BOSNA HERSEK MEZARTAŞLARI Osmanlıdan Günümüze Saraybosna, Mostar, Livno ve Glamoç

BOSNA HERSEK MEZARTAŞLARI Osmanlıdan Günümüze Saraybosna, Mostar, Livno ve Glamoç Nadgrobni Spomenici u Bosni i Hercegovini od Osmanlija pa do Danas TIz TSarajeva, Mostar, Livno i Glamoču Tombstones of Bosnia-Herzegovina from Ottoman Period until Recent Times from Sarajevo, Mostar, Livno and Glamoc

SOTA PUBLICATIONS / SOTA YAYINLARI Series editor: Mehmet Tütüncü CORPUS OF TURKISH ISLAMIC INSCRIPTIONS / TÜRK İSLAM KİTABELERİ DİZİSİ Published: 1. Mehmet Tütüncü, Turkish Jerusalem (1516-1917), Ottoman Inscriptions from Jerusalem and Other Palestinian Cities, Haarlem, 2006. 2. Mehmet Tütüncü, Turkish Palestine (1069-1917) Inscriptions from al-khalil (Hebron), Nebi Musa and Other Palestinian Cities under Turkish Rule, Haarlem, 2008. 3. Leyla Yılmaz, Antalya da Türk Dönemi Kitabeleri, Haarlem 2009 4. Nurcan Boşdurmaz, Bosna Hersek Mezartaşları, Haarlem 2011 5. Mehmet Tütüncü, Cezayir Kitabeleri(1516-1820), Türk Hakimiyetinde Cezayirden Kitabeler. Eserler, Portreler, Haarlem-İstanbul, 2011. (Çamlıca Yayınları ile Ortak Yayın) 6. Emine Karpuz, Gaferyad Tarihi Kazımkarabekir İlçesi Kültür ve Tarih, Haarlem 2011 Forthcoming: 7. Fathi Jarray, Inscriptions des Momuments de la Regence Tunis a l époque Ottomane, Haarlem 2012 8. Fathi Jarray, Cadrans solaires de Tunesie, Haarlem 2012 9. Mehmet Tütüncü, Avrupada (Avusturya, Macarístan, Hirvatistan, Romanya, Sırbistan, Polonya ve İngiltere) Osmanli Kitabeleri, Haarlem, 2013 10. Erich Prokosch, Osmanische und Karamanische Inschriften, Haarlem, 2013 11. Machiel Kiel, Ottoman Inscriptions from Bulgaria and Albania, Haarlem, 2013 12. Hakan Coşkunarslan, Selçuklu Devri Kale Kitabeleri, Haarlem, 2013 13. Kerim Türkmen, Karamanoğulları Devri Kitabeleri, Haarlem 2013

CORPUS OF TURKISH ISLAMIC INSCRIPTIONS nr: 4 TÜRK İSLAM KİTABELERİ DİZİSİ no: 4 BOSNA HERSEK MEZARTAŞLARI Osmanlıdan Günümüze Saraybosna, Mostar, Livno ve Glamoç Nadgrobni Spomenici u Bosni i Hercegovini od Osmanlija pa do Danas TIz TSarajeva, Mostar, Livno i Glamoču Nurcan Boşdurmaz Türk ve Arap Dünyası Araştırma Merkezi Research Center for Turkish and Arabic World

CORPUS OF TURKISH ISLAMIC INSCRIPTIONS nr. 4 TÜRK İSLAM KİTABELERİ DİZİSİ no: 4 BOSNA HERSEK MEZARTAŞLARI (Osmanlıdan Günümüze) Saraybosna, Mostar, Livno ve Glamoç Nurcan Boşdurmaz ISBN 978-90-6921-006-3 Tombstones of Bosnia-Herzegovina from Ottoman Period until Recent Times from Sarajevo, Mostar, Livno and Glamoc Nadgrobni Spomenici u Bosni i Hercegovini od Osmanlija pa do Danas TIz TSarajeva, Mostar, Livno i Glamoču 1. Bosnia Hercegowina Tombstones 2. Ottoman History, Tombstones, Inscriptions 3. Bosnian History: Sarajevo, Mostar, Livno, Glamoc First Published in 2011, Haarlem, Netherlands Cover Design: Ömer Erdem Cover Photo: Monumental Tombstone of Ömer Aga Bašič in Glamoč Copyright 2011, Nurcan Boşdurmaz All rights reserved. No part of this book and accompanying digital file may be reproduced, translated, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying and recording or otherwise, without prior written permission of the publisher and copyright holder. All photographs in the Catalogue are copyrighted and were taken by the author during her visits into Bosnıa Hercegowina in 2007. Publisher: SOTA / Research Centre for Turkish and Arabic World Postbus 9642 2003 LP Haarlem Netherlands Tel: + 31 23 5292883 Fax: + 31 23 5292883 Email: HTm.tutuncu@quicknet.nlTH or sota@wanadoo.nl Web: HTwww.turkistan.org/bosna.htm

TH H H H H H H Nurdan ve Mine ye

HNurcan Boşdurmaz H1972 de İstanbul da doğan Nurcan Boşdurmaz, Boğaziçi Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü nden 1997 yılında mezun oldu ve yüksek lisans öğrenimini aynı bölümde "Aşkî Divanı" adlı tezle 2000 de tamamladı. İstanbul Teknik Üniversitesi Sanat Tarihi Anabilim Dalı ndaki doktora çalışmalarını 2009 da "Bosna-Hersek Osmanlı Dönemi Müslüman Mezar Taşları" adlı tez konusu ile bitirdi. Nurcan Boşdurmaz, 1998 yılından bu yana İstanbul Bilgi Üniversitesi Türk Dili Birimi nde Türkçe dersleri veriyor.

HİÇİNDEKİLERH HBu kitap 2 bölümden oluşmaktadır. HBirinci bölüm (İnceleme) elinizdeki kitaptır. Hİkinci bölüm (Katalog bölümü) ise 277 mezar taşının sayısal katalogundan oluşmaktadır. İkinci bölümün dijital - sayısal pdf dosyasını İnternet üzerinden www.turkistan.org/bosna.htm sayfasından indirebilirsiniz. 1. BÖLÜM Sunuş (Prof dr. Edhem Eldem)...9 Önsöz...13 Giriş...15 1. Osmanlı Mezar Taşlarının Ölüm, İslamiyet ve Tarihsel Açıdan Değerlendirilmesi...31 2. Osmanlılara Ait Mezar Taşlarının Sınıflandırılması...43 3. Mezar Taşlarının Kitabelerine Kullanılan Dil...65 4. Osmanlı Mezar Taşlarınıda Semboller...83 5. Bosna-Hersek te Müslümanlığın Kimlik Olarak Ortaya Çıkması...127 6. Bosna-Hersek te Osmanlı Dönemi Müslüman Mezar Taşlarının Özellikleri...141 7. Saraybosna Şehrinde Osmanlı Dönemine ait Mezar Taşları...155 8. Mostar, Livno, Glamoç ta Bulunan Mezar Taşları...215 9. Sonuçlar...259 Kaynaklar...271 Mezartaşlarının listesi...293 2. BÖLÜM KATALOG Sayısal Pdf dosyası.

Bosna Hersek Mezartaşları 9 SUNUŞ 1980 lerden beri genel olarak araştırmacıların, özel olarak da tarihçilerin Osmanlı mezar taşlarına göştermiş oldukları ilgiyle bu ilginin sonucunda ortaya çıkan ürünlerin kalitesi hissedilir bir şekilde artmıştır. O tarihe kadar yapılan çalışmaların büyük bir kısmı, bazı dar alanların içine hapsolmuştu. Sanat tarihçileri kendi alanlarında önemli gördükleri bazı taşları incelemekte, edebiyatçılar kendi disiplinleri açısından önemli buldukları kitabelerin üzerine eğiliyorlar, tarihçiler ise belirli biyografik bilgileri içeren ya da şu veya bu şekilde tarihi bir kıymeti olduğunu düşündükleri taşları ele alıyorlardı. Bu tür örnekleri çoğaltmak mümkündür; ancak asıl önemli olan, bu kısmî ve seçici yaklaşımlar yüzünden mezar taşlarına ve daha de geniş olarak ölüm kültürüne toptan bir bakışın uzun zaman eksik kalmış olduğudur. Hans-Peter Laqueur ün 1993 te yayımladığı örnek çalışmayla birlikte, aynı alanda çok emek vermiş olan Jean-Louis Bacqué-Grammont nun esprili bir şekilde mezaroloji adını verdiği bu alanın kaderi değişmeye başlamıştır. Artık çoğumuz bu meselenin seçmece birkaç taşla yürütülemeyeceğini, tarihsel bir sorunsal olmadan ya da tutarlı bir bağlam oluşturmadan bu alana girilemeyeceğini kabul etmiş görünüyoruz. Fakat bu olumlu gelişmelere rağmen henüz yolun başında olduğumuzu unutmamalıyız. Alanın çok belirgin bazı zaaflarının altını çizmek gerekir. Bunların biri herhalde Osmanlı kültürünün ve kimliğinin neredeyse sistematik olarak İslam la özdeşleştirilmesidir. Oysa imparatorluğun nüfusunun çok önemli bir oranının Gayrimüslim olduğu düşünülürse, Osmanlı defin geleneklerinin ve ölüm kültürünün bu kesimi kapsamaması çok ciddi bir eksikliktir. Müslüman kesmin içinde bile, hala merkez ile çevre arasındaki dengesizliğin ne kadar belirgin olduğunu da hatırlatmak gerekir. Bu tür çalışmaların ezici bir çoğunluğu, İstanbul daki mezarlıklar, kabristanlar, hazireler, türbelerle meşgul olurken, merkezden uzaklaştıkça yapılan çalışmaların adedi kadar kapsayıcılığı da azalmaktadır. Zaten büyük ölçüde İstanbul da geliştiğini bildiğimiz bir kültürü sadece merkezden takip etmek ve bunu genel anlamda Osmanlı olarak tanımlamak, ister istemez Osmanlı İmparatorluğu genelinde homojen bir uygulama olduğu hissini yaratabilme tehlilkesini beraberinde getirmektedir. Oysa tam aksine bu olgunun belki de en ilginç tarafı, standarttan çok farklılıkları gözlemlemeye ve anlamaya çalışmaktır. Başka bir deyişle İstanbul da belirli bir

10 Nurcan Boşdurmaz olgunluğa varmış olan bir modelin, mekân, zaman, ve ortam değiştikçe ne şekiller alabileceği meselesi çok daha etraflıca incelenmesi gereken önemli bir araştırma konusudur. Bu değişimleri dönemsel olarak takip etmek pek tabii olarak mümkünse, aynı şekilde farklı sosyo-ekonomik bağlamlarda, farklı bölgesel ve kültürel ortamlarda, farklı lisan etkileri altında da incelemek gerekmektedir. Bu anlamda, Nurcan Boşdurmaz ın doktora tezine dayanarak oluşturduğu bu çalışması, yukarıda bahsedilen eksiklerin bir veçhesini ele alarak önemli bir katkıda bulunmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu na nispeten erken bir dönemde katılan Bosna- Hersek teki mezar taşlarının nasıl kullanıldığı, ne gibi şekiller aldıkları, kitabe metinlerinin neye benzediği gibi önemli sorular sayesinde dini olarak aynı, lisan açısından farklı, idari olarak da mesafeli olan bir bölgede merkezde geliştirilen bir kültürün bu çevre bölgesinde nasıl geliştiğini, ne şekilde uyarlandığını, hangi açılardan benzeyip aksine hangi açılardan yerel bir mukavemet gösterdiğini incelemek bir dereceye kadar mümkün olabilmektedir. Yerel dinamikler ile merkezin yarattığı model arasındaki etkileşim, Osmanlı İmparatorluğu nun çevresindeki birçok bölgede olduğu gibi Bosna- Hersek te de bugüne kadar uzanan özgün bir kültürün gelişmesine vesile olmuştur. Bundan neredeyse kırk yıl önce Mehmed Mujezinovic, aynı bölgenin Müslüman taşlarının bir envanterini gerçekleştirmişti. O dönemden bugüne bölgede yaşanan felaketler, 1970 lerde tespit edilen taşların birçoğunun yok olmasına neden olduğu gibi, savaş sonrasında hala yaşanan yerel gerginlikler, bu konudaki çalışmaları zorlaştırmakta, bazen ise imkânsız kılmaktadır. Bu anlamda Nurcan Boşdurmaz ın bu eseri, yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalmış kültür varlıklarına dikkati çekmesi açısından önemli bir rolü üstlenmektedir. Bu tehlikenin de sadece savaş alanına dönmüş bir bölgeye has olduğunu sanmak hatasına düşmemek gerekir: Türkiye dışında kalan eski Osmanlı topraklarında yaşanan bu sorun aslında farklı nedenlerle de olsa Türkiye nin birçok bölgesinde, kentinde, kasabasında da gün be gün hissedilmektedir. Ne yazık ki bu tür çalışmaların bu konudaki bilinci harekete geçireceğini ümit etmekten başka çaremiz bulunmuyor. Bu çalışmanın vurgulanması gereken bir önemli unsuru daha, taşların kataloglanması için geliştirilmiş olan sistemdir. Bu alanda hissedilen en büyük eksikliklerden biri, mezar taşları için standart, güvenilir ve herkes tarafından kullanılabilir bir tasnif ve kayıt sisteminin

Bosna Hersek Mezartaşları 11 olmayışıdır. Ne taşların morfolojisinin ve tezyinatının, ne kitabe metinlerinin transkripsiyonunun, ne de genel olarak mezarın özelliklerinin bir veritabanının oluşumuna yarayacak şekilde kaydedilmesini sağlayacak bir metoda sahibiz. Oysa bu alanda gelinen noktada artık mukayeseli ve seri halinde incelemeler yapılabilmesi şart olmuştur ve bunun da tek yolu münferit kitap formatındaki yayınlardan artık merkezi bir veritabanına geçmek olacaktır. Bunu yapabilmek için ise, her taşın esas özelliklerini toparlayacak bir fiş modelinin geliştirilerek sınanması, uygun bulunduğu takdirde de bu amaca yönelik olarak kullanılması faydalı olacaktır. Bu çalışmada gerçekleştirilmiş olan kataloglama sistemi ve bu sisteme temel oluşturan fişin bu yolda atılmış önemli bir adım olduğunu kabul etmek gerekir. Yukarıda sayılan birçok nedenden dolayı, Nurcan Boşdurmaz ın bu çalışması Osmanlı mezar taşları konusunda çalışmakta olan ya da bu alana yönelmeyi düşünen araştırmacılar için son derecede faydalı bir örnek teşkil etmektedir. Bu tür çalışmaların cesaretlendirilerek çoğalması en içten temennimizdir. Edhem Eldem Boğaziçi Üniversitesi Tarih Bölümü

12 Nurcan Boşdurmaz

Bosna Hersek Mezartaşları 13 ÖNSÖZ Bundan beş on yıl öncesine kadar sadece amatörce ilgi duyduğum mezar taşları konusunda, Hans Peter Laquer in Hüve l Bâkî adlı kitabını okurken ilk sayfalardaki bir dipnotunda Bosna da Livno yolu üzerinde bulunan Glamoc taki bir mezardan söz ediliyordu. Ömer Ağa Başiç in 4,35 metre yükseliğindeki dev boyutta dikili baş taşı. Bu bilgi 2002 yılındaki Bosna seyahatimi çekici kılan sebeplerden biri olmuştu. Turistik amaçlı böyle bir gezinin ileride benim için bir çalışma zemini oluşturacağını açıkçası hiç düşünmemiştim. Çalışmanın belki de en zorlayıcı kısmı Türkiye dışında yabancı bir ülkede çalışmanın ortaya çıkarabileceği sıkıntılardı. Her şeyden önce böyle bir çalışma ekip çalışmasını gerektiriyordu. Kişisel bir çaba ile kendi ekibimi kurmak durumunda kaldım. Yıldız Teknik Üniversitesinde çalışan arazi çalışmalarında ileri derecede tecrübe sahibi restaratör mimar Yard. Doç. Dr. Gül Ünal bu konuda destek verebileceğini söyledi. Bir haftalık çalışmamız sırasında 2000 e yakın fotoğraf çektik. Mihmandarımız Anela Kurtoviç, Bosna-Hersek te meydana gelen savaşa tanık biri olarak geçirdiği travmalara rağmen bizimle bütün mezarlıklara geldi. Savaş görmüş bölgelerdeki en büyük sorun mayınlı bölgelerdir. Bütün çabalarımıza rağmen belirlenmiş mayın bölgeleri hakkında bir harita almayı başaramadık. Bu yüzden çalışmanın alanını sınırlı tutmak zorunda kaldık. Resmî izin için konuştuğumuz Boşnaklar bölgede yapılacak çalışmada böyle izinlere gerek olmadığını söylemişlerdi. Fakat ne yazık ki durum tam tersi oldu. Hemen ardından bu fotoğraflanan taşları envantere geçirmeye başladım. Envanterin oluşturulmasında Prof. Dr. Ayla Ödekan ın yönlendirmeleri ile envanter uzun bir zamandan sonra son şeklini alabildi. Bir diğer zorluk da Osmanlı mezar taşlarının özelllikleri hakkında bilgi toplama aşamasında oldu. Her nedense konu üzerinde çalışan, ellerinde binlerce mezar taşının fotoğraf ve çizimi bulunan bazı uzmanlar bilgi yahut malzemelerini paylaşmaktan ısrarla kaçındılar. Paylaşılmayan malzeme hakkında herhangi bir çalışma ortaya koyulamadığı için belki de pek çok konu ileride aydınlatılmayı bekleyen bir muamma olarak bir süre daha karanlıkta kalmaya mahkûm görünüyor. Bu çalışmada öncelikle Bosna-Hersek mezar taşlarını fotoğraflamamda yardımlarını esirgemeyen değerli arkadaşım Yard.

14 Nurcan Boşdurmaz Doç. Dr. Gül Ünal a, Bosna-Hersek te kaldığımız sürede mihmandarımız Anela Kurtoviç e, mezar taşı çizimlerini yapan Ayça Kut a, teknik zorlukları sabırla çözen editör Vedat Yılmaz a, kardeşim Cihan a, tezi okuyarak düzelten Dr. Seza Sinanlar a, kitabelerin çözümünde yardımlarını esirgemeyen Prof. Dr. Edhem Eldem ve Prof. Dr. Ahmet Atillâ Şentürk e teşekkür etmem gerekiyor. Çeşitli dillerden çeviriler için Av. Adnan Mehel, Dr. Rahman Ademî ye, Özgür Taçkın a Boşnakça kaynakları sağlayan Selma Karaçeviç e, son düzeltmeleri yapan Sinem Çelebioğlu na beni bu konuda destekleyen ve yardımcı olan daha pek çok arkadaşıma ayrıca teşekkür ederim. Nurcan BOŞDURMAZ Mayıs 2010 Eyüp

Bosna Hersek Mezartaşları 293 ÖZET Bu çalışma Bosna-Hersek te 15-19. yüzyıllar Osmanlı Devleti döneminden kalan mezar taşlarının, İmparatorluğun İstanbul, Edirne, Bursa ve İznik bölgelerinde bulunan mezar taşları ile karşılaştırılarak incelenmesini hedef alan; ayrıca 20 ila 21. yüzyıllarda bölgede üretilen mezar taşlarının geçmiş dönemlerden ne kadar etkilendiklerini ortaya çıkarma düşüncesiyle geliştirilen bir araştırmadır. Bosna- Hersek Osmanlı İmparatorluğu nun serhad bölgelerindendir. Çalışmayı gerçekleştirebilmek için mezar taşlarının yoğun bulunduğu Saraybosna, Mostar, Livno ve Glamoç özellikle seçilmiştir. Sözkonusu bölgelerde yapılan katalog çalışmasında 277 mezar taşı tespit edilmiş ve bunların katalogu hazırlanarak biçim, kitabe ve motif araştırması yapılmıştır. Kataloğa alınan taşların çizimi yapılarak üzerlerindeki kitabeler okunmuştur. Ayrıca konu hakkında yapılan diğer çalışmalar gözden geçirilerek Bosna-Hersek bölgesindeki mezar taşları analiz edilmiştir. Sonuç olarak Bosna-Hersek bölgesinde bugün Müslüman Boşnakların kullandıkları mezar taşlarının hem Osmanlı kültüründen hem de Ortaçağ Bosnası kültüründen beslendiği, mezar taşlarının Müslüman Boşnaklar için bir sembol haline geldiği yargısına varılmıştır. Bu oluşum günümüz Türkiye sinin mezar taşı biçimlerinde daha farklı bir değişim süreci sergilemektedir. Bu farklı değişim ise Bosna-Hersek ve Türkiye nin tarih içerisinde özellikle 20. yüzyılda farklı olaylarla karşılaşmış olmasından kaynaklanmaktadır. Özellikle Osmanlı İmparatorluğu nun yıkılmasından sonra kurulan Türkiye Cumhuriyeti Devleti, yapılan köklü devrimlerle eskisinden tamamen farklı sosyal yapıya süratli bir geçiş dönemi yaşamıştır. Bunun sonucu olarak birçok konuda olduğu gibi Osmanlıdan kalan eski mezar taşı geleneği yazısı, çizgisi, mimarî ve estetik özellikleri bakımından günümüz Türkiye sinde tamamen terk edilmiş durumdadır. Buna karşılık Bosna-Hersek te durum tamamen farklı ve oldukça tutucudur. Öyle ki, Osmanlı döneminde kemikleşen bazı mezar taşı formları, 21. yüzyıla kadar biçim ve muhteva bakımından neredeyse taviz vermeden, ısrarla gelenekçi çizgilerini koruyarak varlığını sürdürmeyi başarabilmişlerdir.

294 Nurcan Boşdurmaz SAŽETAK Ova studija ima u cilju istražiti i uporediti nadgrobne spomenike u Bosni i Hercegovini iz perioda Osmanlijske Države, iz 15.-19. vijekova, sa nadgrobnim spomenicima Imperije na području İstanbula, Edirne, Burse i İznika; Uz to ovo je studija koja je zasnovana na misli otkrivanja činjenice koliko su nadgrobni spomenici ranijih vremena uticali na nadgrobne spomenike porizvedene između 20. i 21. vijeka na ovim područjima. Da bi ostvarili radove i studije, posebno su odabrani Sarajevo, Mostar, Livno i Glamoč, gdje se intezivno nalazi mnogo nadgrobnih spomenika. U kataloškom radu koji je obavljen na navedenim područjima, utvrđeno je 277 nadgrobnih spomenika i pripremljen katalog, zajedno sa istraživanjem oblika, natpisa i motiva na nadgrobnim spomenicima. Obavljeno je crtanje spomenika koji su uvedeni u katalog i čitanje natpisa na tim spomenicima. Zajedno sa tim, izvršen je pregled drugih radova koji su urađeni na ovu temu, analizirajući nadgrobne spomenike na području Bosne i Hercegovine. Kao rezultat došlo se do zaključka da je na nadgrobne spomenike koje danas koriste Muslimani Bošnjaci na području Bosne i Hercegovine uticala i Osmanlijska kultura i kultura srednjo-vijekovne Bosne. Takođe je utvrđeno da su nadgrobni spomenici postali simboli sa Muslimane Bošnjake. Ova činjenica izražava različitiji proces promjena što se tiče oblika nadgrobnih spomenika u današnjoj Turskoj. Ovaj različiti proces promjena uzrokovan je činjenicom da se Bosna i Hercegovina i Turska sretala sa različitim istorijskim događajima, posebno u 20. vijeku. Turska je doživjela veoma brz prelazni period u socijalnu strukturu različitu od ranije, doživljavajući korjenite revolucije nakon pada Osmanskog Carstva i posle osnivanja države Republike Turske. Kao rezultat toga, u savremenoj Turskoj, pored mnogih drugih promjena, tradicija pisanja, crtanja, arhitekture i estetike koja je ostala od Osmanlija, danas je skroz napuštena. Za razliku od toga, stanje u Bosni i Hercegovini je sasvim drugačije i prilično konzervativno. Tako su forme nadgrobnih spomenika koje su ostale iz Osmanlijskog perioda ostale sačuvane bez odstupanja od oblika i sadržaja i u 21. vijeku. Nadrgobni spomenici su nastavili svoje postojanje sa tradicionalnim crtama i oblikom.

Bosna Hersek Mezartaşları 295 SUMMARY This study aims to study the Ottoman gravestones in Bosnia- Herzegovina dating from the period 15th to 19th century by comparing them with the ones in İstanbul, Edirne, Bursa and İznik and to find out the extent of the influence of the earlier periods on today s gravestone building in the region. Bosnia-Herzegovina is one of the frontier regions of the Ottoman Empire. The regions of Sarajevo, Mostar, Livno and Glamoç where there are many Ottoman gravestones were specifically chosen in order to carry out the study. In these regions, 277 gravestones were identified and inventoried in terms of their forms, epigraphs and motifs. Each gravestone in the inventory was sketched and the epigraphs on them were deciphered. Besides, taking other studies on the subject into consideration, the gravestones in the region of Bosnia- Herzegovina were analysed. In conclusion, it has been found out that the present-day gravestones of Muslim Bosnians in the region of Bosnia-Herzegovina are built under the influence of both the Ottoman culture and the Bosnian culture of the Middle Ages, and that the gravestones have become a symbol for Muslim Bosnians. However, the present-day gravestones in Turkey differ from the ones in Bosnia-Herzegovina in that they are not built under the influence of the Ottoman culture. This is because Turkey and Bosnia-Herzegovina underwent different developments in the course of their history, especially in the 20th century. Specifically, the Turkish Republic, established after the collapse of the Ottoman Empire, underwent a swift transition period due to fundamental revolutions leading to a different social structure. As a consequence, the traditonal forms of Ottoman gravestones, like other traditions inherited from the Ottoman culture, have been abandoned. Bosnians, on the other hand, are conservative and have preserved the traditional forms. That is to say, some forms of confirmed gravestones of the Ottoman period have remained the same to this day, keeping their traditional characteristics in form and content.

296 Nurcan Boşdurmaz