551 (1) Türkiye de Konteyner Limanlarının Geleceği Öğr. Gör. Soner ESMER (1) ve Yrd. Doç. Dr. Ersel Zafer ORAL (1,2) Dokuz Eylül Üniversitesi, Deniz İşletmeciliği ve Yönetimi Yüksekokulu Kaynaklar Yerleşkesi, Buca İzmir Tel: 0232 4128821 Faks: 0232 412 88 48 E-posta: soner.esmer@deu.edu.tr (2) Tel: 0232 4128816 Faks: 0232 412 88 48 Özet E-posta: eoral@yahoo.com Dünya ticaretinin son on yılı aşkın süredir kesintisiz büyümesi deniz taşımacılığını etkilemiştir. Yük taşımacılığının en önemli şekli olan konteyner taşımacılığı dünya ticaretindeki artışın bir göstergesi gibidir. Konteynır yüklerindeki artış doğrudan bu yüklere hizmet veren limanları ön plana çıkarmıştır. Denizlerde taşınan ticari yükler için gemiler ve tedarik zincirinin çok önemli bir halkası olan limanlar, deniz taşımacılığının en önemli iki unsurudur. 1997 yılından günümüze yaklaşık 10 yıllık süreç incelendiğinde dünya limanlarında elleçlenen konteyner sayısı ortalama % 11 oranında artış göstermiştir. Tüm dünya limanlarında 2006 yılında 440 milyon TEU olarak gerçekleşen konteyner trafiğinin 2007 yılında yarım milyar TEU yu geçmesi beklenmektedir. Dünya ticaretine konu olan yükün hızla konteynerizasyonu bu değişimin en önemli nedenidir. Konteyner taşımacılığında dünyada yaşanan baş döndürücü gelişmeler doğal olarak Türk konteyner taşımacılığını ve dolayısıyla Türk konteyner limancılığını da etkilemektedir. Türkiye de konteyner limanları, son yıllarda geleneksel yapılanmalarının dışına çıkarak, çağın getirdiği teknolojik gelişimleri yakalama gayreti içindedir. Ülkemizde konteyner liman işletmeciliğinde en önemli paya sahip limanlar çok yakın zamana kadar kamu yönetimindeydi. Ancak kamu limanlarında yıllar boyunca süren yatırım eksikliği, bu limanlardaki alt yapı, üst yapı ve ekipmanların çağın gerisinde kalmasına neden olmuştur. Alınan özelleştirme kararları sonucunda Türkiye de TCDD ye ait konteyner elleçleyen 3 büyük limandan Mersin limanı özelleşmiş ve İzmir limanı özelleşme sürecine girmiş, Haydarpaşa limanı için ise önümüzdeki yıllarda kapatılma kararı alınmıştır.
552 Yük trafiğine ilişkin talep tahminleri göz önüne alındığında birçok bölgede mevcut limanların kapasitesinin yetersiz kalacağı görülmektedir. Liman yüksek maliyetli, yatırım süreci uzun, bir yatırımı türüdür. Mevcut yasa ve yönetmelikler yeni liman yapımını nedeyse imkânsız hale getirmiştir. Ülkemizde yerleşmiş bir kıyı bölgesi yönetiminin bulunmaması kıyı bölgesi kullanımındaki önceliklerin belirlenememesine neden olmuştur. Bu çalışmada Türk konteyner limancılığının gelişim süreci, mevcut durumu ve geleceği hakkında tespitler yapılacak ve sorunlara çözüm önerileri sunulacaktır. Giriş Konteyner taşımacılığı, sağladığı pek çok avantajın da etkisiyle çok miktarda yük çeşidinin, hızla konteynerizasyon sürecine dâhil olması ve konteyner içinde taşınması ile önemi son yıllarda hızla artan bir taşımacılık şeklidir (Esmer ve diğerleri, 2007; 1). Konteyner taşımacılığındaki gelişmelerin etkisi en çok deniz yolunda görülmektedir. Denizlerde taşınan ticari yükler için gemiler ve limanlar, deniz taşımacılığının en önemli iki unsurudur. Günümüzde ana ticari rotalar arasında 12.000 TEU kapasiteli limanlar faaliyet göstermektedir. Çok yakın gelecekte ise 16.000 TEU kapasitedeki konteyner gemiler bu rotalarda yerini alacaktır. Konteyner taşımacılığındaki ve gemilerindeki gelişmelere paralel olarak 1960 lardan günümüze konteyner limanları da ciddi bir gelişim sürecine girmiştir. Türk limanları da bu gelişmelerden payını almaktadır. Türkiye limanlarında elleçlenen konteynerin artış oranı, 2007 yılında dünya toplam artış oranının iki katından fazla bir yükseliş göstermiştir. Türkiye de konteyner limanı işletmecileri, son yıllarda geleneksel yapılanmalarının dışına çıkarak, çağın getirdiği teknolojik gelişimleri yakalama gayreti içindedir ancak mevcut yasal çerçevede liman yatırımlarının önünde çok fazla engel vardır. Dünya Deniz Ticaretindeki Gelişmeler Dünya deniz ticareti türetilmiş bir talep olarak dünya ticaretinden doğrudan etkilenmektedir. Dolayısıyla dünya deniz ticaretindeki gelişimin altında uluslararası ticaret yatmaktadır. Bu anlamda dünya deniz ticaretindeki gelişmelerden bahsetmek için öncelikle dünyadaki makro ekonomik göstergelere değinmek gereklidir. 2006 yılında dünya GSYİH sı bir önceki yıla oranla % 4 lük bir artış gösterirken, dünya ticareti 2006 yılında % 8 lik bir büyüme oranı yakalamıştır. Bu oran GSYİH daki büyüme oranının iki katıdır ve dünyadaki küreselleşmenin ve ekonomik entegrasyonun bir göstergesidir. Ekonomik anlamda türetilmiş talep olarak değerlendirilen dünya deniz ticareti ise, yukarıda bahsedilen gelişmeler ışığında büyüme sürecine devam etmiştir (Review of Maritime Transport, 2007).
553 Kaynak: UNCTAD ve WTO istatistikleri. Çizim 1: 1994-2006 Yılları Arasında GSYİH, OECD Ülkelerindeki Endüstriyel Üretim, Dünya da Gerçekleşen İhracat (miktar) ve Dünya Deniz Ticareti (miktar) Göstergeleri (1994=100) GSYİH, dünya ticaretinde ve üretimindeki gelişmelerin deniz ticaretiyle olan ilişkisi Çizim 1 de görülmektedir. Elde edilen verilere göre dünya ihracatı, dünya deniz ticareti, dünya GSYİH sı ve OECD ülkelerindeki endüstriyel üretimin grafiği paralellik göstermektedir. 2000 li yıllarda OECD ülkelerindeki endüstriyel üretimin azalmasına karşı diğer göstergelerdeki artış, OECD üyesi olmayan ülkelerindeki üretimin ne denli önemli seviyede olduğunu göstermektedir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerdeki ekonomik gelişim ve üretim kapasitesi, dünya ekonomisi ve dünya deniz ticareti açısından çok önemli bir yere sahiptir. 2006 yılında dünyadaki tüm limanlarda elleçlenen yük toplamda 7,4 milyar tona ulaşmıştır. Bu rakam dünyada elleçlenen yükün 2006 yılında bir önceki yıla göre %4,3 oranında arttığını göstermektedir. Dünyada ve Türkiye de Konteyner Taşımacılığındaki Gelişmeler Dünyada ve Türkiye de konteyner taşımacılığı son 20 yıldır sürekli bir gelişim içindedir. 2006 yılında dünyada, 1,96 milyar ton yük konteyner ile düzenli hatlar arasında taşınmıştır. Dünya konteyner ticareti 2006 yılında 2005 yılına göre % 11,2 artış gösterirken son yirmi yılda bu artış ortalama % 9,8 olarak gerçekleşmiştir. Çizim 2 de dünyada konteyner ile taşınan yükün ton cinsinden 1985-2006 yılları arasındaki gelişimi gösterilmektedir.
554 Kaynak: Clarkson Research Services, Shipping Review Database, Spring 2007. Çizim 2: 1985-2006 Yılları Arasında Uluslararası Konteyner Ticareti Gelişimi Türkiye de konteyner limanlarında elleçlenen konteyner miktarı son 10 yılda 3 kat artış göstermiştir. Bu gelişimin grafiği Çizim 3 de görülebilir. Türkiye limanlarında elleçlenen konteyner 1998 yılından bu yana ortalama % 13 lük bir artış göstermektedir. Türkiye Asya ve Avrupa arasında yer alan ve son yıllarda ekonomik gelişimiyle dikkat çeken bir ülkedir. Türkiye nin kuzey-güney ve doğu batı ana transit rotaları üzerindeki stratejik pozisyonu, Türk limanlarının önemini arttırmaktadır (Oral ve diğerleri, 2007; 1). Türk limanlarında elleçlenen konteynerin ortalama büyüme oranı dünya ortalamasının çok üzerindedir. Kaynak: Türk Limancılık Sektörü Raporu 2007 Vizyon 2023 Çizim 3: 1998-2007 Yılları Arasında Türkiye Limanlarında Elleçlenen Konteyner Miktarı (TEU)
555 Türkiye deki Konteyner Limanlarına Olan Talebin Tahmini Bu çalışmada Türkiye de konteyner elleçleme hizmeti veren limanların yük tahmininde, ilgili limanın geçmişteki yük hareketleri ve hinterlandının sosyoekonomik göstergeleri ile arasındaki ilişkiyi analiz eden regresyon yöntemi kullanılmıştır. Metodoloji Liman trafiğinin regresyon analizi tahmin yöntemi, ele alınan bölgelerde geçmişten bu güne ortaya çıkan liman trafiği istatistik verileri ile regresyon analizi yapılarak uygun trafik tahmininin belirlemesine yönelik bir yöntemdir (Esmer, 2003). Bu çalışma kapsamında yapılan tahminlerde kullanılan regresyon denkleminde (y=a+bx1+cx2.) bağımlı değişken (y) gelecekteki yük trafiği, bağımsız değişken (x) ise liman hinterlandına ait GSYİH, nüfus gibi sosyoekonomik verilerden oluşmaktadır. Yüklerin tahmini rakamlarının belirlenmesinde öncelikle limanların mevcut yük elleçleme kapasitelerinin tespit edilmesi gerekmektedir. Bu amaçla öncelikle liman kapasiteleri, limanların gelişme projeleri ve yeni liman planları da dâhil edilerek tespit edilmiş daha sonra bu kapasiteler yapılan tahminlerle karşılaştırılmıştır. Böylece konteyner talebinin ne kadar süreyle karşılanabileceği tespit edilmiştir. Türkiye de Konteyner Terminallerine Olan Talebin Tahmini Türkiye de konteyner limanlarının yük tahmininde Türkiye de konteyner elleçleyen tüm limanlar ele alınmıştır. Tahminlemeler kötümser, ortalama ve iyimser olarak ifade edilmiştir. Kötümser, Ortalama ve İyimser tahminlerin belirlenmesinde sosyo-ekonomik göstergelerin DPT ve Dünya Bankasının tespit ettiği geleceğe yönelik ortalama, düşük veya yüksek orandaki seyirleri belirleyici olmuştur (Türk Limancılık Sektörü Raporu, 2007; 90). Çizelge 1 e göre Türkiye de konteyner elleçleyen tüm limanlara olan toplam talep ortalama tahminle 2014 yılında 8 milyon TEU, 2025 yılında ise 17 milyon TEU sınırını aşacaktır. Türkiye de konteyner elleçleyen Akdeniz bölgesindeki Mersin Limanı ve Ortadoğu Antalya Limanı, Karadeniz bölgesindeki Park Denizcilik ve Trabzon limanları, Ege bölgesindeki İzmir Alsancak limanı ve Marmara bölgesindeki Marport, Haydarpaşa, Kumport, Mardaş, Akport, Borusan, Gemport, Roda, Evyap, ve Yılport limanlarının toplam mevcut kapasitesi yaklaşık 7,5 milyon TEU dur. Bu rakama her bir liman işletmesi ile yapılan görüşmeler ve açıklanan istatistikler incelenerek ulaşılmıştır. Önümüzdeki yıllarda her hangi bir yatırım yapılmamamsı durumunda bu kapasite ortalama tahminle 2013 yılına kadar yeterli olacaktır.
556 Çizelge 1: Konteyner Elleçleyen Türkiye Limanlarının 2009-2025 Yılarına Ait Toplam Yük Tahmini (TEU) Yıl Kötümser Ortalama İyimser 2009 4.686.462 5.246.325 5.827.897 2010 4.970.900 5.747.025 6.568.742 2011 5.263.912 6.272.760 7.361.403 2012 5.565.757 6.824.782 8.209.507 2013 5.876.702 7.404.405 9.116.931 2014 6.197.022 8.013.009 10.087.825 2015 6.527.001 8.652.043 11.126.631 2016 6.866.932 9.323.029 12.238.100 2017 7.217.115 10.027.564 13.427.315 2018 7.577.861 10.767.326 14.699.715 2019 7.949.490 11.544.076 16.061.121 2020 8.332.330 12.359.663 17.517.759 2021 8.726.722 13.216.030 19.076.294 2022 9.133.015 14.115.215 20.743.854 2023 9.551.571 15.059.360 22.528.066 2024 9.982.759 16.050.711 24.437.095 2025 10.426.964 17.091.631 26.472.793 Ancak Türkiye kıyılarında konteyner limancılığı kapsamında birçok yatırım planı mevcuttur. Bu kapsamda inşası başlayan veya başlama aşamasında olan konteyner terminalleri olduğu gibi (Akdeniz Kimya, Dp World, Asya Port, Derince), mevcut kapasitesini arttırma planları olan limanlar da mevcuttur (Borusan, Yılport, Gemport, Evyap, Kumport). TCDD nin özelleştirme sürecinde olan İzmir Alsancak limanının devir işleminden sonra kapasitesini 2,4 milyon TEU nun üzerine yükselteceği tahmin edilmektedir. Tüm bu ihtimaller de göz önüne alındığında 2015 yılında Türkiye de ki konteyner limanlarının toplam elleçleme kapasitesi 15 milyon TEU olacaktır. Bu kapasite ise yapılan iyimser tahminlere göre ancak 2018 yılına, ortalama tahmine göre ise 2023 yılına kadar yeterli olacaktır. Bahsedilen projelerin gerçekleşmemsi veya gecikmesi ihtimali ve taşımacılıkta konteynerizasyonun sürekli artış eğilimi dikkate alındığında aslında mevcut durumun aciliyeti ortaya çıkmaktadır. 2007 yılında % 23 oranında büyüyen sektörün çok acil yatırımlara ihtiyacı vardır. Ancak ülkemizde konteyner limanı yatırımlarının önünde ciddi engeller bulunmaktadır. Türkiye de Konteyner Limanlarının Geleceği Küreselleşmenin en önemli olumsuz etkisi gelişmekte olan ülkelerde gözlenmektedir. Teknolojinin hızlı gelişmesi sürekli yeni yatırımı gerektirmekte, yeni yatırım ise güçlü bir finansman yapısı gerektirmektedir. Gelişmekte olan ülkelerin en önemli sıkıntısı ise finansman kaynağı bulmakta yaşadıkları zorluklardır. Liman yatırımları geri dönüş süreleri uzun ve pahalı yatırımlardır.
557 Sosyo-ekonomik gelişmenin vazgeçilmez altyapısını oluşturan limanlar gelirleri açısından değerlendirildiğinde uzun vadede karlı yatırımlardır. Ulusal ve bölgesel liman işletmeleri yetersiz finansman yapıları nedeniyle uzun vadeli stratejik planlar yapamamaktadır. Uzun vadeli yatırım ve işletme planlarının yapılamaması ve uygulanamaması küçük limanları küresel liman işletmeleri ve hat işletmeleri karşısında güçsüz bırakmakta ve bu limanların kolayca el değiştirmesine neden olmaktadır. Türkiye deki ana limanların tamamı yakın gelecekte küresel terminal işletmecilerinin eline geçecektir. Dünya ticareti, lojistik, taşımacılık ve deniz ticaretinde yaşanan bir dizi gelişmeler, limanlarda bir takım değişmelere yol açmış ve limanlar, dış ticarete konu malların sadece yüklenip boşaltıldığı yerler olma ötesinde; tüm taşıma modlarının düğüm noktası, lojistik ve dağıtım merkezleri haline dönüşmüştür (Oral ve diğerleri, 2005). Türkiye deki limanları göz önüne aldığımızda büyük bölümü yetersiz geri saha nedeniyle lojistik hizmet sunmak bir yana yükleme boşaltma hizmetleri dışında limancılığın temel fonksiyonlarını bile yerine getirememektedir. CFS hizmetleri ve boş konteynır depoları limanların dışına taşınmıştır. Liman verimliliğini ve karlılığını olumsuz etkileyen bu gelişme limanların rekabet gücünü de azaltmaktadır. Yeterli geri saha ve rıhtım uzunluğuna sahip yeni liman projelerinin gerçekleşmesi durumunda birçok küçük liman hizmet çeşitliliği ve uygun fiyat sunma konusunda yetersiz kalacak ve yük bulamayacaktır. Konteynır hacminin hızla artması limanları altyapı ve donanımları uygun olmadığı halde konteynır gemilerine hizmet vermeye itmiştir. Konteynır taşımacılığı geniş alanlar isteyen hızlı bir taşımacılıktır. Genel kargo ve dökme yük gemilerine hizmet veren ve yük tipi, geri saha, kıyı çizgisinin mevcut durumu, su derinlikleri nedeniyle yanaşma yeri olarak rıhtım yerine iskele yapmış ve genel kargo, dökme yük gb. yüklere hizmet vermiş limanlar sadece ekipman yatırımı yaparak konteynır gemilerine hizmet vermeye başlamışlardır. Ancak bu geçici bir durumdur. Günümüzde yoğun talep nedeniyle iskelelerinde konteynır gemilerine hizmet veren bu limanlar gelecekte uygun projelendirilmiş konteynır limanları karşısında ayakta kalamayacaktır. Zira konteynır limanlarında hız, verimlilik en önemli unsurdur. Uygun olmayan fiziksel bir yapı ile etkin bir liman işletmeciliği gerçekleştirmek ve uzun vade de müşteri memnuniyeti sağlamak imkansızdır. Ulaşım ağlarının yoğunlaşması, yük hacminin artması aktarma yük trafiğini önemli bir konuma getirmiştir. Günümüzde sadece ana rotalar ve ana limanlar ile feeder limanlar arasında değil bütün limanlar arasında bir aktarma yük trafiği başlamıştır. Aktarma yük trafiği limanlar için ilave bir gelir kalemidir. Toplam hizmet maliyetini düşürmekte ve karlılığı arttırmakta önemli rolü olan bu ilave gelirler limanlar arasındaki rekabette de avantaj unsuru olmuştur. Kısaca aktarma yüklerine hizmet verebilen limanlar sadece lokal yükler ile ekonomik olmayacak yatırımları yapabilmekte veya müşterilerine uygun fiyatlar sunabilmektedir. Türkiye de aktarma yük trafiğine hizmet verebilecek yeterlilikte olmayan konteynır limanlarının sadece kendi bölgelerindeki yük ile ayakta kalabilmeleri zor görünmektedir.
558 Sonuçlar ve Öneriler Türkiye, konteyner limancılığı konusunda çok önemli bir dönemece girmiştir. Yük trafiğine ilişkin talep tahminleri göz önüne alındığında yakın zamanda Türkiye de birçok bölgede mevcut limanların kapasitesinin yetersiz kalacağı görülmektedir. Limanların yatırım maliyetlerinin yüksek, yatırım sürecinin ise uzun olması bir an önce gerekli önlemlerin alınmasını gerektirmektedir. Türkiye nin konteyner terminali yatırımlarına ihtiyacı vardır. Türkiye Doğu Batı, Güney Kuzey ulaştırma koridorlarının üzerinde yer almaktadır. Coğrafi konumu nedeniyle bulunduğu coğrafyada yük trafiğini şekillendirecek bir yere sahiptir. Gerçekleştirilecek uygun yatırımlar ile bölgedeki yük trafiğinden önemli pay alabilecektir. Ancak bunun sağlanabilmesi için gümrük mevzuatımızın tekrar gözden geçirilmesi, limanlar üzerindeki ilave mali yükün azaltılması, yatırım mevzuatının basitleştirilmesi, kıyı mastır planının yapılması, liman mastır planının ise revize edilerek uygulanmasının sağlanması gerekmektedir. Kaynakça Esmer, S., Yıldız, G. ve Tuna, O. (2007) Konteyner terminallerinde gemirıhtım bağlantısının benzetim yöntemi ile modellenmesi. YA/EM 2007, Yöneylem Araştırması ve Endüstri Mühendisliği 27. Ulusal kongresi, İzmir. Esmer, Soner. (2003). Ege ve Akdeniz Limanları Arz/Talep Projeksiyonu, DEÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, yayınlanmamış yüksek lisans tezi, 2003. Containerisation International Yearbook (2006) (2007) Clarkson Research Services, Shipping Review Database, Spring 2007. Türk Limancılık Sektörü Raporu 2007 Vizyon 2023, Esmer, S., Oral, E.Z., Karataş, Ç., Deveci, D.A. ve Tuna, O. (2007). Türkiye Liman İşletmecileri Derneği: İstanbul. Oral, E.Z., Deveci, D.A. ve Çetin İ. B. (2005) Konteyner Limanlarındaki Gelişme ve Değişmeleri Etkileyen Faktörler, 5. Ulusal Kıyı Mühendisliği Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 2.Cilt, TMMOB İnşaat Mühendisleri Odası Ankara Şubesi, Ed. Ahmet Cevdet Yalçıner, Kardelen Ofset, Bodrum, 5-7 mayıs 2005, ss: 137-155. Oral, E. Z., Kişi, H., Cerit, A. G., Tuna, O. ve Esmer, S. (2007), Port Governance in Turkey. Research in Transportation Economics, Volume 17: Devolution, Port Governance and Port Performance. Ed: Brooks, M., Cullinane, K., Elsevier Pres., The Netherlands. s:171. Review of Maritime Transport, 2007.