SULAMA SULARININ SINIFLANDIRILMASI

SULAMA SULARININ SINIFLANDIRILMASI Dr. M. Naili ÖZER TEMELSU Uluslararası Mühendislik Hizmetleri A.Ş., ANKARA ÖZET Tarımsal sulama; bitki gelişmesi için gerekli olan fakat doğal yağışlarla karşılanamayan suyun toprağa verilmesidir. Suların içerdiği çözünmüş maddelerin cinsi ve konsantrasyonu, sulama yönünden niteliklerini etkiler. Sulama suyu analizleri ile su içinde bulunan tuzların toplam konsantrasyonu belirlendiği gibi önemli tuzların veya elementlerin miktarları da saptanır. Sulu tarım amacıyla su kalitesinin değerlendirilmesinde; toprak, bitki ve iklimin birbiriyle ilişki ve etkileri göz önünde bulundurulmalıdır. Bu etkilerin her biri oldukça değişken özellik göstermektedir. Belirli koşullar altında sulamada kullanılacak suyun kalitesinin saptanmasında, bu etkenlerin beraberce düşünülmesi gerekmektedir. Sulamayı takiben yetişen bitkinin kök bölgesi çevre koşullarını bu toprağın kimyasal özellikleri belirler. Sulama suları ile toprağa ilave edilen bileşiklerin topraktan yıkanması, toprakta bitkilerin yararlanabileceği durumda kalması veya fikse edilmesi ve bitkilere yarayışsız hale geldikleri miktar, genellikle toprak özelliklerine bağlıdır. Bitki çeşitlerinin sulama suyunun kalitesine karşı duyarlılıkları oldukça farklıdır. Kötü su kalitesi, toprağın fiziksel ve kimyasal olarak zarar görmesine neden olur ve bitkiler toprağın bu niteliğinden etkilenir. Yağış miktarı ve dağılımı da su kalitesinin seçimini etkiler. Örneğin; etkili yağışı yüksek olan bir bölgede, kötü kaliteli sular sulamada daha emniyetli bir şekilde kullanılabilir. Sulama suyunda bulunan tuzların bileşimi ile konsantrasyonu arasında belirli bir ilişki olmaması, bitkilerin, tuzluluğa dayanma ve özel iyonlardan farklı etkilenmeleri nedeniyle sulama sınıfları mutlak değildir. Eriyebilir tuzların toplam konsantrasyonu, sodyum iyonunun diğer katyonlara oranı, özel iyonların konsantrasyonu ve kalsiyum+magnezyum konsantrasyonu ile ilgili olarak bikarbonat iyonu konsantrasyonu, sulama suyu kalitesini belirleyen faktörlerdir. Sulama sularının kalitelerinin sınıflandırılması için başlıca beş sistem geliştirilmiştir. Dünyada ve ülkemizde en çok kullanılan sınıflandırma sistemi: ABD Tuzluluk Laboratuvarı grafik sistemidir. Anahtar Kelimeler: Sulama suyu kalitesi, tuzluluk l. GİRİŞ Tarımsal sulama; bitki gelişmesi için gerekli olan fakat doğal yağışlarla karşılanamayan suyun toprağa verilmesidir. Yerüstü ve yeraltı su kaynaklarından sağlanan sulama suları üzerinden veya içerisinden aktıkları toprak ve kayalardan erittikleri bir takım kimyasal maddeler içerirler. Toprak içine sızarak yeraltında veya yerüstünde bulunan bir rezervuara ulaşan sular, toprak zerreleri ile daha fazla temasta bulunmaları nedeniyle tuzları yüzey sularından daha fazla eritebilirler. Yüzey suları genellikle eriyebilir materyali fazla olan yataklardan akmadıkça nadiren yüksek tuz konsantrasyonlarında olurlar. Bu nedenle akarsular, düşük akım devrelerinde yani yeraltı sularını drene ettikleri devrelerde, yüksek akım devrelerine yani yüzey akışlarını drene ettikleri devrelere nazaran daha yüksek konsantrasyonda tuz bulundururlar. Çözünmüş maddelerin cinsi ve konsantrasyonu, sulama yönünden suların niteliğini etkiler. Sulama suyu analizleri ile su içinde bulunan tuzların toplam konsantrasyonu belirlendiği gibi önemli tuzların veya elementlerin miktarları da saptanır. 2. SULAMA SUYU SINIFLANDIRILMASINDA GENEL DEĞERLENDİRMELER Sulu tarım amacıyla su kalitesinin değerlendirilmesinde; toprak, bitki ve iklimin birbiriyle ilişki ve etkileri göz önünde bulundurulmalıdır. Bu etkilerin her biri oldukça değişken özellik göstermektedir. Belirli 1

koşullar altında sulamada kullanılacak suyun kalitesinin saptanmasında, bu etkenlerin beraberce düşünülmesi gerekmektedir. 2.1. Toprak Sulamayı takiben yetişen bitkinin kök bölgesi çevre koşullarını bu toprağın kimyasal özellikleri belirler. Sulama suları ile toprağa ilave edilen bileşiklerin; Topraktan yıkanması, Toprakta bitkilerin yararlanabileceği durumda kalması veya fikse edilmesi ve Bitkilere yarayışsız hale geldikleri miktar, genellikle toprak özelliklerine bağlıdır. Buharlaşma (evaporasyon) topraktan saf suyu alarak geride tuzları bırakmaktadır. Bitkiler tarafından alınan tuz miktarı da ihmal edilecek düzeyde olduğundan tuzlar toprakta birikir. Bu birikmelerin önlenmesi ve bitki kök bölgesinde uygun bir tuz dengesinin oluşturulması, ancak bitki gereksiniminden fazla olarak verilen sulama suyu ile yıkama yapmak suretiyle mümkündür. Yıkamadan dönen suların taban suyunun yükselmesinin önlenmesi ve toprağın havalanmasının sağlanması için iyi bir drenaj yapılması zorunludur. 2.2. Bitki Bitki çeşitlerinin sulama suyunun kalitesine karşı duyarlılıkları oldukça farklıdır. Sulama suyu kalitesinin bitki gelişimine dolaylı ve dolaysız olarak iki şekilde etkisi vardır. Dolaylı etkiler: Sulama suyunun kötü kalitesi nedeniyle toprağın fiziksel ve kimyasal olarak zarar görmesi ve daha sonra bitkilerin toprağın bu niteliğinden etkilenmesidir. Dolaysız etkiler: Bitki öz suyunda yüksek ozmotik koşulların yaratılması, Sulama suyunun fitotoksik (bitkileri zehirleyen) bileşikler içermesi nedeniyle bitki gelişimine zarar vermesi, Bitkilere zararlı etkisi olmayan fakat bitkilerde toplanması halinde insan veya hayvanlara zararlı olabilecek elementlerin sulama sularından bitkilere geçebilmesidir. 2.3. İklim Sulama gereksinimi; yağışın miktar ve dağılımına, sıcaklık, radyasyon, rüzgâr hızı ve nispi nem durumuna bağlıdır. Yağış miktarı ve dağılımı da su kalitesinin seçimini etkiler. Örneğin; etkili yağışı fazla veya sulama suyu ihtiyacı daha az olan yörelerde, kötü kaliteli sular sulamada daha emniyetli bir şekilde kullanılabilir. 3. SULAMA SUYU KALİTESİ KRİTERLERİ Sulama sularında bulunabilecek tuzların konsantrasyonları çeşitli yöntemlerle sınıflandırılmasına rağmen, bu sınıflar aşağıdaki nedenlerle mutlak değildir. Sulama suyunda bulunan tuzların bileşimi ile konsantrasyonu arasında belirli bir ilişki yoktur. Genel olarak toprakta bulunan suyun tuz konsantrasyonu sulama suyunun tuz konsantrasyonunun 2 ila 10 katı arasında değişir. Bitkiler, gerek toplam tuzluluğa dayanma, gerekse özel iyon toksisitesi yönünden birbirlerinden büyük farklılıklar gösterirler. Bitkilerin sulama suyu kalitesi ile ilişkilerine yağış, sıcaklık ve nispi nem gibi iklim koşulları, toprak tipleri ve sulama işlemleri oldukça etki ederler. Sulama suyundaki bileşikler arasında ilişkiler de önemlidir. Bir iyonun etkisi diğer bir iyonun bulunması ile değişebilir. Karşılıklı ilişkilere örnek olarak kalsiyum ile sodyum, bor ile nitrat, selenyum ile sülfat gösterilebilir. Yukarıda belirtilen etkenler nedeniyle, sulama sularındaki tuzların sınırını net olarak çizmek mümkün değildir. 2

Sulama suyu kalitesinin saptanmasında en önemli dört ölçüt aşağıda verilmiştir. 1. Eriyebilir tuzların toplam konsantrasyonu, 2. Sodyum iyonunun diğer katyonlara oranı, 3. Özel iyonların konsantrasyonu, 4. Bazı koşullarda kalsiyum+magnezyum konsantrasyonu ile ilgili olarak bikarbonat iyonu konsantrasyonu 3.1. Eriyebılır Tuzların Toplam Konsantrasyonu Sulardaki tuz miktarı ile suyun elektriksel iletkenliği arasında doğrusal bir ilişki olması ve elektriksel iletkenliğin kolayca ölçülmesi nedeniyle, suların tuz içeriği bakımından kalitesi elektriksel birimler olan ds/m = ms/cm, veya mmhos/cm, micromhos/cm olarak verilmektedir. mmhos/cm ve micromhos/cm günümüzde terk edilmekte olan birimlerdir. Sulu tarımda başarılı olarak kullanılan suların pek çoğunun elektriksel iletkenliği 2,250 ms/cm'den azdır. 3.2. Sodyum İyonunun Dıger Katyonlara Nispi Oranı Sodyum iyonunun suda bulunan diğer katyonlardan özellikle kalsiyum ve magnezyum miktarlarına oranı da sulama suyunun kalitesine büyük ölçüde etki etmektedir. Bu oran sodyum adsorbsiyon oranı (SAR) olarak adlandırılmaktadır. 3.3. Özel İyonların Konsantrasyonları Sulama sularının toplam tuz konsantrasyonları genel olarak toprak eriyiğinde yaratacakları ozmotik basınç nedeniyle bitkiler tarafından suyun kullanılma derecelerine etki eder. Bunun dışında eriyiğin ozmotik basıncıyla ilgili olmayan fakat bitki gelişimine etki eden bir nitelik vardır. Bu nitelik suda bulunabilen bazı iyonların toksik (zararlı) etkileridir. Toksik etkide bulunan iyonlar ve uzun süreli kullanımda zararlı olabilecek konsantrasyonları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Sulama sularında bulunan iz element tolerans sınırları (USDI,1968) Her türlü toprakta devamlı kullanım Hafif topraklarda kısa süreli kullanım Element sınırı (mg/1) sınırı (mg/1) Alüminyum 1,0 20,0 Arsenik 1,0 10,0 Berilyum 0,5 1,0 Bor 0,75 2,0 Kadmiyum 0,005 0,05 Krom 5,0 20,0 Kobalt 0,2 10,0 Bakır 0,2 5,0 Kurşun 5,0 20,0 Lityum 5,0 5,0 Mangan 2,0 20,0 Molibden 0,005 0,05 Nikel 0,5 2,0 Selenyum 0,05 0,05 Vanadyum 10,0 10,0 Çinko 5,0 10,0 3

Toksik etkisi olan bu iz elementler birkaç mg/1 den daha az konsantrasyonlarda, sularda ve toprak solüsyonlarında olan elementlerdir. Çoğunluğu ağır metal olan bu toksik iz elementlerin tümü uygulayıcılar tarafından ağır metal olarak sınıflandırılmıştır. Bunların bazıları bitkiler için çok küçük miktarlarda (Fe, Cu, Zn, Mn, Co, ve Mo) gerekli iken, bazıları gerekli değildir. Ancak hepsi bitkiler ve hayvanlar için yüksek konsantrasyonlar veya dozlarda toksik olabilirler. Bu elementlerin bazıları doğal olarak su ve toprakta bulunmaz. Fakat endüstriyel kirlenmenin sonucu olarak su kaynaklarına girebilmektedir. Gerçek anlamda sulama suyunda bulunan iz elementlerin bir kalite kriteri olduğu henüz belirlenememiştir. Ancak kum ve su kültüründe yapılan çalışmalarla sulama sularında bulunan iz elementlerin tolerans sınırları belirlenebilmektedir. Ağır metallerin (iz elementler) belirgin özellikleri; Ağır metaller, bazıları dışında, bitkiler için mutlak gerekli element olmadıklarından, bitkilerde eksiklik belirtileri göstermezler. Yani mutlak gerekli elementlerde olduğu gibi, toprak veya suda olmadıkları veya eksik bulunduğu durumlarda bitkiler bu elementlerin yokluğuna dair herhangi bir spesifik belirti göstermezler. Örneğin; bir ağır metal olduğu halde aynı zamanda mutlak gerekli bir element olan demir eksikliğinde, bitkilerin damarları bütün yaprak ayasında yeşil kalırken damar araları sararır. Ağır metaller eksiklik belirtileri göstermediği gibi, toksiklik belirtileri de birden bire ortaya çıkmaz. Ancak belli bir birikimden sonra çıktığı anda da geç kalınmış olabilir. Yani iz elementlerin toksiklik sınırları belli bir birikime ulaştığında açığa çıkmaktadır. Ağır metaller açısından diğer bir tehlike de, bir canlıda toksik olmayan bir ağır metal düzeyinin, diğer bir canlı için son derece toksik olabilmesidir. Ağır metallerin bir kısmı bitkilerde toksik olduğu konsantrasyonda, kendine ait toksiklik belirtileri yerine bir başka elementin belirtileri (muhtemelen eksikliği) şeklinde kendilerini gösterebilir. Örneğin; Cr, Cu, Co gibi elementlerin her birinin ayrı ayrı fazlalığı kendini bitkide Fe eksikliği şeklinde gösterebilir. Herhangi bir elementin eksiklik ve fazlalığından söz edebilmek için mutlak gerekli elementlerde olduğu gibi bir veya iki elementin araştırılması yerine bazen sonuca ulaşabilmek için birçok elementin araştırılmasına gerek duyulabilir. Ağır metallerin sudaki analizleri bilinen herhangi bir yöntemle doğrudan laboratuvarda tayin edilme esasına dayanmaktadır. Ağır metallerin, mutlak gerekli elementlerin eksiklik belirtilerinde olduğu gibi, bitkilerdeki toksik düzeyleri metalden metale ve bitkiden bitkiye değişmektedir. Ağır metalleri doğada büyük bir sorun haline getiren evsel ve endüstriyel her türlü atık bir kalemde sayılamayacak derecede değişken, hareketli ve birbirleriyle iç içedir. Alıcı ortamlardaki (su, toprak ve hava) bileşimleri ise son derece karmaşık ve zordur. Arsenik gibi bazı toksik elementlerin hızla laboratuvara getirilerek değişime uğramadan miktarının tayin edilmesi gerekmektedir. Ağır metallerin kendileri veya bileşikleri son derece zehirli olduklarından ve civa gibi bazılarının oda sıcaklığında dahi uçucu olmalarından dolayı denemelerde (tarlada ve serada) veya laboratuvarda ağır metallerle çalışırken uçucu bileşiklerine ve bulaşmalarına karşı gereken önlemlerin alınması gerekmektedir. Ağır metallerin miktar olarak saptanabilmesi için atomik absorbsiyon spektrofotometresi gibi oldukça pahalı aletlere ve bazı ağır metallerin analizleri için de bir o kadar pahalı ilave aksesuarlara ihtiyaç vardır. Ağır metallerin değerlendirilmesinde bitki analizleri ve bitkide metaller ya da besin maddeleriyle ilgili bazı kavramların mutlak bilinmesinde yarar vardır. Bu kavramlar bitki dokularının mineral madde kapsamı ile ilgilidir. Sulama sularının kullanımında önemli bir ölçüt olan bor miktarları ile bitkilerin bor mineraline karşı dayanıklılıklarına göre sulama sularının sınıflandırılması aşağıdaki tablolarda verilmiştir. 4

Bitkilerin Bor Mineraline Karşı Dayanıklılıklarına Göre Sulama Sularının Sınıflandırılması Sulama suyundaki bor konsantrasyonu Sulama suyu sınıfı Duyarlı bitkiler (*) Orta derecede dayanıklı bitkiler Dayanıklı bitkiler I 0,33'ten az 0,67'den az 1,0'den az II 0,33-0,67 0,67-1,33 1,00-2,00 III 0,67-1,00 1,33-2,00 2,00-3,00 IV 1,00-1,25 2,00-2,50 3,00-3,75 V 1,25'ten fazla 2,50'den fazla 3,75'den fazla *: Örnek: Ceviz, Limon, İncir, Elma, Üzüm ve Fasulye **: Örnek: Arpa, Buğday, Mısır, Yulaf, Zeytin ve Pamuk ***: Örnek: Şeker Pancarı, Yonca, Bakla, Soğan, Marul ve Havuç Bazı tarım bitkilerinin bor toleransları (Ayers ve Westcot, 1985) Çok hassas Hassas Hassas Orta hassas Orta dayanıklı Dayanıklı Çok dayanıklı <0,5 0,5-0,75 0,75-1,0 1,0-2,0 2,0-4,0 4,0-6,0 6,0-15 Limon Böğürtlen Avokado Greyfurt Portakal Kayısı Şeftali Kiraz Erik Trabzon hurması İncir Üzüm Ceviz Pikan cevizi Soğan Sarımsak Tatlı patates Buğday Arpa Ayçiçeği Fasulye Susam Çilek Yer fıstığı Biber Bezelye Havuç Turp Patates Salatalık Marul Lahana Şalgam Yulaf Enginar Tütün Mısır Hardal Tirfil Balkabağı Kavun Darı Domates Yonca Maydanoz Şeker pancarı Pamuk Kuşkonmaz (Veriler toprak çözeltisinde verim düşüşüne neden olmayan mg/1 olarak konsantrasyonları göstermektedir) 3.4. Kalsiyum Ve Magnezyumla İlgili Bikarbonat Konsantrasyonu Sulama suları yüksek konsantrasyonda bikarbonat içeriyorsa, toprak çözeltisinin daha konsantre hale gelmesi durumunda, kalsiyum ve magnezyum karbonat olarak çökelmeye başlar. Bu durumda toprak eriyiğinde kalsiyum ile magnezyum azalır ve dolayısıyla sodyum oranı artar, bunun sonucu olarak sodyum iyonları dominant hale gelerek sodyum zararına neden olur. Bikarbonat iyonuna bitkilerin dayanıklılığı türlere göre değişiklik göstermektedir. Bazen düşük ozmotik konsantrasyonlarda dahi önemli zararlara neden olacak toksik etkiler görülebilir. Kalıcı Sodyum Karbonat İçeriğine Göre Sulama Sularının Sınıflandırılması Suyun Sınıfı Kalıcı Sodyum Karbonat (RSC) me/1 1. sınıf (kabul edilebilir) 1,25 'den az 2. sınıf (marjinal) 1,25-2,50 3. sınıf (uygun değil) 2,50 'den fazla 5

5. SULAMA SUYU SINIFLANDIRMA SİSTEMLERİ Sulama sularının kalitelerinin sınıflandırılması için başlıca beş sistem geliştirilmiştir. Kronolojik sıraya göre bu sistemler şunlardır: 1. Scofield sistemi 2. Wilcox ve Magistad sistemi 3. Wilcox grafik sistemi 4. ABD Tuzluluk Laboratuvarı grafik sistemi 5. Efektif ve potansiyel tuzluluk sistemi Bu sistemlerden, dünyada ve ülkemizde en çok kullanılanı ABD Tuzluluk Laboratuvarı grafik sistemi ana hatlarıyla aşağıda verilmiştir. 5.1. Abd Tuzluluk Laboratuvarı Grafik Sistemi Bu sistem Riverside, California'da ABD Tuzluluk Laboratuvarı elemanları tarafından 1954 yılında geliştirilmiştir. Bu sistemde toplam tuz konsantrasyonu ve sodyum adsorbsiyon oranı dikkate alınarak 16 kategori meydana getirilmiştir. 5.1.1. Elektriksel iletkenlik değerine göre sınıflama Bu sistemde sudaki tuz konsantrasyonu ile iletkenlik arasındaki yakın ilişki göz önünde bulundurularak, elektriksel iletkenlik değerlerine göre sular başlıca dört sınıfa ayrılmıştır. 1. Sınıf: Az tuzlu sular (Cı - elektriksel iletkenlik değeri 0-0,250 ds/m veya mmhos/cm) Bu sular her toprak ve her bitki için uygun olup, tuzluluk sorunu yaratmadan sulamada kullanılabilirler. Permeabilitesi çok düşük topraklar dışında normal sulama koşullarında yıkama kendiliğinden oluşacağından sorun yaratmazlar. 2. Sınıf: Orta tuzlu sular (C2 - elektriksel iletkenlik değeri 0,250-0,750 ds/m veya mmhos/cm) Bu sular tuza orta derecede dayanıklı bitkiler için rahatlıkla kullanılır. Tuza hassas bitkilerde yıkamaya önem verilmelidir. 3.Sınıf: Yüksek tuzlu sular (C3 - elektriksel iletkenlik değeri 0,750-2,250 ds/m veya mmhos/cm) Bu suların devamlı kullanılması halinde tuzluluk sorunu olmaması için düzenli yıkama ve özel toprak işleme programının uygulanması gerekir. Drenajı iyi olmayan topraklarda kullanılmamalıdır. Ancak tuza dayanıklı bitkilerin sulanmasında kullanılabilirler. 4.Sınıf: Çok yüksek tuzlu sular (C4 - elektriksel iletkenlik değeri 2,250 ds/m veya mmhos/cm' den fazla) Bu sular normal koşullarda sulamaya uygun değildir. 5.1.2. Sodyum durumuna göre sınıflama Bu sınıflamada sulama suyunun sodyum adsorbsiyon oranı göz önüne alınmaktadır. Bu yönden sınıflama, değişebilir sodyumun toprağın fiziksel özellikleri üzerine olan etkisine dayanmaktadır. Bununla birlikte toprağın fiziksel özelliklerine zarar verebilecek konsantrasyondan daha az sodyumun bulunması halinde bile sodyuma hassas bitkiler dokularında sodyumun birikmesi sonucu zarar görebilirler. 1. Sınıf (SAR = 0-10): Düşük sodyumlu sular (S1) Bu sular her toprak ve her bitki için uygun olup, sulamada sodyum zararı meydana gelmeden kullanılabilirler. Ancak sert çekirdekli meyve ağaçları ve avokado gibi sodyuma hassas bitkilerin sulanmasında daha dikkatli olunmalıdır. 2. Sınıf (SAR = 10-18): Orta sodyumlu sular (S2) Bu sular hafif bünyeli ve permeabilitesi iyi olan organik topraklarda rahatlıkla kullanılabilir. Yüksek katyon değiştirme kapasitesine sahip ağır bünyeli topraklarda, özellikle düşük yıkama koşullarında ve toprakta jipsin bulunmaması halinde kullanılmaları sakıncalıdır. 3.Sınıf (SAR = 18-26): Yüksek sodyumlu sular (S3) Bu sular genellikle permeabilitesi yüksek, toplam tuz konsantrasyonu düşük kumlu topraklarda kullanılır. Uygun drenaj, bol yıkama ve organik madde ilavesi gibi bazı özel toprak işleme programı uygulanmadıkça bu suların kullanılması sakıncalıdır. Jips içeren topraklarda kullanımları mümkün olabilir. 4.Sınıf (SAR >26): Çok yüksek sodyumlu sular (S4) Bu sular genellikle sulamaya uygun değildir. Ancak toplam tuz konsantrasyonu düşük, eriyebilir 6

kalsiyum miktarı yüksek topraklarda yıkamaya önem vererek jips ve benzeri kimyasal ıslah maddelerinin de beraberce, verilmesi koşulu ile kullanılmaları mümkün olabilir. Suların ABD Tuzluluk Laboratuvarına göre sınıflandırılmasında kolaylık sağlayan grafik ile sulama suları sınıflandırma kriterleri aşağıda verilmiştir. 7

6. SU ÖRNEKLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Genel olarak sulama projeleri planlanırken ana su yatağından alınan bir adet su örneğinin yeterli olduğu varsayılarak; su örneğine ait laboratuvar raporu değerlendirilmekte ve sulamaya uygunluğu hakkında karar verilmektedir. Eski yıllarda düzenlenmiş bir kısım raporlarda suyun renksiz, kokusuz ve tortusuz olduğundan bahsedilerek sulamada kullanılıp kullanılamayacağına ait kararlar verildiği görülmüştür. Yukarıdaki bölümlerde anlatıldığı gibi suyun renk ve kokusunun sulamayla hiçbir ilgisi yoktur. Suyun kalitesi; yüzey akışlardan veya topraktan süzülerek gelmesine, sulamadan veya başka kullanımlardan gelen atıkları almasına ve yöreye göre değişmektedir. Aynı su yatağında mevsimlere ve yağışlara bağlı olarak büyük değişimler görülebilmektedir. Bu durum suyun çevirme veya depolamadan sonra kullanılıp kullanılamayacağını veya hangi koşullarda kullanılabileceğini belirlemektedir. Genellikle akarsular yaz aylarında, kış aylarına oranla daha kötü kaliteli sulara sahip olmaktadır. 7. SONUÇ VE ÖNERİLER Su kalitesi, suyun kullanıldığı toprağın fiziksel ve kimyasal özellikleri, ekilen bitkinin toleransı ve iklim koşulları göz önünde bulundurularak değerlendirilmelidir. Suyun genel olarak tuzluluğunun ve SAR değerinin yanı sıra içerdiği iz elementlerin miktarı da suyun kullanılabilirliğini belirlemektedir. Bu nedenle sularda zaman zaman iz element miktarlarının belirlenmesi gerekmektedir. Sulamada kullanılması düşünülen su kaynaklarının kalite ve akımları en az iki yıl gözlenmeli ve değerlendirme bu aşamadan sonra yapılmalıdır. Sulama amacıyla yapılacak depolamalı yapılarda su kalitesine ilişkin değerlendirme yapılması için; Su örneği baraj aksına yakın bir yerden alınmalıdır. En az bir yıl süreyle her ay bir su örneği alınmalıdır. Su örneği alımı anında akarsuyun debisi ölçülmelidir. Her ay yapılan rutin kalite analizleri yanında akımın en çok ve en az olduğu dönemler ile sonbaharda olmak üzere ağır metal ve iz element analizleri yapılmalıdır. Bu sonuçlara göre su kalitesi izleme programları hazırlanmalıdır. Planlama raporuna analiz sonuçları konulmalı ve değerlendirilmesi için toprak-su-bitki-iklim ilişkileri konusunda uzman ziraat mühendisine danışılmalıdır. Sulama amacıyla yapılacak çevirme yapılarında (baraj veya göletten sonra yapılanlar hariç) su kalitesine ilişkin değerlendirme yapılması için; Su örneği çevirme yapısının yapılacağı noktadan veya yakın bir kesimden alınmalıdır. Sulama sezonu başında, ortasında ve sonundaki dönemlerde olmak üzere en az üç kere su örneği alınmalıdır. Su örnek alımı anında akarsuyun debisi belirlenmelidir. Tüm su örneklerinde yukarıda belirtilen tüm analizler yaptırılmalıdır. Planlama raporuna bu analizler konulmalı ve değerlendirilmesi için toprak ve drenaj servisine danışılmalı veya bu birime görev verilmelidir. KAYNAKLAR [1]Ayyıldız, M., 1976. "Sulama Suyu Kalitesi ve Sulamada Tuzluluk Problemleri" AÜZF Yayınları: 636. [2]Şener, S., 1983. "Sulama Suyunun Özellikleri ve Sınıflandırılması" Menemen Bölge TOPRAKSU Araştırma Ens.Md. Yayınları Gn.Yay.No:103. Tek.Yay.No:12 [3]Şener, S., İ. Gedikoğlu, N. Bilgin, H. Güngör ve H. Üstün, 1994. "Çeşitli Etkenlerle Kirlenen Sulama Sularının Toprak Özelliklerine ve Bitki Verimine Etkisi" Köy Hiz.Gn.Md.APKDai.Bşk. Toprak ve Su Kaynakları Araştırma Şb.Md.Yay. No:80 [4]USDI, 1968. "Water Quality Criteria" Rep.of The National Tech.Adv.Comm. to the Sec.of the Interior. Agricultural Salinity Assesment and Management. [5]E. Yurtsever, B. Sönmez, 1992. "Sulama Sularının Değerlendirilmesi" Köy Hiz.Gn.Md.Top.ve Gübre Araş.Enstitüsü Md.Yay.No:181, Tek.Yay.No:T-63 [6]DSİ Teknik Bülteni Sayı:86 [7]"Su Kalitesi Yönetimi Semineri" 1977. DSİ İçmesuyu ve Kanalizasyon Dairesi Başkanlığı [8]Tuncay H., 1994. "Su Kalitesi" Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları:512 [9]"Su ve Toprak Laboratuvarı Semineri" 1999. DSİ Etüd ve Plan Dairesi Başkanlığı 8