TEMEL GÖSTERGELER IŞIĞINDA TEKNOLOJİK KÜRESELLEŞMEDE ÖNE ÇIKAN EĞİLİMLER Neslihan Çelik Özet Küreselleşme içeriği, tarihselliği,boyutları ve etkileri bakımından sıkça tartışılan bir süreç olup; teknolojik faaliyetlerin küreselleşmesi konusu sürecin önemli bileşenlerinden biri olarak görülebilir. Küresel ekonomide teknoloji üretiminin, inovasyonun ve teknolojik olanakların küreselleşmesine ilişkin eğilimler bazı temel ölçütler ışığında analiz edilebilir.bu çalışmada da araştırma geliştirme faaliyetleri, patent ve royalti,yüksek teknoloji ihracatı gibi bazı temel parametrelerin yardımıyla, bu göstergelerin kısıtları tartışmasına girmeden, teknolojik küreselleşmeye ilişkin öne çıkan eğilimler belirlenmeye çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler:Küreselleşme, küresel ekonomi,teknolojinin küreselleşmesi, araştırma&geliştirme Important Trends of the Technological Globalisation According to Main Indicators Abstract The process of globalisation is debated from economic, political, social and cultural perspectives. Also, the globalisation of technological activities is an important component of the globalisation Öğr.Gör.Dr. Marmara Üniversitesi S.B.M.Y.O. e-posta: neslihan.celik@marmara.edu.tr
process. In the global economy, it can be examined the globalisation of technology generation, innovation and the exploitation of technology by using main indicators.the aim of this study is to determine the important trends of the globalisation. Thus, it was used some parameters as research&development activities, patent and royalty, high-tech export. Key Words:Globalisation, global economy, globalisation of technology, research&development Giriş Son 20 yılda hemen hemen tüm yönleriyle irdelenmeye çalışılan küreselleşme sürecini, dünya ekonomisinde küresel teknoloji akışı bağlamında değerlendiren ve teknolojik küreselleşmeye ilişkin ölçütler geliştiren yaklaşımlar son dönemlerde artmıştır. Bu ölçütlerin kısıtları tartışmasına girmeden, teknolojinin küreselleşmesi konusunun özellikle kalkınma ve sanayileşme hedefi belirlemiş, teknoloji yeteneği geliştirme çabasındaki ülkeler için son derece önemli olduğunu söyleyebiliriz. Gerek tüm boyutlarıyla küresel ekonominin gerekse özelde teknolojik küreselleşmenin gerçekliğini, paradokslarını, handikaplarını algılamak, gelişmekte olan ülkelerin ulusal politika geliştirme uğraşlarında zorunlu görünmektedir.bu çalışmanın amacı ise; küresel teknolojik faaliyetlere ilişkin bazı temel göstergelerden yola çıkarak, öne çıkan eğilimleri vurgulamaktır. 1.Küreselleşme Sürecine İlişkin Argümanlar 1980 li yıllardan itibaren yoğun bir şekilde gündeme gelen küreselleşme kavramı ekonomik, siyasi, sosyal ve kültürel boyutları ile tartışılmaktadır Öncelikle, küreselci (globalist) teorilerin, kavrama ilişkin açıklamalarında, kapitalist ekonomideki yeni gelişmelere; sermayenin, malın ve teknolojinin uluslararası hareketine vurgu yaptıkları göze çarpmaktadır (Petras,1999:3) Küreselleşmenin; insan, mal, hizmetler, üretim faktörleri ve sahipleri ile finansal sermaye, teknoloji, bilgi, kültür, marka ve girişimlerin uluslararasında rahatça hareket edebilmesi yani hareketi kısıtlayıcı coğrafi ve ulusal engellerin öneminin azalması olarak anlaşıldığı görülmektedir (Buiter,2003:1).
Küreselci teorilerin, küreselleşme sürecine ilişkin argümanlarından biri ulus devletin önemini yitirdiğidir. Küreselleşmeyi her şeyi değiştiren, ulus-devletlerin ona karşı hiçbir şey yapamayacakları ya da çok az şey yapabilecekleri bir olgu olarak değerlendiren bir eğilim söz konusudur (Went, 2001:2) Bu anlayışa göre, küreselleşme tüm ülkelerin yararına işlemekte ve sürece uyum sağlayan ülkelerin gelişmeye ve refaha ulaşmasını sağlayacak bir faktör olmaktadır. Küreselleşme sürecinde ulus-devletin ve ulusal motifin önemi sorgulanırken; devletin egemenliği, otoritesi, gücü ve etkisinin azaldığını düşünen görüşün aksine; devletin egemenliğinin yıprandığını yadsıyan ancak fonksiyonlarının değiştiğini kabul eden bir yaklaşım da söz konusudur (Jegede, 2001:3). Hardt ve Negri ye göre ise, küreselleşme süreçlerine paralel olarak ulus-devlet egemenliği gerilemiş olmakla beraber, egemenlik, tek bir hükmetme mantığı altında bir dizi birleşmiş ulusal ve ulus-üstü organdan oluşan yeni bir biçim almıştır. Bu yeni küresel egemenlik biçiminin adı merkezsiz bir imparatorluk tur (2003:15-20) Küreselleşmenin yeniliği sorunsalı da literatürde öne çıkan tartışma konularından birisi olmuştur. Wood ve Gordon gibi yazarlar küreselleşmenin yeniliğini sorgulayarak, dünya ekonomisinin 19.yüzyılın sonunda en az bugünkü kadar uluslararasılaşmış olduğunu ve küreselleşmenin günümüzde bir ideoloji haline geldiğini ileri sürerler (Wood, 1997:21-30, Gordon 1988:22-28). Wood küreselleşmeyi kapitalizmin evrenselleşme süreci olarak niteler (Wood 1998:5-8). Hirst ve Thompson a göre ise küreselleşme, ülkeler arasında büyük ve artan bir ticaret akışı ile sermaye yatırımlarının gerçekleştiği açık bir uluslararası ekonomi olarak yorumlanırsa, yeni bir olgu olarak görülemez (1996:8). Literatürde içeriği, tarihselliği ve etkileri gibi bir dizi unsur üzerinden tartışılan küreselleşmeden genel olarak sermayenin serbest dolaşımının önündeki engellerin kaldırıldığı bir süreci anlayabiliriz. Bu süreç, üretim sürecinin, ticaretin ve finans sermayesinin küreselleşmesi ekseninde yürümekte; mal, hizmet ve finansal sermaye akımları serbestleşmektedir. Ancak, bu işleyişin tüm ülkelerin lehine olduğu yönündeki önermeleri destekleyici bulgulardan bahsetmek zordur. Zengin ve yoksul ülkeler arasındaki açık giderek artmıştır.
1960 ta dünyanın en zengin %20 ülkesinin geliri, en yoksul %20 sinin gelirinden 30 kat fazla iken 1995 te bu oran 74 kata çıkmıştır (Agnew, 2001:138). 2004 yılında ise yüksek gelirli ülkelerin toplam hasıladan aldıkları pay %56 düzeyindedir. Aynı yıl Doğu Asya-Pasifik in %18, Latin Amerika-Karayipler in %7, Güney Asya nın %7, Avrupa-Orta Asya nın %7, Orta Doğu-Kuzey Afrika nın %3 ve Sahra Altı Afrika nın %2 payı vardır (The World Bank, 2006).2005 yılı itibariyle dünya imalat sanayii katma değerinin %82 si AB-15, NAFTA ve Doğu Asya (Japonya, Çin, Hong Kong, Güney Kore ve Tayvan) ülkeleri tarafından oluşturulmuş ve yine bu üçlünün dünya ticaretindeki payı %72 yi bulmuştur (UNCTAD, 2007:42). Küreselleşmenin eksenlerine ilişkin geliştirilen önermelerden biri teknolojinin küreselleşmesidir.gerçekten teknolojik yeniliklerin uluslararasılaşma ve küreselleşmede önemli bir rol oynadığı yadsınamaz bir gerçektir. Küreselleşmenin yeni bir olgu olup olmaması bir yana, bu sürecin teknolojik gelişmelerle hız kazandığı ortadadır. Ancak, teknolojinin küreselleşmesi konusuna, teknoloji yaratımının ve sunduğu olanakların küreselleşmesine ilişkin parametrelerle bakmak yararlı olacaktır. 1.1. Teknolojinin Küreselleşmesi Archibugi ve Michie e göre, teknolojinin küreselleşmesi şu alanlardaki gelişmeleri içerir (1997:121-140): ulusal bazda üretilen teknolojinin uluslararası kullanımı, * küresel teknolojik işbirlikleri ve çok uluslu şirketlerin (ÇUŞ) inovasyonu küresel düzeyde yaratması Bu anlayışta, ulusal bazda üretilen teknolojinin uluslararası kullanımı; yenilikçi ürünlerin ihracı, lisans-patent anlaşmaları ve doğrudan yabancı yatırım (DYY) akışı ile gerçekleşmektedir. Küresel teknolojik işbirlikleri; bilimsel ve teknik anlaşmalar, spesifik yenilikçi projeler için ortak girişimler, ortak bilimsel projeler ve araştırma geliştirme (ar-ge) ağları ile hayata geçer. İnovasyonun küreselleşmesi ise, ÇUŞ lerin yurtdışında ar-ge birimleri açmaları ve patent faaliyetlerine katkıda bulunmaları gibi yöntemlerle gerçekleşir.
Kumar, ar-ge harcamaları, patent, royalti bedelleri ve DYY ihraçları gibi teknolojik faaliyetin çeşitli göstergelerine ilişkin son 10 yıldaki verileri değerlendirerek, tüm dünyadaki teknolojik faaliyetin büyük bölümünün 10 ülkede yoğunlaştığını vurgulamaktadır. Tepedeki 10 ülke 1993 yılı itibariyle global kaynakların yıllık olarak yaklaşık %84 ünü ar-ge faaliyetine harcamıştır (1997:5). Bu ülkeler aynı yıl sınır ötesi royaltilerin %91 ini almışlardır. 2001 yılı itibariyle toplam dünya ar-ge harcamasında ABD nin %38, Japonya nın %14, Çin in %8, Almanya nın %7, Fransa nın %5, İngiltere nin %4, Kore nin %3, diğer OECD ülkelerinin %7 ve OECD üyesi olmayan ülkelerin %5 payı vardır (AAAS, 2003). Gelişmekte olan ülkelerin ar-ge harcaması da az sayıda ülkede yoğunlaşmıştır. Örneğin 1998 de gelişmekte olan ülkeler (GOÜ) tarafından yapılan ar-ge harcamalarının yaklaşık %90 ı yüksek ve orta gelirli ülkelerce gerçekleştirilmiştir. Bunda Kore nin %53, Tayvan ın %14, Brezilya nın %12 ve Çin in %6 lık payı vardır (UNIDO,2003:36) 1996-2002 arasında toplam ar-ge harcamalarında önde gelen ilk 10 ülkenin payı %86.9 dur. Bu ülkeler sırasıyla ABD, Japonya, Almanya, Fransa, İngiltere ve İsviçre dir.gelişmekte olan ülkelerin ar-ge harcamasında da ilk 10 ülke %97 lik paya sahiptir. (UNCTAD, 2005:105) Son yıllarda ÇUŞ lerin ar-ge faaliyeti uluslararasılaşma eğilimi taşısa da, denizaşırı ar-ge faaliyetlerinin önemli bölümü sanayileşmiş ülkelerde yoğunlaşmaktadır.goü ler ise Amerikan ve Japon ÇUŞ lerinin denizaşırı ar-ge faaliyetlerinde sadece %5 oranında paya sahiptir. 1996-2002 arası verilerine göre bağlı şirketlerin gelişmekte olan ülkelerde ar-ge harcaması artsa da ar-ge faaliyetlerinin az sayıda ülkede toplandığı görülür (UNCTAD, 2005). Ayrıca, gelişmekte olan ülkelerde yürütülen ar-ge çalışmalarının yaratıcı ve yenilikçi olmaktan öte uyarlayıcı nitelikte olduğu dikkat çekmektedir. Uluslararası yatırımcıların yenilikçi çalışmaları, evlerinde ya da birkaç gelişmiş ülkede yoğunlaşmıştır. ÇUŞ ler ar-ge faaliyetini bütünüyle bir süreç olarak değil, sonuçlarını transfer etme eğilimindedirler. Çoğu endüstriyel ar-ge faaliyeti, şirketin kendi ülkesinde gerçekleştirilmektedir. ÇUŞ ler, araştırma performansının yetersiz olması ve altyapı problemlerinin varlığı gibi nedenlerle GOÜ lerde laboratuarlarını kurmaktan
sakınmaktadırlar (UNCTAD, 2003:12) Ar-Ge faaliyetinin birkaç gelişmiş ülkede yoğunlaşması yanında, endüstriyel ar-ge harcamalarının büyük bölümünün birkaç büyük çokuluslu şirket tarafından gerçekleştirildiği söylenebilir. Sanayileşmiş ülkelerin büyük bölümünde ulusal ar-ge harcamalarının az sayıdaki büyük şirket tarafından yapıldığı göze çarpmaktadır. Örneğin; 1996 da ABD de hemen hepsi çok uluslu olan 50 firma sanayiye yönelik ar-ge harcamalarının yaklaşık yarısından sorumludur. 1980 lerin başlarında İsviçre nin ulusal ar-ge harcamalarının yaklaşık %81 ini 3 şirket gerçekleştirmiştir (UNCTAD, 1999:199) İnovasyon çıktısının temel ölçüsü kabul edilen patentin; bilim ve teknoloji göstergelerinden biri olarak firmaların, bölgelerin, ülkelerin v.b. yaratıcı performansını yansıttığı kabul edilir. Ancak, bazı icatların patentinin alınabilir olmaması ya da mucitlerin farklı yöntemlerle icatlarını korumaları; patent düzenlemelerindeki farklılıkların ülkelerarası karşılaştırmayı zorlaştırması gibi faktörler patent göstergesinin sahip olduğu olumsuzluklar arasındadır. Sanayiler ve firmalar arasında patentleme eğilimi açısından var olan farklılıklar da önemlidir. Örneğin, savunma sanayi ile ilişkili sanayilerde patentleme eğilimi genellikle düşükken kimya sanayiinde bu eğilim daha yüksektir (Freeman and Soete, 2003:134) Yine de OECD, patenti inovasyon çıktısının en elverişli göstergesi kabul etmektedir. 1977-96 döneminde ABD den alınan patentler ölçü alındığında teknolojik çıktının %95 ini 10 ülkenin kontrol ettiği anlaşılmaktadır (Kumar, 1997:12) 1999 yılında Birleşik Devletler Patent ve Marka Ofisi ( USPTO) tarafından verilen patentlerin %53 ü ABD ye, %16 sı ise AB ülkelerine aittir. Aynı yıl Avrupa Patent Örgütü ne (EPO) yapılan patent başvurularının %47 si AB ve %28 i ABD ce gerçekleştirilmiştir. 2000 yılında Patent İşbirliği Anlaşması (PCT) kapsamındaki patent başvurularında ABD nin %39.9, AB nin %35.1, Japonya nın %11.2 oranında payı vardır. Diğer ülkeler ise başvuruların %13.7 sine sahiptirler(oecd, 2003:9-18). 2001 yılında ABD patentlerinde yabancıların payı %47,24 olup, bunun %42,36 sı Japonya ya, %12.29 u diğer Asya ülkelerine (Güney Kore, Çin, Tayvan, Malezya), %34.44 ü AB ye, %14.36 sı Almanya ya, %5.36 sı Fransa ya ve %5.06 sı İngiltere ye aittir
(NSF,2004). 2003 te ABD Patent ve Marka Ofisi ne gelişmiş ülkelerce yapılan başvuruların oranı %83 ü bulmuştur (UNCTAD, 2005). Mani, dünyada 50 ülkenin bilim ve teknoloji alanında aktif olduğunu vurgulayarak; USPTO ile EPO tarafından verilen patentlerin %99 una, toplam bilim adamı ve mühendislerin %95 ine bu 50 ülkenin sahip olduğunu belirtir. Bu ülkelerin büyük çoğunluğu gelişmiş ülkeler olup, aralarında bazı gelişmekte olan ülkeler de vardır ( Mani, 2001:10). AB Komisyonu nun hazırladığı Avrupa İnovasyon Skorbordu 2005 te ülkeler inovasyon performanslarına göre lider, ikinci iyi performansı gösteren ülkeler, takip edenler ve geri kalmışlar olarak sınıflandırılmıştır (Hollanders and Arundel, 2006:11). Buna göre; *küresel inovasyon liderleri:finlandiya, İsveç, İsviçre, Japonya, ABD, Singapur, İsrail. *ikinci en iyi performansı gösterenler:almanya, Danimarka, Hollanda, Kanada, İngiltere, Güney Kore, Fransa, Norveç, Belçika, Avusturya, Avustralya, İrlanda, Lüksemburg,Yeni Zelanda, İzlenda, *takip edenler:hong Kong, Rusya Federasyonu, Slovenya,İtalya, İspanya, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Maceristan, Malta, *geri kalmışlar:yunanistan,çin,güney Afrika, Portekiz,Brezilya, Türkiye, Litvanya,Meksika, Arjantin, Polonya, Hindistan dır. Uluslararası teknoloji akışı GOÜ lere sermaye, beceri, bilgi ve marka transferinin etkili araçlarındandır. Bu ülkelerde teknoloji faaliyetlerinin çoğu teknoloji ithali, uyarlanması, geliştirilmesi ve yeni teknolojiler yaratmada kullanılmasına dayanır. Uluslararası teknoloji transferinin esas olarak ABD, AB ve Japonya dan oluşan üçlü arasında yoğunlaşması, bu ülkelerin teknoloji akışının başlıca kaynağı olmakla kalmayıp, teknoloji akışında en büyük pay sahibi olduğunu da gösterir.goü ler arasında ise teknoloji transferinde birkaç ülkenin ağırlığı göze çarpmaktadır. Ayrıca, 1980 lerden itibaren firma içi transfer teknoloji transferinin en önemli biçimlerinden biri olmuştur. 1985-97 arasında teknoloji akışının üçte ikisi ile onda dokuzu arası firma içinde gerçekleşmiştir. 1995 te global royalti ödemelerinin
%80 ninden fazlası bayiler tarafından ana firmalara yapılmıştır (Saggi, 2002:207) Teknoloji transferinin önemli bir kanalı olan doğrudan yabancı yatırımın küresel akışı incelendiğinde, dolaşımın esas olarak gelişmiş ülkeler arasında gerçekleştiği görülmektedir. Büyük miktarda yabancı sermaye girişi alan ülkelerin aynı zamanda büyük miktarda yabancı sermaye ihraç eden ülkeler olduğu dikkat çekmektedir. 1980 lerde küresel DYY akımında gelişmekte olan ülkelerin payı ortalama yıllık %25 ken, gelişmiş ülkelerin payı %74 olmuştur. 1990 lı yıllarda gelişmekte olan ülkelere yönelik DYY akısı artarak ortalama yıllık %30 a ulaşsa da gelişmiş ülkelerin çektiği DYY oranından (%68) oldukça geridedir. 2003 yılı itibariyle toplam 653 milyar dolar olan DYY miktarının 467 milyar doları gelişmiş ülkelere, 155 milyar doları ise gelişmekte olan ülkelere gitmiştir (UNCTAD, 2004:1) DYY çıkısı açısından da durum farklı değildir. 1980 lerde toplam DYY ihracı içinde gelişmiş ülkelerin payı ortalama % 92 iken gelişmekte olan ülkelerin payı yaklaşık %7 dir. 1990 larda gelişmiş ülkeler dünyadaki DYY ihracının yıllık yaklaşık %93 ünü ve gelişmekte olan ülkeler ise %5 ini gerçekleştirmişlerdir (Banga, 2003:4) Yüksek teknoloji ihracatında da yoğunlaşma eğilimi görülür. 1988-98 arasında bu ürünlerin ihracatının üçte birini on ülke gerçekleştirmiştir. Bunlardan beşi GOÜ (Singapur, Kore, Malezya, Çin, Meksika) ve beşi gelişmiş ülkedir (ABD, Japonya, Almanya, İngiltere, Fransa). 2001 yılı verilerine göre de NAFTA, gelişmiş Asya ve AB ülkeleri toplam yüksek teknoloji ihracatının %80 ini gerçekleştirmişlerdir(strack, 2004:1) Sonuç Küreselleşme, kapsamı, boyutları ve etkileriyle tartışılan bir olgu olup, küreselci teorilerin dayandığı argümanlar ve eleştirel yaklaşımları barındıran geniş bir literatüre sahiptir. Ancak genel olarak, üretim sürecinin, ticaretin ve finans sermayesinin küreselleşmesi ekseninde yürüyen süreci mal, hizmet ve finansal sermaye akımlarının serbestleşmesi olarak algılayabiliriz. Bunun yanısıra, teknolojik faaliyetlerin uluslararasılaşması ve bu düzlemde gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin konumlanışına ilişkin mevcut eğilimlerin belirlenmesi de küreselleşme sürecini
değerlendirmede önemli bileşenlerinden biri olarak görülebilir.özellikle teknoloji alanında küreselleşenin ne olduğu konusunu irdeleyen sistematik analizlere gereksinim vardır. Bu konu hala kalkınma hedefine sahip gelişmekte olan ülkelerin, sanayileşme ve teknolojik gelişme sorunsallarıyla yakından ilintilidir. Teknolojik küreselleşmeye ilişkin bazı temel göstergeler değerlendirildiğinde iki içiçe geçmiş eğilimin altı çizilebilir.birincisi, teknolojik faaliyetlerin ağırlıkla gelişmiş ve bazı gelişmekte olan ülkeler arasında yoğunlaşmasıdır.ikincisi, bu yoğunlaşmanın yansıttığı üzere, aslında küreselleşenin teknoloji yaratımı değil, teknolojik gelişmelerin sunduğu olanaklar olduğudur. Ar-Ge harcaması, patent sayısı, royalti, DYY ve yüksek teknoloji ihracatı gibi temel parametrelere ilişkin veriler, teknoloji üretiminin ve teknolojik faaliyetlerin gelişmiş ve az sayıda gelişen ülkede yoğunlaştığı kanısını destekler niteliktedir. KAYNAKÇA Agnew, John. The New Global Economy:Time-Space Compression, Geopolitics and Global Uneven Development, Journal of World Systems Research, VII, 2,(Fall, 2001). Archibugi, D., Michie, J. The Globalisation of Technology: a New Taxonomy, Cambridge Journal of Economics, 19: 121-140. Reprinted in D.Archibugi, J. Michie (eds.) 1997. American Association for the Advancement of Science, Shares of Total Word R&D, 2001, August 2003 Banga, Rashmi. Impact of Government Policies and Investment Aggrements on FDI Inflows, ICRIER Working Paper No.116, November 2003 Buiter, Willem H. Globalisation and Regional Integration; a View from Europe and FSU, October 2001, http://www.nber.org/~wbuiter/global.pdf,s.1 ( 23/04/2003) Ellen Meiskins Wood, Globalization or globaloney, Monthly Review (Subat 1997)... Labor, the State and Class Struggle Rising from the Ashes?Labor in the Age of Global Capitalism,, ed. E.
Wood, P.Meiksins,Michael Yates, New York: Monthly Review Press, 1998 Freeman, C. and Luc Soete, Yenilik İktisadı, Ankara: TÜBİTAK Yayınları:2003 Gordon, The Global Economy:New Edice or crumbling foundations, New Left Review no.168 (Mart-Nisan 1988) Hardt.M,& A.Negri, İmparatorluk, İstanbul:Ayrıntı Yay..,2003. Hirst, Paul ve Grahame Thompson, Küresellesme Sorgulanıyor, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, 1996 Hollanders, Hugo and Anthony Arundel, 2006 Global Innovation Scoreboard Trendchart Innovation Policy In Europe, December 4, 2006 Jegede, Franchis. Globalisation-The New Order or Disorder? Consequences for Individuals, Nation-States and Society, International Conference of the Global Studies Association, Networks and Transformations, Manchester Metropolitan University, Manchester, UK,2-4 July 2001 Kumar, Nagesh. Technology Generation and Technology Transfers in the World Economy:Recent Trends and Implications for Developing Countries, UNU/INTECH Discussion Paper, No.9702, 1997 Mani, Sunil. Exports of High Technology Products from Developing Countries: Is it Real a Statistical Artifact UNU/INTECH Discussion Paper, 2001. NSF, Science & Engineering Indicators 2004 OECD, Compendium of Patent Statistics, 2003 Petras, James. Globalization: A Critical Analysis, Journal of Contemporary Asia, Vol.29, No.1 (1999) Saggi, Kamal. Trade, Foreign Direct Investment and International Technology Transfer:A Survey, The World Bank Research Observer, Vol.17, No.2 (Fall 2002) Strack, Guido. Statistic in Focus, Eurostat, Theme 9 2/2004 The World Bank, Research Observer, Vol.17, No.2 (Fall 2002)...World Development Indicators 2006.
UNCTAD, World Investment Report 1999..., Investment and Technology Policies for Comptetitivenes:Review of Succesful Country Experiences, New York and Geneva, 2003... Global FDI Decline Bottoms Out in 2003, Press Release TAD/1969, 2004... World Investment Report 2005... Trade and Development Report 2007 UNIDO, World Industrial Development Report 2002/2003...The Industrial Development Report 2004, Went, Robert. Küresellesme, Neoliberal _ddialar, Radikal Yanıtlar, İstanbul:Yazın Yayıncılık,2001