TDS 137 AKILCI İLAÇ KULLANIMI Yrd.Doç.Dr. Soner METE
Ders Hakkında Akılcı ilaç kullanımı (AİK) ile ilgili temel kavram ve tanımların verileceği bu derste, mevzuat ve yasal düzenlemelerin AİK e sağladığı faydalar ve bireysel sorumlulukların tartışılacağı konular yer almaktadır. Ayrıca AİK in ayrılmaz bir parçası olan Farmakovijilans (İlaç güvenliliği) konularına temel düzeyde ve kavramlarla giriş yapılacaktır Dersin Hedefi Gelişmekte olan toplumların en büyük sorunlarından biri haline gelen ve yeterince üzerinde durulmayan uygunsuz ilaç kullanımına dikkat çekmek, sorunun ciddiyeti hakkında bilinçlendirmek Ders Konuları AİK i Yakından İlgilendiren Bazı Temel Konular
Reçete ve Elektronik Reçete Nedir? Reçete, hekim tarafından ilaçla ilgili bilgi ve talimatların üzerine yazılan, eczacının da bu doğrultuda ilacı hastaya sunmasına yardımcı olan belgedir Çok sayıda ilaç normal reçete diye adlandırılan reçeteye yazılır ve böylece normal izlem ve geri ödeme işlemleri dışında herhangi bir özel denetim gerektirmeden kullanılır Ülkemizde elektronik reçete (e-reçete) uygulaması 01.07.2012 tarihinde yurt genelinde başlatılmış, ilk etapta aile sağlığı merkezleri ve onları takiben de devlet hastaneleri ve özel hastanelerde bu uygulamaya geçilmesi planlanmıştır. 15.01.2013 tarihinde tüm sağlık kurumlarında e-reçete uygulamasına geçilmiştir. Kağıt tasarrufu, kolay kontrol, yazım hatalarını önleme, zaman tasarrufu Sistemden bulunamayan Teşhisin açıklamalara yazılması, ilaçların kullanım şekillerinin kaydedilmesinin unutulması
Öz Tedavi (Kendi Kendine Tedavi) Nedir? Kendi kendini ilaçla tedavi (self medication), öz bakımın (self care) bir parçasıdır ve DSÖ ye göre, bireylerin kendi kendilerine hastalıklarını ve semptomlarını tanımlayarak, ilaçları seçmeleri ve kullanmaları şeklinde tanımlanmaktadır DSÖ bazı durumlarda kendi kendini ilaçla tedaviyi onaylamaktadır: Tıbbi danışma olmaksızın küçük rahatsızlıkların belirtilerinde Hızlı ve etkili bir rahatlama sağlamak Personel sayısı yetersiz olan, ulaşılmaz, kırsal veya uzak alanlarda sağlık hizmetleri üzerindeki yükü azaltmak için 1964 te Avrupa Kendi Kendini Tedavi Endüstrisi Birliği kurulmuştur ve Türkiye bu birliğe üyedir. Türkiye gibi reçeteli ilaçların, reçete olmaksızın kolayca temin edilebildiği ülkelerde kendi kendini tedavi konusunda çok daha dikkatli olunması gerekir.
Sorumlu Öz Tedavi Nasıldır? Kişilerin hastalık veya yakınmalarını, onaylanmış, reçetesiz satılabilen, doğrudan (yani hekime danışmadan) kullanılsa bile güvenli ve etkili olan ilaçlarla tedavi etmesi demektedir Ancak, bilinmelidir ki, bu kapsama girebilecek çok az sayıda ürün söz konusu olmalıdır. Yara ve birinci derecede (hafif) yanık gibi durumlarda dışarıdan kullanılan antiseptik ilaç ürünleri Hafif alerjik durumlarda ağızdan kullanılabilecek veya dıştan sürülen kremler/jeller Bazı burun damlaları ve spreyleri Günlük tavsiye edilen dozları aşmayan dozda vitamin içeren multivitaminler
İlaçsız Öz Tedavi Nedir? Sağlıklı yaşam biçimi alışkanlıkları ; Sağlığın korunmasına ve geliştirilmesine Hastalandığımız durumlarda, hastalığın kontrol altına alınmasına İlaç tedavisinin etkinliğinin artmasına yardım eder Toplumda genellikle ilaçla tedavi önemsenmektedir ve ilaç odaklı bir yaklaşım söz konusudur İshal, viral kökenli üst solunum yolu enfeksiyonları, bazı kabızlık sorunları gibi sık görülen pek çok sağlık sorunu bazı basit, ilaçsız tedavi yaklaşımları ile (örneğin bol sıvı almak, dinlenmek, hafif ve sağlıklı yiyecekler tüketmek gibi) kontrol altına alınabilmektedir Bu yaklaşım, günümüzde giderek sıklığı artan diyabet, yüksek tansiyon gibi kronik hastalıkların tedavisinde de son derece önemlidir
Kendi Kendini Tedavide Eczacının Rolü İlaçla kendi kendini tedavide iki önemli kavram bulunmaktadır: 1. Kişinin sağlığını iyileştirmek için tıbbi danışma olmaksızın eylemde bulunma süreci. 2. Reçetesiz ilaçların kullanımı yani tezgah üstü ürünler OTC, tezgah üstü anlamında olup, OTC ilaçlar; Günlük hayatta sıkça rastlanan basit rahatsızlıkların giderilmesinde Hekim müdahalesi olmaksızın Gerektiğinde sadece eczacının tavsiyesiyle kullanılmasında tıbbi sakınca olmayan Kısa bir süre kullanılmak üzere, güvenli ve belirtilen endikasyonlar için etkili oldukları kabul edilen ilaçlardır OTC olarak adlandırılan ilaçların tanımı, hem her yerde satılabilen hem de sadece eczanelerde satılabilen ilaçları kapsamaktadır ve her iki gruba giren ilaçlar da reçetesiz ilaçlar kapsamına girmektedir
OTC, tezgah üstü ilaçlar; Türkiye de OTC ile ilgili bir yasa bulunmadığından, ilaçların eczane dışında satışı da yasal değildir. Bu kategoriye giren ilaçların da yer aldığı terapötik ana gruplar aşağıdaki gibidir: Antiseptikler Analjezikler ve antipiretikler Vitamin ve mineral takviyeleri Antasit ve gastrointestinal ilaçlar (antasitler, laksatifler, ishalkesiciler ve antihelmintikler) Antitüssifler Antihistaminikler Burun tıkanıklığı gidericiler Deri ve lokal ilaçlar Hemoroid bileşimleri Antifungal ilaçlar Dermatolojik ürünler Diş macunu, ağız gargarası
OTC, tezgah üstü ilaçlar; Bir ilacın OTC olabilmesi için DSÖ nün 2000 yılında hazırlamış olduğu Kendi Kendine İlaçla Tedavide Kullanılan Tıbbi Ürünlerin Düzenlenmesi için Rehber uyarınca üç özelliği barındırması gerekir: AKTİF MADDE: Amaçlanan dozda, aktif maddenin toksisite niteliği çok düşük olmalıdır. KULLANIM AMACI: Kullanım amacı kendi kendine ilaçla tedavi için uygun olmalıdır. Ürünün kullanımı, teşhisi ve tıbbi dikkat gerektiren bir durumun tedavisini boş yere geciktirmemelidir. ÜRÜN ÖZELLİKLERİ: Ürün onu istenmez yapacak özelliklere sahip olmamalı, ilaç tedavisinin izlenmesi için hekim gözetimi gerektirmemeli, belirgin oranda bağımlılık ve zarar riski teşkil etmemeli veya ciddi karşıt etkilere yol açmamalı, sıkça kullanılan besin ve ilaçlarla etkileşime girme gibi sınırlayıcı özellikler göstermemelidir.
OTC, tezgah üstü anlamında olup, OTC ilaçlar;
Kendi kendini tedavi ve OTC ilaç kullanımında risk ve yararlar
Kendi kendine tedavi uygulayacak hastalara öneriler Her zaman ilacın içeriğine bakılmalıdır. Özellikle soğuk algınlığı ilaçlarında parasetamol olabilir. Bu nedenle analjezik/ antipiretik olarak parasetamol kullanan hastalar fazla doz alabilir. Yüksek doz parasetamol karaciğer hasarına yol açar. Tablet ve kapsülleri bütün olarak suyla yutulmalıdır. Tabletler kırılmamalı, ezilmemeli, kapsüllerin içi açılmamalıdır Birden fazla ilaç almamaya dikkat edilmelidir İlaçlar planlanandan daha kısa/ uzun süre kullanılmamalıdır İlaç kendi ölçü kaşığı ile kullanılmalıdır Hastalar kendi kullandıkları ilaçları çocuklarına vermemelidir Hamileler veya emzirenler hekime/ eczacıya danışmadan kendi kendine ilaç kullanmamalıdır Bazı ilaçlar araç/ makine kullanımını olumsuz yönde etkileyebilir Aspirin, ibuprofen gibi nonsteroidal antiinflamatuvar ilaçlar kanamayı artırabilir; ülser, astım, böbrek sorunlarını tetikleyebilir Dekonjestan burun/ göz damlaları bir haftadan daha uzun süre kullanılmamalıdır. Stimulan laksatiflerin uzun süreli kullanımı alışkanlık yapabilir
Antibiyotiklerle İlgili Bilinmesi Gereken Önemli Bilgiler Nelerdir? Antibiyotik bakteri olarak bilinen mikropları öldüren ya da çoğalmalarını durduran ilaçlara denir Bakteriler grip, soğuk algınlığı gibi viral kökenli hastalıklara yol açmaz. Bu nedenle bu gibi hastalıklarda antibiyotiklerin tedavi edici etkileri yoktur. İshallerin de pek azına bakteriler yol açar. Bakteriyel olmayan ishallerde bu nedenle antibiyotik verilmez. Verilmesi durumunda antibiyotik ishali şiddetlendirebilir. Mikrobik olmayan hastalıklarda antibiyotiklerin hiçbir yararı yoktur Antibiyotikler ağrı kesmek ya da ateş düşürmek için kullanılmaz Hekim tarafından yazılmış antibiyotikler, ilgili bakterilerin hastalık yapıcı etkisini ortadan kaldırdığı için hastanın ateşi düşer, rahatlama sağlanır
Çoklu İlaç Kullanımında Nelere Dikkat Edilmelidir? Hastalıkların tedavisi sırasında iki ya da daha fazla sayıda ilacın aynı anda kullanılması gerekebilir. Bu duruma çoklu ilaç kullanımı ya da polifarmasi denilmektedir Çoklu ilaç kullanırken kişilerin aşağıdaki önlemler konusunda dikkatli davranması beklenir; Az ilaç yazdığı için hastalar tarafından hekimlerin haksız yere eleştirilmesi yanlış bir tutumdur. İşin doğrusu, çok değil, gerektiği kadar ilaçla tedavidir Doktorunuza başvururken varsa o sırada kullandığınız tüm ilaçları ve/veya ürünleri ya da bunlara ait ayrıntılı yazılı bilgileri; önceki tedavilerinize ait bilgileri; kontrole gelirken yapılması önerilen/gereken işlemlere ait kayıtları beraberinizde getirin. Tedaviniz sırasında bazı basit şikayetlerinize ilaç yazması için doktorunuza baskı yapmayın Evde bulunsun anlayışıyla, doktorunuza ilaç yazdırmayın, eczaneden reçetesiz olarak ilaç almayın. Çoklu ilaç kullanırken bitkisel ürünler ve gıda takviyelerinden uzak durmaya özen gösterin Her bir ilacın tedavi süresi birbirine eşit olmayabilir. Bu konuda bilinçli davranın.
İlaçlar Nerelerde Saklanmalıdır Sürekli güneş gören, rutubetli, nemli, aşırı sıcak ya da aşırı soğuk ortamlarda ilaç bulundurmak sakıncalıdır Soğuk ortamda saklanması uyarısı yoksa ilaçlar buzdolabında saklanmamalıdır İlaçlar çocukların ulaşamayacağı yükseklikte, kapalı mekanlarda saklanmalıdır. İlaçları ambalajı dışında, kullanılıncaya kadar başka bir ortamda (kutu, bardak, çanta, mendil vb.) bulundurmamaya özen gösterilmelidir.
İlaç İsrafından Nasıl Kaçınılmalıdır? Hastalıkların teşhis ve tedavi sürecince bilinçli atılacak her adım ilaç israfını azaltır. Reçeteye fazladan ilaç yazdırma konusunda hekime baskı yapılmamalıdır. Hastaların bazı şikayetleri ve hastalıkları mutlaka ilaç tedavisi gerektirmeyebilir. Hekimlerin bilgisi dışında, ilaç tedavisine alternatif sunulan tedavilere başvurulması da gereksiz ilaç kullanımını körükleyebilir Evde bulunsun anlayışıyla ilaç yazdırmak, eczaneden reçetesiz olarak ilaç almak gibi israfı körükleyen yaklaşımlardan kaçınılmalıdır Çöpe atılan her ilaç sadece israf değil, aynı zamanda yeni sorunlar demektir
İlaç Atıkları Nasıl Yönetilmelidir? İlaçlar toksik özellikleri nedeniyle tehlikeli atıklar olarak değerlendirilir Ağrı kesiciler ve antibiyotikler ve hormon ilaçlarının atıkları usulüne uygun imha edilmedikleri takdirde yer altı ve yer üstü sularına karışarak antibiyotik direnci, ekolojik dengenin bozulması gibi önemli sorunlara yol açabilirler İlaç atığının toplanmasına ilişkin ülkemizde önemli sorunlar yaşanmakta ve ilaçlar genellikle ev çöpüne atılmaktadır Normal çöpe kolay erişen insan ve hayvanların doğrudan zarar görmesinin yanı sıra bu tip atıkların suya ve toprağa sızması kaynaklı pek çok sorunla karşılaşma riski göz ardı edilmemeli, duyarlı davranılmalıdır Eczacılarından ve hekimlerinden, yaşadıkları yerin belediye yetkililerinden, il sağlık müdürlüklerinden ve sağlık otoritelerinden bilgi alarak bu doğrultuda hareket etmeleri gerekir.
4.2. Tanı-Tedavi Rehberlerinin Akılcı İlaç Kullanımına Katkıları Tanı ve tedavi rehberleri (TTR), uzmanların çok yönlü değerlendirmeler neticesinde hazırladıkları, tıbbi uygulamlarda yol gösterici belgelerdir TTR ler akılcı ilaç kullanımına (AİK) önemli oranda katkı sağlar. Hekime ciddi kolaylıklar sağlar TTR kullanımı hastanın kendini daha güvende hissetmesini sağlar Sağlık otoritelerinin, bağımsız araştırmacıların vd. tedavi sonuçlarını daha kolay değerlendirebilmesine, muhataplarıyla aynı düzlemde iletişim kurulmasına Akılcı olmayan ilaç kullanımı (AOİK) sorunlarının tespitine ve giderilmesine yönelik tedbir alınmasına katkı sunar
4.2. Tanı-Tedavi Rehberlerinin Akılcı İlaç Kullanımına Katkıları Hekimlerin güncel, standart TTR leri kullanmalarının önemine vurgu yapmaktadır. TTR in kullanımı DSÖ nün ilaç kullanımı değerlendirmelerinde kullanılan göstergeleri arasında yer alır TTR yokluğu ilaç kullanımının tüm taraflarının işlerini zorlaştırabilir İlaç endüstrisi, titizlikle ortaya çıkarılan, kabul edilebilirliği yüksek TTR leri benimsemeli, güncellenmesine katkı sunmalı ve bunların toplum sağlığına katkılarının artırılmasına destek olmalıdır Tanıtım faaliyetlerinde sunmuş olduğu materyallerin TTR uygunluğunu mutlaka göz önünde bulundurmalıdır
4.3. Temel İlaç Listesinin Akılcı İlaç Kullanımına Katkıları Temel ilaçlar çoğunlukla toplumun öncelikli sağlık gereksinimi karşılayan ve ilk seçenek tedavilerin aracı olarak değerlendirilebilen ilaçlardır Ülkelerin kendi imkanlarını toplumun özelliklerini, hastalıklarını ve ihtiyaçlarını gözeten anlayışla temel ilaç olarak kabul edilenlerden oluşan listelerinin varlığına temel ilaç listesi (TİL) adı verilir Tarafsız Rekabet koşulları dikkate alınarak düzenlenen Bilimsel ve objektif Temel İlaç Listesi Düzenli olarak güncellenen Kamu yararını gözeten Ülke ihtiyaçları ve olanakları doğrultusunda
4.4. Veri Tabanları Üzerinden Yapılan İlaç Kullanımı Araştırmalarının Akılcı İlaç Kullanımına Katkıları İlaç kullanımı ile ilgili konularda epidemiyolojik yöntemlerden yararlanılarak yapılan araştırmalar genel olarak farmakoepidemiyolojik araştırmalar olarak adlandırılırlar Veri tabanları, günümüzde farmakoepidemiyolojik araştırmaların en sık veri kaynağını teşkil eder. DSÖ/INRUD ilaç kullanım göstergeleri ilaç kullanımı araştırmalarında önemli yer tutar Reçeteleme göstergeleri ve Tamamlayıcı ilaç kullanımı göstergeleri veri tabanları kullanılarak yapılan farmakoepidemiyolojik araştırmalarda oldukça sık yararlanılan göstergelerdir Reçeteleme Göstergeleri Reçete başına düşen ilaç sayısı Jenerik isimle yazılan ilaç yüzdesi Antibiyotik yazılan reçete yüzdesi Enjeksiyon yazılan reçete yüzdesi Temel ilaç listesinden ya da formülerden yazılan ilaç yüzdesi Tamamlayıcı İlaç Kullanım Göstergeleri Reçete başına düşen ortalama ilaç maliyeti Klinik rehberlerle uyumlu reçete yüzdesi
4.4. Veri Tabanları Üzerinden Yapılan İlaç Kullanımı Araştırmalarının Akılcı İlaç Kullanımına Katkıları Ülkemizde İlaç kullanımı konusunda taraflara bilimsel ve idari tespitler sunan veri tabanları: Sağlık Bakanlığı-Aile Hekimliği Bilgi Sistemi Sosyal Güvenlik Kurumu-Medula Sistemi Bu tür veri tabanları, AİK araştırmalarının daha fazla yapılmasına katkı sunar İlaçların IMS (Intercontinental Marketing Services) verileri ilaç kullanımları hakkında çeşitli tarafların izlem ve değerlendirme yapması için kullanılabilmektedir
4.5. İlaç Takip Sistemlerinin Akılcı İlaç Kullanımına Katkıları İlaç kutusunun üzerine basılan elektronik ürün kodu sayesinde, üretim veya ithalatından itibaren tedarik zincirinin her aşamasında ve sonrasında ilaçların/ ürünlerin son görüldüğü konum, zaman ve durum aktif bir veri tabanında kaydedilmektedir İTS uygulaması Türkiye de 2010 yılında başlatılmış ve ilaç kullanımı süresinde oldukça yararlı olmuş ve ses getirmiştir İTS mobil uygulamasını 2014 yılı Ocak ayında başlatmıştır İTS mobil uygulaması, hastalara/ hasta yakınlarına sahte, piyasadan toplatılmış veya son kullanma tarihi geçmiş ilaçlardan haberdar olma imkanı sunmaktadır
4.5. İlaç Takip Sistemlerinin Akılcı İlaç Kullanımına Katkıları İlacın üretici tarafından geri çağırılması veya sağlık otoritesi tarafından piyasadan toplatılmasında kolaylıklar sağlar Hatalı yapılacak ÜTE faaliyetlerinin önlenmesinde de caydırıcı nitelik taşır. Kupür sahteciliği önlenebilir Piyasada mevcut olan ilaç miktarını, bunun sirkülasyonunu hakkında bilgi verir İTS Faydaları İlaç stoklarının durumu izlenebilir Hastaların ilaca güvenle erişmesine yardımcı olur İlaç tedariğinde yaşanabilecek tıkanıklıklar engellenebilir Hastanın uyuncunu artırır
4.6. AİK ile İlgili Mevzuatın İlaç Kullanımına Katkıları 2010 yılında AİK Şube Müdürlüğü kurulmuştur 2011 de hastane işleyişinin AİK ilkeleri çerçevesinde Hastane Hizmet Kalite Standartları; Akılcı İlaç Kullanımı ile İlgili Kılavuz Türkiye Halk Sağlığı Kurumu, Sağlık Araştırmaları Genel Müdürlüğü, Sağlık Bilgi Sitemleri Genel Müdürlüğü gibi ilaç kullanımını yakından ilgilendiren yeni teşkilatlar oluşturulmuştur 2012 de kongre ve sempozyum gibi toplantılarda Akılcı İlaç Kullanımı Oturumları Hakkında Kılavuz yayınlamıştır 2012 yılı itibari ile zorunlu Genel Sağlık Sigortası uygulaması İlaçlar, 2012 yılında yayımlanan Beşeri İlaçların Fiyatlandırılması Hakkında Tebliğ hükümleri çerçevesinde fiyatlandırma sürecine tabi tutulur 2012 yılında beşeri tıbbi ürün tanıtım faaliyetlerinin kapsamını ve esaslarını belirleyen yönetmelik 2013 yılı Ocak ayı itibari ile e-reçete uygulamasına geçilmiştir 2013 yılında ÜTE lerin eğitimini de ilgilendiren Usul ve Esaslar İle Uygulama Takvimi Kılavuzu yayımlanmıştır 2014 yılı Ocak ayında yürürlüğe giren Kanun ile özellikle tanıtım konusunda var olan cezalar çok daha caydırıcı boyuta gelmiştir
Sorular 1. Sorumlu öz tedavide aşağıda yer alan ürünlerden hangisi kullanılmayacak kapsamdadır? a) Antiseptik ilaç ürünleri b) Hafif alerjik kremleri c) Bazı burun damlaları ve spreyleri d) Bazı multivitaminler e) Antibiyotikler 2. Kendi kendine tedavi uygulayacak hastalara önerilerden hangisi yanlış verilmiştir? a) Tablet ve kapsülleri bütün olarak suyla yutulmalıdır. b) Birden fazla ilaç almamaya dikkat edilmelidir c) Dekonjestan burun/ göz damlaları en az 2 hafta kullanılmalıdır d) İlaç kendi ölçü kaşığı ile kullanılmalıdır e) Hastalar kendi kullandıkları ilaçları çocuklarına vermemelidir
Kaynaklar TC Sağlık Bakanlığı Türkiye İlaç Ve Tıbbi Cihaz Kurumu Beşeri Tıbbi Ürün Tanıtım Elemanları Eğitim Programı 1-2-3-4 Bölüm. Yazar: Prof. Dr. Ahmet akıcı Ankara 2014 T.C. Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı, 2013 SGK Yayın No: 112 T.C. Sosyal Güvenlik Kurumu Başka nlığı, 2013SGK Yayın No: 104 T.C. Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı, 2013 SGK Yayın No: 107