremi sonrası yaptığı büyün işleri âdeta belgeleyecek nitelikte, kendi kurduğu HAMİDİYE (İL HALK) KÜTÜPHANESİNE ne bıraktığı el yazması HATIRA DEFTERİ den öğrenen EREN, büyük bir istek ve çaba ile bu defteri inceleyerek adı geçen tüm cami, medrese ve diğer yeniden, ya da tamirinin nasıl gerçekleştirildiğini, yerinde araştırarak şimdiki ve gelecek kuşaklara ve hemşerilerine karşı büyük bir görevi yerine getirmiştir. Sayın Muharrem EREN i bu (80) yaştaki, böylesine bir heyecan ve bitmez tükenmez çabasından dolayı takdirle karşılıyor, sağlıklar diliyorum. A. İhsan SARGIN Emekli Balıkesir Mühendislik Fakültesi İnkılap Tarihi Öğretim Görevlisi
7 ÖMER ÂLİ BEY, Balıkesir e damgasını vurmuş ender yöneticilerden biridir. Balıkesirli kendine emeği geçmiş, hizmet etmiş bu mütevazı mutasarrıflı hiç unutulmamış, her sohbette, her konuşmada onu anmış, onu anlatmıştır. Bugün Balıkesir in sembolü sayılan hemen her şey onun eseri sayılır. Korkunç bir depremle yıkılan Balıkesir onun hummalı çalışmalarıyla adeta yeniden hayat bulmuş, canlılık kazanmıştı. Ömer Âli Bey den sonra pek çok yönetici geldi geçti Balıkesir den. Bunların çoğunu sadece ismen hatırlamaktayız. Ama birkaçı var ki, onlar hala efsanevi bir şekilde anlatıla gelmektedirler. Ömer Âli Bey bunların en başında gelmektedir. Muharrem EREN amca, Balıkesir tarihinde esiveren bu mütevazı dev şahsiyeti ele aldı. Uzun süre araştırdı, buldu. Çok zahmetli ve masraflı çalışmaların ürünü olan bu eser Balıkesir tarihine ışık tutacak bir belge niteliğindedir. Okuyunca göreceğiniz gibi bu kitap, Balıkesir le ilgili, hiçbir yerde bulamayacağınız çok değerli bilgiler içermektedir. Emeklilik yıllarını derin araştırmalarıyla dolduran Sayın Muharrem EREN, dantel titizliğiyle işlediği bu örnek eseriyle bize çok değerli bir kitap daha kazandırmıştır. Yeni çalışmalarını özlemle beklediğimiz Sayın Muharrem EREN i bu kitabından ötürü, Balıkesirliler adına, teşekkürle tebrik ederim. Aydın AYHAN Uludağ Üniversitesi Turizm İşletmeciliği ve Otelcilik Yüksekokulu Almanca Okutmanı
8 Balıkesir ve Balıkesir in yetiştirdiği ünlülerle ilgili olarak çeşitli araştırmaları ve basılmış eserleri bulunan değerli yazarımız Muharrem EREN, ilimize büyük hizmetleri dokunan Ömer Âli Bey in hayatını ve eserlerini kitap haline getirmekle bizlere ve gelecek nesillere örnek olacak bir devlet adamının kimliğini tanıtmış olmaktadır. Gece ve gündüzünü birbirine katarak sabırla, birçok zorluklara göğüs gererek hiçbir şahsi çıkar gözetmeksizin yurdu, milleti ve insanlık için çalışan insanlara saygı duyulmalı, hayat tarzları, anlayışları incelenerek ilham alınmalıdır. İşte Ömer Âli Bey, bu fedakâr insanlardan biridir. Değerli yazarımızın da belirttiği gibi, Ömer Âli Bey, sıradan bir devlet memuru değildir. Pek faziletli, son derece mütevazı ve tüm servetini hayır işlerine bağışlamış bir zat tır. Alparslan AYRAL İl Kültür Müdürü Balıkesir
9 Mutasarrıf Ömer Âli Bey e ait kitabı okudum. Bu kitapta Balıkesir şehrinin simgelerini ve Ömer Âli Bey in hizmetlerini gördüm. Sayın Muharrem EREN hocamız bu şehri içten, özenle ve bize ve gelecek nesillere tanıtmış, belgelemiş, kadastrosunu yapmıştır. Ömer Âli Bey in hizmetlerini sayarken geçmişimizi hatırlatmış ve tarihi belgesini tazeleyerek tapu senedini çıkartmıştır. Bu kadar güzel bir eseri meydana getirmesinden dolayı kendisini kutlar, minnet duyarım. Böyle eserler değerli insanların dünyaya gelip gidişlerinin damgasıdır. Nu mutlu ola ki, topluma görevini yapmış insanların huzuru içindedir. İbrahim CUMALI
10 ÖNSÖZ İnsanların hayırlısı, insanlara en faydalı olandır. (Hadis-i Şerif) Uslanmaz kendini insan bilenler, halk a hizmetten. (Namık Kemal) Canlı bir iz bırakmışsan yeryüzünde silinmez, Ölsen de sırtında taşır seni toprağın altı. (Mehmet Akif) Bu Hadis-i Şerif ve değerli sözler insan topluluklarının, varlıklarını sağlıklı olarak sürdürebilmelerinin kuralıdır. Kitabımın konusu olan MUTASARRIF ÖMER ÂLİ BEY bu kuralı benimsemiş ve ruhuna sindirmiş büyük adam dır. Canlı bir varlık olarak millet topluluğunu tazeliğini, canlılığını koruyarak yaşatmak, o topluluğun içinde yetişmiş seçkin insanları iyi tanımak ve onlara sahip çıkmakla mümkündür. İşte bu gerçekler doğrultusunda; Türk Milletinin kadirbilirlik ve ecdat a hürmet duygularının taze ve canlı tutulmasına katkıda bulunmak amacıyla, Balıkesir i yeniden inşa ve imar eden, bu memleket için varını yoğunu harcayan (MUTASARRIF ÖMER ÂLİ BEY) i, konu edindim. Âcizane araştırma ve incelemelerin sonunda da bu değerli devlet adamını tanıtıcı, değil bir kitap, bir makale dahi yayınlanmadığını öğrendim. Henüz basın a intikal etmemiş olan (el yazması) Hatıra Defteri nin önsözü nde ne diyor bakınız: Balıkesri ye âid bazı muhaberâtı, yâdigar olarak yazdığım sırada, birkaç şey-i naçizimizi de kayıt ediverdim ki, vesile-i yâd olmak maksadından ibarettir Demek ki, O değerli ve mütevazı zat, rahmetle anılmasını istiyor. Elbette haklıdır. Aynı şekilde; kendi parasıyla kurduğu ve bir de vakıf te sis ettiği HAMİDİYE (Şimdiki Halk) KÜTÜPHANESİ için söyle sesleniyor: ÇALIŞTIK SÂYE-İ ŞÂHANE DE TE SÎS-İ UMRÂN A, İDERLER NÂMIMI, HAYR İLE ELBET YÂD! Ömer Âli Bey in bu seslenişini okuyunca ürperdim, utandım. Bu pek değerli idareciyi ve mükemmel insanı, Balıkesirli yeni nesiller niçin tanımasın? O nun, Balıkesir deki eserleri neden bilinmesin? O, niçin rahmetle anılmasın? İşte bu sorulara cevap olmak üzere: MUTASARRIF ÖMER ÂLİ BEY Adlı kitabımı hazırladım. (Kitabımın I. Bölümü, İl Kültür Müdürlüğü tarafından, fotokopi teksiri olarak, Mayıs/1990 tarihinde: Dizi No:3 olarak yayınlanmıştı.) Ömer Âli Bey, sıradan bir Mutasarrıf-Vâli değildi. Pek faziletli, son derece mütevâzi, bütün servetini hayır işlerine bağışlamış biriydi. Onun bu güzel sıfatları, aşağıdaki sayfalarda açıklanacaktır.
11 1897 yılında meydana gelen depremde yerle bir olan Balıkesir ve ona bağlı yerleşim yerlerini inşa ve imar etmek için yaptığı çalışmalar tam anlamıyla bir fedakârlık idi. Özellikle, Zağnospaşa Camiini yaptırırken, bu camiye ait vakıf gelirlerini tahsis etmekte nazlanan Evkaf Nezareti ni diz e getirmesi ve kurban derilerinin değerlendirilmesinde uyguladığı usullerin, diğer vilayetlerin valiliklerince de örnek kabul edilmesi Onun, idarecilikteki yüksek dirayetini ispat etmişti. Umumi bir kütüphane (Bugünkü adı, İL HALK KÜTÜPHANESİ) kurması ve Balıkesir de (ve hatta vilâyet Merkezi olan Bursa da bile mevcut olmayan) Çırak Mektepleri açması ise, kültür ve eğitim hizmetlerine verdiği önemi anlatır. Ömer Âli Bey, 45 yıllık devlet hizmetinde, en verimli çalışmalarını, Karasi Sancağı Mutasarrıfı olarak görevli bulunduğu Balıkesir de yapmıştır. Balıkesir i yeniden inşâ ve imar ederken, masrafı kendi kesesinden olmak üzere: binası ile birlikte kurduğu kütüphane ile, yaptırdığı cami içinde bir de vakıf kurmuştur. Ömer Âli Bey, imar ve kültür hizmetleriyle ve şefkatli idareciliği ile Balıkesirlilerin velinimeti sayılmaya değer bir devlet adamıdır. Bu sebeplerle, vefatının 72. yılı olan 25 Şubat 1992 tarihinde Onun, aziz hatırasına hürmet olmak üzere bu naçiz eserimi hazırladım. Araştırma ve incelemelerimin esas kaynağı O2nun, yazma Hatıra Defteri dir. Kaynaklardan aldığım Osmanlıca metinleri, özelliklerini bozmadan sadeleştirmeye çalıştım. Konu ile ilgili kaynakların pek az olması sebebiyle, mükemmel bir eser meydana getirdiğimi asla iddia edemem. Ancak, araştırmacılara, bu konuda bir ipucu verebildiysem kendimi mutla sayacağım. Noksanlarım ve yanlışlarım olabilir. Okuyucularımın bu hususu da anlayışla karşılayacağına inanıyorum. Yardım, Yüce Allah tandır. Muharrem EREN
12 ÖMER ÂLİ BEY Üçyüzonüç te Karasi de Mutasarrıf, Âlim, şâir, faziletli mutasarrıf. Adanalı Paşabeyzâde Ömer Âli Bey, Deprem de, Balıkesir in derdine vâkıf. Deprem in açtığı yaralar kanıyordu, Evsiz kalanların bağrı yanıyordu, İyi kalbli Mutasarrıf ın şefkatinden, Dertli Balıkesir şifalanıyordu. Ömer Âli Bey, Devlet in sâdık kulu, Yüreği, Balıkesir sevgisiyle dolu. Îmar etti beldeyi, incitmeden kimseyi. Tuttuğu yol, fazilet ve ferâgat yolu. Paşacamiinin yeniden yapılmasın da, Emsalsiz hayır a, halk ın katılmasında, Delil oldu, varlığını varcadı, Yaşıyor, Balıkesir in hâtırasında. Baş eseri, Hamidiye Kütüphanesi, Şehr in simgesidir Saat Kulesi, Daha nice eserin, O dur bânisi, Olmuştu, Balıkesir în hâmisi. Muharrem EREN
13 SONSUZ TEŞEKKÜRLERİM ZAĞNOS KÜLTÜR VE EĞİTİM VAKFI NIN sayın yetkilileri, MUTASARRIF ÖMER ÂLİ BEY adlı naçiz eserimin tarihi ve kültürel değerini takdir buyurdular ve Onu, tabettirip yayınladılar. Bu suretle vermekte oldukları kültür ve eğitim hizmetleri zincirine bir halka daha eklemiş oldular. Kutsal bir gaye için büyük fedakârlıklarla kurulmuş olup kısa zamanda, memleket kültürüne pek değerli hizmetler vermekte olan vakfın aziz kurucularına ve yetkililerine minnet ve şükranlarımı samimiyetle arz ediyorum. Muharrem EREN
14 İsteme Adresi: Zağnos Kültür ve Eğitim Vakfı Milli Kuvvetler Cad. Ermişler İşhanı 31/6 BALIKESİR Tel:+90 266 245 45 45 İrtibat: Cengiz ERATALAY BALIKESİR Tel: + 90 266 243 12 12 E-Posta : bilgi@zagnos.org Web :