ÖZET Yüksek Lisans Tezi TÜRKİYE'DE ŞEKER PANCARI YAPRAK LEKESİ ETMENİ Cercospora beticola'ya KARŞI KULLANILAN FUNGİSİTLERDE DAYANIKLILIK OLUŞUMUNUN BE

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ TÜRKİYE'DE ŞEKER PANCARI YAPRAK LEKESİ ETMENİ Cercospora beticola' YA KARŞI KULLANILAN FUNGİSİTLERDE DAYANIKLILIK OLUŞUMUNUN BELİRLENMESİ Aynur ÇOLAK BİTKİ KORUMA ANA BİLİM DALI ANKARA 2008 Her Hakkı Saklıdır

2 ÖZET Yüksek Lisans Tezi TÜRKİYE'DE ŞEKER PANCARI YAPRAK LEKESİ ETMENİ Cercospora beticola'ya KARŞI KULLANILAN FUNGİSİTLERDE DAYANIKLILIK OLUŞUMUNUN BELİRLENMESİ Aynur ÇOLAK Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bitki Koruma Ana Bilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Salih MADEN Şeker pancarı Yaprak Lekesi Hastalığı (Cercospora beticola) nın ülkemizde kullanılan fungisitlere dayanıklılığı, bu hastalığın bulunduğu altı şeker fabrika bölgesinden yılında toplanan örneklerden elde edilen 100 izolat kullanılarak belirlenmiştir. Bu amaç için son yıllarda kullanılan flutriafol, mancozeb ve fentin asetat için Aspergillus Complete Medium (ACM) ortamına 0.0, 0.05, 0.1, 0.5, 1.0, 5.0, 10.0 µg/ml dozlarda fungisit eklenip miselyal gelişmelerin ölçülmesiyle ve flutriafol 1.0 µg/ml, mancozeb 4.0 µg/ml, fentin asetat 0.2 µg/ml, tetraconazole 1.0 ve 5.0 µg/ml dozlarda fungisit eklenen ortamlarda spor çimlenmesine etkisi ile belirlenmiştir. Buna göre miselyal gelişme bakımından; Adapazarı, Çarşamba, Kastamonu ve Susurluk bölgeleri izolatlarının sırasıyla % 100, %100, %6 ve % 66 sı flutriafol a karşı dayanıklılık oluşturmuştur. Amasya izolatlarının %77 sinde bu fungisite karşı dayanıklılık oluşurken Alpullu izolatlarının hepsi hassas bulunmuştur. Tüm bölge izolatlarında fentin asetata karşı değişik oranlarda (%27 100) dayanıklılık saptanmıştır. Mancozeb e karşı tüm bölge izolatlarında dayanıklılık saptanmış olup en düşük dayanıklılık Çarşamba bölgesinde (%6), en yüksek dayanıklılık Amasya bölgesinde (%83) belirlenmiştir. Dört µg/ml mancozeb dozunda hiçbir bölge izolatında spor çimlenmesi görülmemiş, 1.0 µg/ml dozda flutriafol ve 0.2 µg/ml fentin asetat dozlarında bölgelerde değişen oranlarda spor çimlenmesi saptanmıştır. Temmuz 2008, 99 sayfa Anahtar Kelimeler: Şeker pancarı, Cercospora beticola, fungisit, dayanıklılık i

3 ABSTRACT Master of Thesis FUNGICIDE RESISTANCE AGAINST THE CAUSAL AGENT OF CERCOSPORA LEAF SPOT, Cercospora beticola, IN TURKEY Aynur ÇOLAK Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Plant Protection Supervisor: Prof. Dr. Salih MADEN Fungicide resistance of sugar beet leaf spot disease caused by Cercospora beticola was determined by employing 100 samples which were collected at six sugar beet production areas in For this, flutriafol, mancozeb and fentin acetate, which have been used for the control of this disease, were added to Aspergillus Complete Medium at the rates of 0.0, 0.05, 0.1, 0.5, 1.0, 5.0, 10.0 µg/ml, then the growth of mycelium was measured. In addition, effect of the fungicides on spore germination of C. beticola was also found out by observing spore germination on the flutriafol, mancozeb and fentin asetatate added ACM medium at the rates of 1.0, 4.0, 0.2 µg/ml respectively and tetroconazole at 1.0 and 5.0 µg/ml. In conclusion, 100%, 100%, 6% and 66% of the isolates obtained from Adapazarı, Çarşamba, Kastamonu and Susurluk were resistant to flutriafol, respectively. All isolates from Alpullu were found susceptible to flutriafol while 77% of Amasya isolates were tolerant. Various rates of resistance (27-100%) were detected to fentin acetate at all the isolates from the study areas. Resistance to mancozeb was detected at all the isolates, the highest rate being in Amasya (83%) and the lowest in Çarşamba (6%). No spore germination was observed at the plates amended with mancozeb (4.0 µg/ml) while various rates of germination were determined at 1.0 µg/ml flutriafol and 0.2 µg/ml fentin acetate. July 2008, 99 pages Key Words: Sugar beet, Cercospora beticola, fungicide, resistance ii

4 TEŞEKKÜR Şeker pancarında önemi her gün biraz daha artan Cercospora yaprak lekesi hastalığı üzerinde bana çalışma fırsatı veren, ilgisini ve desteğini benden esirgemeyen çok değerli hocam Prof. Dr. Salih MADEN e sonsuz teşekkürler. Bu çalışma TÜBİTAK tarafından desteklenen 105O121 nolu proje kapsamında yürütülmüştür. Katkılarından dolayı TÜBİTAK a teşekkürlerimi sunarım. Çalışmamın her aşamasında bilgisi ve güler yüzüyle her zaman yanımda olan sayın hocam Prof. Dr. Y. Zekai KATIRCIOĞLU na; beraber çalışmamızın yanında yardımlarını ve manevi desteğini her zaman hissettiğim çok değerli arkadaşım Araş. Gör. Pınar ÖZEREN e teşekkürü bir borç bilirim. Tüm hayatım boyunca olduğu gibi yüksek lisans çalışmalarımda da beni destekleyen, maddi ve manevi her zaman yanımda olan çok sevgili aileme ve çalışmalarım süresince yanımda hissettiğim Zir. Müh. sevgili Yusuf TÜMBEK e, üstün sabrıyla, desteğini ve ilgisini benden esirgemediği için sonsuz teşekkürler. Çalışmalarıma katkılarından dolayı diğer proje arkadaşlarım Doç. Dr. Fikret DEMİRCİ, Dr. Rıza KAYA ve Zir. Yük. Müh. Burcu TURGAY a ve ayrıca Zir. Yük. Müh. Ahmet Tansel SERİM e teşekkürü bir borç bilirim. Aynur ÇOLAK Ankara, Temmuz 2008 iii

5 İÇİNDEKİLER ÖZET. i ABSTRACT... ii TEŞEKKÜR.. iii ŞEKİLLER DİZİNİ.. vi ÇİZELGELER DİZİNİ viii 1. GİRİŞ LİTERATÜR BİLDİRİŞLERİ Hastalık Etmeni Konukçu Dayanıklılığı Şeker Pancarında Cercospora Yaprak Lekesi Hastalığına Karşı Dünyada Kullanılan Fungisitler ve Bu Fungisitlere Dayanıklılık Ülkemizde Kullanılan İlaçlar ve Uygulamaları 9 3. MATERYAL VE METOT Materyal Hastalıklı bitki örneklerinin toplandığı alanlar ve Cercospora beticola izolatlarının elde edilmesi Çalışmada kullanılan fungisitler Metot Hastalıklı yaprak örneklerinden izolasyon ve tek spor izolatlarının elde edilmesi Cercospora beticola izolatlarının fungisitlere dayanıklılıklarının belirlenmesi Cercospora beticola izolatlarının bölgeler içi ve arası fungisit dayanıklılıklarının belirlenmesi Fungisitlerin spor çimlenmelerine etkilerinin belirlenmesi SONUÇLAR VE TARTIŞMA Cercospora beticola İzolatlarının Flutriafol, Mancozeb ve Fentin asetat a Duyarlılıkları Cercospora beticola izolatlarının flutriafol a duyarlılıkları Adapazarı bölgesi izolatlarının flutriafol a duyarlılıkları Alpullu bölgesi izolatlarının flutriafol a duyarlılıkları Amasya bölgesi izolatlarının flutriafol a duyarlılıkları Çarşamba bölgesi izolatlarının flutriafol a duyarlılıkları Kastamonu bölgesi izolatlarının flutriafol a duyarlılıkları Susurluk bölgesi izolatlarının flutriafol a duyarlılıkları Cercospora beticola izolatlarının fentin asetat a duyarlılıkları Adapazarı bölgesi izolatlarının fentin asetat a duyarlılıkları Alpullu bölgesi izolatlarının fentin asetat a duyarlılıkları Amasya bölgesi izolatlarının fentin asetat a duyarlılıkları Çarşamba bölgesi izolatlarının fentin asetat a duyarlılıkları Kastamonu bölgesi izolatlarının fentin asetat a duyarlılıkları Susurluk bölgesi izolatlarının fentin asetat a duyarlılıkları Cercospora beticola izolatlarının mancozeb e duyarlılıkları Adapazarı bölgesi izolatlarının mancozeb e duyarlılıkları Alpullu bölgesi izolatlarının mancozeb e duyarlılıkları 44 iv

6 Amasya bölgesi izolatlarının mancozeb e duyarlılıkları Çarşamba bölgesi izolatlarının mancozeb e duyarlılıkları Kastamonu bölgesi izolatlarının mancozeb e duyarlılıkları Susurluk bölgesi izolatlarının mancozeb e duyarlılıkları Cercospora beticola İzolatlarının Fungisitlere Hassasiyetleri Yönünden Bölgeler Arası Karşılaştırılması Flutriafol a dayanıklılığın bölgeler arası farklılığı Fentin asetat a dayanıklılığın bölgeler arası farklılığı Mancozeb e dayanıklılığın bölgeler arası farklılığı Fungisitlerin Cercospora beticola İzolatlarının Spor Çimlenmelerine Etkileri Fungisitlerin, Adapazarı izolatlarının spor çimlenmelerine etkileri Fungisitlerin, Amasya izolatlarının spor çimlenmelerine etkileri Fungisitlerin, Susurluk izolatlarının spor çimlenmelerine etkileri Fungisitlerin, Çarşamba izolatlarının spor çimlenmelerine etkileri Fungisitlerin, Kastamonu izolatlarının spor çimlenmelerine etkileri Fungisitlerin, Alpullu izolatlarının spor çimlenmelerine etkileri ÖNERİLER KAYNAKLAR.. 67 EKLER.. 70 ÖZGEÇMİŞ.. 99 v

7 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 2.1 Cercospora beticola nın konidiofor ve konidium ları A, B üstten görünüşü, C, D ışık mikroskobundaki görünümleri Şekil 2.2 Cercospora beticola nın şeker pancarında oluşturduğu lekeler (a) ve yanıklık (b). 4 Şekil 3.1 Flutriafol un değişik dozlarındaki Am5 Cercospora beticola izolatının gelişmesi. Sol orta Kontrol. Üst sıra (soldan sağa, 0.1, 1.0 ve 10.0 µg/ml, 14 alt sıra soldan sağa, 0.05, 0.5 ve 5.0 µg/ml dozlar)... Şekil 4.1 Flutriafol un 1.0 µg/ml dozunun Adapazarı bölgesi ndeki 24 Cercospora beticola izolatını yüzde engelleme dağılımı Şekil 4.2 Flutriafol un 1.0 µg/ml dozunun Alpullu bölgesindeki 8 Cercospora beticola izolatını yüzde engelleme dağılımı.. Şekil 4.3 Flutriafol un 1.0 µg/ml dozunun Amasya bölgesindeki 18 Cercospora beticola izolatını yüzde engelleme dağılımı.. Şekil 4.4 Çarşamba bölgesindeki 16 Cercospora beticola izolatının flutriafol un 1.0 µg/ml dozundaki yüzde engellenme dağılımı. Şekil 4.5 Kastamonu bölgesindeki 15 Cercospora beticola izolatının flutriafol un 1.0 µg/ml dozundaki yüzde engellenme dağılımı. Şekil 4.6 Susurluk bölgesi ndeki 19 Cercospora beticola izolatının flutriafol un 1.0 µg/ml dozundaki yüzde engellenme dağılımı. Şekil 4.7 Fentin asetat ın 0.1 µg/ml dozunda Adapazarı bölgesindeki 24 Cercospora beticola izolatının yüzde engellenme dağılımı. Şekil 4.8 Alpullu bölgesi ndeki 8 Cercospora beticola izolatının fentin asetatın 0.1 µg/ml dozundaki yüzde engellenme dağılımı... Şekil 4.9 Amasya bölgesindeki 18 Cercospora beticola izolatının fentin asetat ın 0.1 µg/ml dozundaki yüzde engellenme dağılımı. Şekil 4.10 Çarşamba bölgesindeki 16 Cercospora beticola izolatının fentin asetatın 0.1 µg/ml dozundaki yüzde engelleme dağılımı. Şekil 4.11 Kastamonu bölgesindeki 15 Cercospora beticola izolatının fentin asetatın 0.1 µg/ml dozundaki yüzde engellenme dağılımı Şekil 4.12 Susurluk bölgesi ndeki 19 Cercospora beticola izolatının fentin asetat ın 0.1 µg/ml dozundaki yüzde engellenme dağılımı... Şekil 4.13 Adapazarı bölgesindeki 24 Cercospora beticola izolatının mancozeb in 5.0 µg/ml dozundaki yüzde engellenme dağılımı Şekil 4.14 Alpullu bölgesindeki 8 Cercospora beticola izolatının mancozeb in 5.0 µg/ml dozundaki yüzde engellenme dağılımı Şekil 4.15 Amasya bölgesindeki 18 Cercospora beticola izolatının mancozeb in 5.0 µg/ml dozundaki yüzde engellenme dağılımı Şekil 4.16 Çarşamba bölgesindeki 16 Cercospora beticola izolatının mancozeb in 5.0 µg/ml dozundaki yüzde engellenme dağılımı vi

8 Şekil 4.17 Kastamonu bölgesindeki 15 Cercospora beticola izolatının mancozeb in 5.0 µg/ml dozundaki yüzde engellenme dağılımı.. Şekil 4.18 Susurluk bölgesindeki 19 Cercospora beticola izolatının mancozeb in 5.0 µg/ml dozundaki yüzde engellenme dağılımı vii

9 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 2.1.Türkiye de 1993 yılından bu yana Cercospora beticola ya karşı ekilen dayanıklı çeşitler.. 6 Çizelge 3.1. Örneklerin toplandığı yerler ve elde edilen izolat sayıları.. 11 Çizelge 3.2. Çalışmada kullanılan fungisitlerin ticari adları, etken madde ve yüzdesi Çizelge 4.1. Flutriafol un Adapazarı ndan elde edilen 24 Cercospora beticola izolatını ortalama engelleme yüzdeleri, Duncan testine göre farklılıkları ve ED 50 değerleri.. Çizelge 4.2 Flutriafol un Alpullu dan elde edilen 8 Cercospora beticola izolatını ortalama engelleme yüzdeleri, Duncan testine göre farklılıkları ve ED 50 değerleri.. Çizelge 4.3 Flutriafol un Amasya dan elde edilen 18 Cercospora beticola izolatını ortalama engelleme yüzdeleri, Duncan testine göre farklılıkları ve ED 50 değerleri.. Çizelge 4.4 Flutriafol un Çarşamba dan elde edilen 16 Cercospora beticola izolatını ortalama engelleme yüzdeleri, Duncan testine göre farklılıkları ve ED 50 değerleri.. Çizelge 4.5 Flutriafol un Kastamonu dan elde edilen 15 Cercospora beticola izolatını ortalama engelleme yüzdeleri ve ED 50 değerleri... Çizelge 4.6 Flutriafol un Susurluk tan elde edilen 19 Cercospora beticola izolatını ortalama engelleme yüzdeleri ve ED 50 değerleri.. Çizelge 4.7 Fentin asetat ın Adapazarı ndan elde edilen 24 Cercospora beticola izolatını ortalama engelleme yüzdeleri 1.0 µg/ml dozda gelişmeleri ve ED 50 değerleri... Çizelge 4.8 Fentin asetat ın Alpullu dan elde edilen 8 Cercospora beticola izolatını ortalama engelleme yüzdeleri, 1.0 µg/ml dozda gelişmeleri ve ED 50 değerleri. Çizelge 4.9 Fentin asetat ın Amasya dan elde edilen 18 Cercospora beticola izolatını ortalama engelleme yüzdeleri 1.0 µg/ml dozda gelişmeleri ve ED 50 değerleri... Çizelge 4.10 Fentin asetat ın Çarşamba dan elde edilen 16 Cercospora beticola izolatını ortalama engelleme yüzdeleri 1.0 µg/ml dozda gelişmeleri ve ED 50 değerleri... Çizelge 4.11 Fentin asetat ın Kastamonu dan elde edilen 15 Cercospora beticola izolatını ortalama engelleme yüzdeleri 1.0 µg/ml dozda gelişmeleri ve ED 50 değerleri... Çizelge 4.12 Fentin asetat ın Susurluk tan elde edilen 19 Cercospora beticola izolatını ortalama engelleme yüzdeleri 1.0 µg/ml dozda gelişmeleri ve ED 50 değerleri... Çizelge 4.13 Mancozeb in Adapazarı ndan elde edilen 24 Cercospora beticola izolatını ortalama engelleme yüzdeleri ve ED 50 değerleri... Çizelge 4.14 Mancozeb in Alpullu dan elde edilen 8 Cercospora beticola izolatını ortalama engelleme yüzdeleri, Duncan testine göre farklılıkları ve ED 50 değerleri viii

10 Çizelge 4.15 Mancozeb in Amasya dan elde edilen 18 Cercospora beticola izolatını ortalama engelleme yüzdeleri, Duncan testine göre farklılıkları ve ED 50 değerleri.. 47 Çizelge 4.16 Mancozeb in Çarşamba dan elde edilen 16 Cercospora beticola izolatını ortalama engelleme yüzdeleri, Duncan testine göre farklılıkları ve ED 50 değerleri.. 48 Çizelge 4.17 Mancozeb in Kastamonu dan elde edilen 15 Cercospora beticola izolatını ortalama engelleme yüzdeleri, Duncan testine göre farklılıkları ve ED 50 değerleri.. 50 Çizelge 4.18 Mancozeb in Susurluk dan elde edilen 15 Cercospora beticola izolatını ortalama engelleme yüzdeleri, Duncan testine göre farklılıkları ve ED 50 değerleri.. 51 Çizelge 4.19 Flutriafol a dayanıklılığın bölgeler arası karşılaştırılması. 53 Çizelge 4.20 Fentin asetat a dayanıklılığın bölgeler arası karşılaştırılması 54 Çizelge 4.21 Mancozeb e dayanıklılığın bölgeler arası karşılaştırılması 55 Çizelge 4.22 Adapazarı izolatlarının değişik fungisit dozlarında gelişen ortalama koloni sayıları Çizelge 4.23 Amasya izolatlarının değişik fungisit dozlarında gelişen ortalama koloni sayıları 59 Çizelge 4.24 Susurluk izolatlarının değişik fungisit dozlarında gelişen ortalama koloni sayıları 61 Çizelge 4.25 Çarşamba izolatlarının değişik fungisit dozlarında gelişen ortalama koloni sayıları 62 Çizelge 4.26 Kastamonu izolatlarının değişik fungisit dozlarında gelişen ortalama koloni sayıları.. 64 Çizelge 4.27 Alpullu izolatlarının değişik fungisit dozlarında gelişen ortalama koloni sayıları. 65 Ek 1 çizelge 1 Değişik fungisit dozlarında Cercospora beticola izolatlarının ortalama gelişme çapları. 71 Ek 2 çizelge 1 Değişik bölgelerden elde edilen Cercospora beticola izolatlarının flutriafol, mancozeb ve fentin asetat a karşı yüzde engelleme regresyon denklemleri ve ED 50 değerleri ix

11 1. GİRİŞ Şeker pancarından elde edilen sakaroz tüm dünyada önemli bir besin kaynağıdır yılındaki yaklaşık 35 milyon ton dünya üretiminin hemen hemen 1/3 e yakını şeker pancarından elde edilmektedir (Anonymous 2003). Bunun yaklaşık yarısı Avrupa Birliği ülkelerinden sağlanmaktadır. Şeker pancarı üretimi, tropik iklimlerde yetiştirilen şeker kamışı üretimini karasal geçit iklimlerde tamamlayacak şekilde dağılmıştır. Şeker pancarı ülkemizde 30 şeker fabrikası bölgesinde ha alanda üretilmektedir. Bu üretimin yaklaşık %25 ini özel fabrikalar %75 ini Şeker Fabrikaları Anonim Ortalığı na ait fabrikalar sağlamaktadır. Ekim alanlarının yaklaşık % 20 sinde Cercospora beticola nın neden olduğu Cercospora yaprak lekesi hastalığı bulunmaktadır. Bu alanlar Alpullu, Susurluk Adapazarı, Kastamonu, Çarşamba, Turhal ve Amasya şeker fabrikaları bölgelerindedir (Özgür 2003). Cercospora beticola tarafından oluşturulan yaprak lekesi dünyada şeker pancarının en tahripkâr yaprak patojeni olarak kabul edilmektedir. Cercospora yaprak lekesi hastalığı tanımı ilk defa Saccardo (1876) tarafından yayımlanmıştır (Weiland and Koch 2004). Yirminci asrın başından önce araştırıcılar şeker pancarında yaprak lekesine yol açan fungusa değişik isimler vermişlerdir. Tanım olarak isimlerin çoğu C. beticola ya uymaktadır (Chupp 1953). Ilık, nemli yetiştirme bölgeleri Cercospora yaprak lekesi hastalığından en çok etkilenmektedir ve bu özellikteki yerler şeker pancarı üretim alanlarının %30 undan daha fazlasını kapsamaktadır. Böyle alanlardaki üreticiler ürünlerini olgunluğa eriştirmek için hastalığa karşı orta ve yüksek genetik dayanıklılık gösteren çeşitleri ekmek ve bu çeşitlerde de hastalığa karşı gerekirse fungisit uygulamak zorundadırlar. Böyle önlemler alınmadığında şeker pancarı tarlalarındaki yaprak örtüsü C. beticola epidemileri ile tahrip edilebilir. Sonuçta ürün tamamen kaybedilebilir (Holtschulte 2000). 1

12 Şeker pancarında Cercospora yaprak lekesi hastalığı ile savaşımda en çok başvurulan yöntem dayanıklı çeşit kullanımıdır. Hızlı bir genetik değişikliğe uğrayan bu etmenin dayanıklı çeşitlerin dayanıklılığını zamanla kaybettiği de bilinmektedir. Bu nedenle bu hastalığa karşı fungisit kullanımı da bir zorunluluk olmuştur. Bu etmenin fungisitlere karşı dayanıklılık veya tolerans oluşturduğu bilinmektedir. Ülkemizde de bu hastalığa karşı fungisit kullanımı önerilmektedir ve fungisitlerin bazı yörelerde iyi performans göstermediği gözlenmektedir. Bu nedenle bu çalışmada bu hastalık etmeninin ülkemizde kullanılan fungisitlere bağışıklık oluşturup oluşturmadığı ele alınmış ve bu hastalığın bulunduğu bölgelerden toplanan 100 izolatın 3 fungisite karşı hassasiyetleri belirlenmiştir. 2

13 2. LİTERATÜR BİLDİRİŞLERİ 2.1 Hastalık Etmeni Cercospora beticola eşeyli dönemi bilinmeyen ipliğimsi bir fungustur. Bu fungus çok hücreli ipliğimsi 200 µm uzunluğa kadar olan konidiler oluşturmaktadır. Konidioforlar seyrek bölmeli, dallanmasız, açık kahverengi; konidiler şeffaf, uca doğru daralan tipte, çok bölmeli, µm genişlikte ve µm uzunluktadır (Şekil 2.1). Etmen kültürlerde koyu gri renkte koloniler oluşturmaktadır. Şekil 2.1 Cercospora beticola nın konidiofor ve konidileri. A, B üstten görünüşü, C, D ışık mikroskobundaki görünümleri C. beticola C ye kadar sıcaklarda gelişebilen, sporulasyonu için nemli bir ortam isteyen bir fungustur. Enfeksiyon genellikle sporların çimlenmesiyle stomalardan olmaktadır. Hastalık yuvarlak, kahverengi kırmızı sınırlı, ortaları kül grisi renkte, bu tonun altında koyu kahve-siyah stroma içeren mm çapta lekeler oluşturmaktadır. Bu lekeler zamanla birleşerek tüm yaprağın kurumasına yol açarlar (Şekil 2.2). 3

14 Şekil 2.2.a. Cercospora beticola nın şeker pancarında oluşturduğu lekeler, b. yanıklık C. beticola, Beta cinsindeki türleri ve Chenopodiaceaea familyasındaki Spinacea, Atriplex ve Amaranthus cinsleri bireyleri dâhil çok sayıda türü hastalandırmaktadır. Yabancı otlarda yaprak lekelerine neden olduğu belirtilen; şeffaf, iğne şeklinde sporları olan funguslar, muhtemelen aceleyle, C. beticola olarak rapor edilmişlerdir. Bu genellikle hatalı olarak kabul edilmektedir, çünkü pancar içinde veya pancarsız alanlarda yabancı otlarda Cercospora beticola dışındaki diğer türlerin yol açtığı yaprak lekeleri tanımlanmıştır (Chupp 1953). Mycosphaerella teleomorfu (eşeyli dönemi) bulunan birkaç Cercospora fungusunun aksine C. beticola nın herhangi bir eşeyli dönemi bugüne kadar bulunmamıştır. rdna ya dayalı olarak bilinen bir teleomorfa sahip Cercospora türlerinin hiç biri C. beticola ile aynı kökene sahip değildir, bu da bu grubun evrimi sırasında bu fonksiyonunu kaybettiğini düşündürmektedir (Goodwin et al. 2001). Diğer yandan, hif anostomozisi veya tanımı zor bir eşleşme (birleşme) sistemi C. beticola da genom değişikliğini teşvik eder, bu da doğal popülâsyonlar içerisinde genetik farklılıklara yol açar. C. beticola nın fungisit baskısı altındaki populasyonlarında fungisit dayanıklılığındaki farklılıkları araştıran çalışmalar çok 4

15 sayıdadır (Ioannidis et al. 2002). İki bağımsız çalışmada C. beticola nın tek spor izolatlarının AFLP analizi ile mukayesesi Avrupa ve Amerika da doğal popülâsyonlarda oldukça fazla genetik varyasyonun olduğunu göstermektedir (Weiland and Koch 2004). Bundan başka C. beticola nın laboratuarda alt kültürünün yapılması büyük genetik değişikliğinin olduğu sonucunu doğurmuştur. 2.2 Konukçu Dayanıklılığı Nilsson et al. (1999); şeker pancarında Cercospora beticola ya karşı dayanıklılığın kalıtımını incelemişler ve dayanıklılıkla ilgili 5 QTL bölgesi saptamışlardır. Bu 5 bölge dayanıklılıkla ilgili kalıtsal bölgelerin %18 ini oluşturmuş ve bu bölgelerin %37 sinin saptanamadığı belirtilmiştir. Bu da C. beticola ya karşı dayanıklılığın çok genle idare edildiği ve patojenin büyük bir varyasyon gösterdiğini açıklamaktadır. Almanya ve Hollanda da özel olarak ıslah edilen 15 dayanıklı ve tolerant şeker pancarı çeşidinin değişik bulaşma oranlarında hastalanma bakımından farklılıklar gösterdiği, ancak bütün dayanıklı çeşitlerin genelde verim ve kaliteyi arttırıcı etki gösterdikleri saptamıştır (Schauffle and Wevers 1996). Dünyada C. beticola ya karşı dayanıklı çeşit çalışmaları birçok ülkede sürmektedir. Amerika Birleşik Devleti nde C. beticola yanında pancarda ülkemizde de bulunan ve önemli zarara yol açan Rhizomania hastalığına da dayanıklı olan CR09 1, FC710 çeşitleri (Lewellen 2002, Panella and Hanson 2004), aynı zamanda Aphanomyces kök çürüklüğüne dayanıklı EL 50, SR87 çeşitleri (Saunders et al. 1999, Saunders et al. 2000), rhizoctonia kök çürüklüğü ve C. beticola ya dayanıklı FC709 2 ve FC727 çeşitleri (Panella 1999), Bulgaristan da bu hastalığa karşı dayanıklı Elite ve Khibrid 917 çeşitleri (Zakhariev 1997, Uchkunov et al. 1998) geliştirilmiştir. 5

16 Ülkemizde de bu hastalığa karşı dayanıklı çeşit adaptasyon çalışmaları Almanya ve Hollanda araştırma kuruluşları işbirliği ile sürdürülmektedir. Bu güne kadar Türkiye de ekilen toleranslı şeker pancarı çeşitleri şunlardır (Çizelge 2.1). Çizelge 2.1 Türkiye de 1993 yılından bu yana Cercospora beticola ya karşı ekilen dayanıklı çeşitler YILLAR KULLANILAN ÇEŞİTLER 1993 ve 1994 Kawepura (CR), Aura (CR), Gina (CR-RH), Gabriela (CR-RH), Roxane (CR-RH) Aura (CR), Gina (CR-RH), Gabriela (CR-RH), Roxane (CR-RH) 1997 (CR-RH), Monodora (CR), Bianca (CR-RH), Gabriela (CR-RH), Monohikari 1998 ve 1999 Aura (CR), Gina (CR-RH), Ansa (CR), Bianca (CR-RH) 2000 Aura (CR), Gina (CR-RH), Ansa (CR), Bianca (CR-RH), Gabriela (CR-RH) Aura (CR), Gina (CR-RH), Ansa (CR), Gabriela (CR-RH) 2003 Aura (CR), Gina (CR-RH), Ansa (CR), Leila (CR-RH), Evelina (CR-RH), Lolita (CR-RH) 2004 Gina (CR-RH), Ansa (CR), Leila (CR-RH), Evelina (CR-RH), Lolita (CR- RH) 2005 Ansa (CR), Leila (CR-RH), Evelina (CR-RH), Lolita (CR-RH) 2006 Leila (CR-RH), Evelina (CR-RH) CR: Cercospora ya toleranslı RH: Rhizomania ya toleranslı Ülkemizde 2006 yılında 30 a yakın çeşidin C. beticola ya karşı reaksiyonları ve verim kriterleri ilaçlı ve ilaçsız koşullarda değerlendirilmiştir. Bazı çeşitlerin oldukça yüksek düzeyde dayanıklı oldukları saptanmıştır (Şeker Enstitüsü Faaliyet Raporları). 6

17 2.3 Şeker Pancarında Cercospora Yaprak Lekesi Hastalığına Karşı Dünyada Kullanılan Fungisitler ve Bu Fungisitlere Dayanıklılık Cercospora Yaprak Lekesi hastalığının kimyasal savaşımında bugüne kadar çok sayıda değişik yapıda fungisit kullanılmıştır lü yıllarda koruyucu fungisitlerden bakır oksiklörür ile başlayan ilaçlı savaşım daha sonra kalaylı (fentin asetat ve fentin hidroksit), dithiocarbamate lı (maneb, mancozeb), nitril li (chlorothalonil) fungisitlerle devam etmiştir de sistemik fungisitlerden benomyl in kullanılmaya başlaması ile bitki hastalıklarıyla savaşımda yeni bir dönem başlamıştır. Daha sonra bu gruptan benomyl, thiophanate-methyl, carbendazim C. beticola ya karşı kullanılmaya başlanmıştır de azole lü fungisit procloraz ile birlikte diğer azole lu sistemik fungisitler (triforine, mycobutanil) kullanılmaya başlanmış, bunu pyrimidine, pyridine (nuarimol, pyrifenox, nuarimol), morpholine (fenpropimorph, fenpropidin), triazole (triadimenol, bitertanol, propiconazole, flutriafol, diniconazole, flusilazole, cyproconazole, tetraconazole, difenoconazole, brumuconazole, epoxiconazole ve fluquinconazole) ve en son strobilurin (kresoxim-methly, azoxystrobin, trifloxystrobin ve pyraclostrobin) grubu fungisitler kullanılmaya başlanmıştır (Meriggi et al. 2000). Yukarıda belirtilen son kuşak fungisitlerden hem pyraclostrobin hem de trifloxystrobin in C. beticola nın spor çimlenmesini çok düşük dozlarda çok etkiledikleri, ancak miselyal engellemeyi yüksek dozlarda sağladıkları saptanmıştır. Her iki fungisitin hem enfeksiyon öncesi hem de enfeksiyon sonrası (24 saat) uygulamalarının etkili olduğu; pyraclostrobin in enfeksiyondan 96 saat sonra bile difenoconazole dan daha etkili olduğu saptanmıştır (Karadimosa et al. 2005). Şeker pancarında Cercospora yaprak lekesine karşı bu kadar çok değişik fungisit kullanılmasının nedeni bu hastalık etmeninin fungisitlere karşı çok çabuk dayanıklılık oluşturmasıdır. Örneğin; Yunanistan da Karaoglanidis ve Thanassoulopoulos (2003) flutriafol a, Ioannidis et al. (2002) ve Karaoglanidis et al. (2003b) fentin asetat, benomyl, ve flutriafol a, Karaoglanidis et al. (2000) Flutriafol ve bitertanol a; Amerika Birleşik Devletleri nde Briere et al. (2001) benzimidazole ve triphenyltin hidroksit e, 7

18 Weiland ve Halloin (2001) benzimidazole lere, Campbell et al. (1998) triphenyltin- acetate ve thiophanate-methyl e; Japonya da Kudou et al. (2002) tetraconazole a; Macaristan da Janos (1999) carbendazim e dayanıklılık saptamışlardır. Karaoglanidis et al. (2001a). Cercospora beticola nın ilaçlı savaşımında sterol biyo sentezi engelleyicisi flutriafol un tek başına tekrarlı kullanımlarında fungus populasyonunda hassasiyet azalması olduğu; düşük dozda maneb ile birlikte veya maneb+fentin asetat ile birlikte kullanımı ile hassasiyet azalmasının düşük olduğu; flutriafol un tekrarlı ve tam dozda uygulamaları ile dayanıklı strain oluşumunun teşvik edildiğini saptamıştır. Yine bu çalışmada flutriafol un fentin-acetat ve maneb ile karıştırılarak kullanılmasıyla hastalığa karşı yüksek etki sağlanmadığı, bu nedenle dayanıklılıkla ilgili yapılabilecek tek şeyin flutriafol uygulamalarının ancak hastalık gelişmesinin uygun olduğu çevresel koşullarda kullanılması, diğer dönemlerde ise alternatif fungisitlerin kullanılması gerektiği vurgulanmıştır. Piszczek and Czekalska (2006) C. beticola nın Polonya da en fazla sıklıkta thiophanate-methyl e (% 29,5) daha sonra carbendazim e (%16,7) dayanıklılık oluşturduğunu belirlemişlerdir. Triazole fungisitlerden tetraconazole a dayanıklılık oluşumu daha düşük düzeyde (%3,8) olmuştur. Ondört strain test edilen tüm fungisitlere (thiophanate-methyl, carbendazim, flusilazole, epoxyconazole) dayanıklı bulunmuştur. Mohamed et al. (2005) Amerika Birleşik Devletleri nde arazi koşullarında yaptıkları çalışmada dayanıklı pancar çeşitlerinde bile hastalığın zarar verecek düzeyde çıktığını ve fungisit kullanımının gerekliliğini belirtmişlerdir. Bu araştırıcılar tetraconazole ve pyraclostrobin in tek başına uygulanmasıyla Cercospora yaprak lekesi hastalığının etkili bir şekilde önlendiğini ve yüksek şeker verimi elde edildiğini saptamışlardır. Bayer CropScience 2008 yılında şeker pancarında Cercospora yaprak lekesi (Cercospora beticola), külleme (Erysiphe polygoni) ve Rhizoctonia gövde kanserinin (Rhizoctonia solani) baskıda tutulması için yeni bir eriyebilir konsantrayonlu Gem ticari adlı (trifloxystrobin) bir fungisit piyasaya sürecektir. Bayer CropScience aynı zamanda proline (prothiconazole) isimli fungisiti şeker pancarı hastalıklarının mücadelesi için 8

19 sunacaktır. Proline daha önce belirtilen üç hastalığı da önleyen yeni bir triazole fungisitidir. Gem ile münavebeli kullanıldığında proline üreticilere kalıcı dayanıklılık yönetimi uygulamaları sağlayan mevsim boyu süren bir hastalık mücadele programı sunacaktır (Thorsness et al. 2007). 2.4 Ülkemizde Kullanılan İlaçlar ve Uygulamaları Ülkemizde kullanılan ilaçlarda genel strateji; fungusun biyolojik ırklarının kullanılan ilaçların etkili maddelerine herhangi bir dayanıklılık (bağışıklık) oluşturmaksızın, hastalığın enfeksiyon ve sporulasyonunun durdurulmasıdır. Bu amaçla, koruyucu ve dayanıklık kırıcı etkilere sahip kontak etkili ilaçlar, sistemik etkili iyileştirici ilaçlar ve ek kontak etkili dayanıklık kırıcı ilaçlar uygulanmaktadır. Sistemik etkili ilaçlar iyileştirici etkiye sahiptirler. Ana ilaç olarak kullanılan bu ilaçlar yaprak gözeneklerinden içeriye alınır. İç dokulardaki fungus misellerini yok ederek sporulasyonu ve bunu takiben enfeksiyonu önleyici ve durdurucu etkiye sahiptirler. Ülkemizde önerilen koruyucu ve dayanıklılık kırıcı etkilere sahip kontak etkili ilaçlar fentin asetat ve fentin hidroksittir. Ülkemizde bugüne kadar önerilen sistemik etkili ilaçlar ise difenoconazole, difenoconazol+propiconazol, epoxiconazol+carbendazim, flusiazol, bitertanol ve flutriafol olup son yıllarda ana ilaç olarak flutriafol kullanılmaktadır. Bunların yanında ek olarak kontak etkili bağışıklık kırıcı ilaç olarak maneb, mancozeb ve chlorothalonil önerilmektedir ve son yıllarda bu gruptan mancozeb bu amaçla kullanılmaktadır. Önerilen uygulama programlarında 1 Haziran 15 Temmuz arasında yapılan ilaçlamalarda kontak etkili bir ana ilaç ve kontak etkili bir ek ilaç veya kontak ve sistemik etkili iki ana ilaç; 16 Temmuz 31 Ağustos arasındaki muhtemel ilaçlamalarda ise sistemik etkili bir ana ilaç ve kontak etkili bir ek ilaç birlikte kullanılır. İlaçlamalarda, bir ana ilaç ve bir ek ilaç veya kontak ve sistemik gibi etki mekanizmaları farklı iki ana ilaç olmak üzere, toplam iki ilacın birlikte uygulanması ile hem fungusun biyolojik ırklarının büyük çoğunluğunun kontrolü sağlanır, hem de tek taraflı bir ilaç kullanımı, dolayısıyla fungusun değişik ırklarının ana ilaçlara kolay 9

20 bağışıklık oluşturması önlenir. Bu sonuca ulaşmak için, ilaçlama programında aynı gruptan ana ilaçlara, sezon içinde en çok 3 kez yer verilmesi tavsiye edilir. İlaçlamalarda kullanılabilecek çok sayıda fungisit bulunmaktadır. Genelde, kontak etkili koruyucu ana ilaç olarak fentin acetat (27 g em/da), fentin hydroxid ( ml-g em/da), sistemik etkili iyileştirici ana ilaç olarak flutriafol (5 g em/da), epoxiconazol + carbendazim (5 + 5 g em/da), difenoconazol (7,5 g em/da), difenoconazol + propiconazol (4,5 + 4,5 g em/da), flusilazol (6 g em/da), bitertanol (24 g em/da) ve kontak etkili dayanıklılık kırıcı ek ilaç olarak ise, mancozeb (120 g em/da) ve chlorothalonil (37,5 g-ml em/da) kullanılır. İlk ilaçlamanın tam zamanında başlatılması, hastalık ile başarılı bir şekilde mücadele etmek açısından çok önemlidir. Cercospora hastalığı ile mücadelede ilk ilaçlamanın başlatılma zamanı ile ilgili olarak, farklı iki zarar eşiği kullanılmaktadır. Birinci zarar eşiği, erken uyarı bitkisi olarak ekilen hayvan pancarında bitkilerin % 5 inde en az 10 ar lekenin oluştuğu zamandır. Bu daha çok şirketleşmiş ilaçlama organizasyonlarınca uygulanır. İkinci zarar eşiği ise, yetiştirilen şeker pancarında tarlanın köşegen çizgisinden rast gele alınan bitkilerin ve erişkin yaprakların % 5 inde en az birer lekenin görülme zamanı olup, öncelikle bireysel çiftçi organizasyonlarınca uygulanır. Bu zarar eşiklerinin zamanı geçtiğinde ve ilk ilaçlama geciktiğinde, pancarın verim ve kalitesi de önemli ölçüde azalır. Ülkemizde Cercospora yaprak yanıklığına karşı ilk ilaçlama, ilaçlamanın 6 12 günde tamamlandığı yerlerde hayvan pancarı yapraklarında hastalığın zarar eşiğine ulaşıldığında ve ilaçlamanın 3 5 gün gibi daha kısa sürede tamamlandığı yerlerde ise, şeker pancarı yapraklarında hastalığın zarar eşiğine ulaşıldığında başlatılır (Özgür 2003). 10

21 3. MATERYAL VE METOT 3.1 Materyal Hastalıklı bitki örneklerinin toplandığı alanlar ve Cercospora beticola izolatlarının Elde Edilmesi Çalışmamızda kullanılan 100 adet Cercospora beticola izolatı Şeker Pancarında Cercospora Yaprak Lekesi Hastalığının Entegre Savaşımı adlı TÜBİTAK 105O121 nolu proje kapsamında 1 Eylül 2005 tarihinden itibaren bu hastalığın yoğun olduğu Adapazarı, Amasya, Çarşamba, Alpullu, Susurluk ve Kastamonu Şeker fabrikaları pancar ekim alanlarından toplanan hastalıklı yaprak örneklerinden elde edilmiştir. Örneklerin alındığı fabrika ekim alanları, alındığı bölgeler ve elde edilen izolat sayıları Çizelge 3.1 de sunulmaktadır. Çizelge 3.1 Örneklerin toplandığı yerler ve elde edilen izolat sayıları* Fabrika C. beticola Adapazarı 24* Amasya 18 Alpullu 8 Susurluk 19 Kastamonu 15 Çarşamba 16 TOPLAM 100 * Örnekler ekim alanlarına orantılı olarak alınmıştır. 11

22 3.1.2 Çalışmada kullanılan fungisitler Ülkemizde bu hastalığa karşı uzun zamandan beri bir sistemik fungisit ve bağışıklığı kırıcı iki koruyucu fungisit kullanılmaktadır. Son yıllarda sistemik fungisit olarak flutriafol, dayanıklılık kırıcı fungisitler olarak da mancozeb ve fentin asetat kullanılmaktadır. Bu çalışmada aşağıda belirtilen fungisitler ele alınmıştır (Çizelge 3.2). Çalışmada kullanılan bu fungisitlerin ortamlara karıştırılan dozları Çizelge 3.2 deki ticari preparatlar kullanılarak hesaplanmıştır. Çizelge 3.2 Çalışmada kullanılan fungisitlerin ticari adları, etken madde ve yüzdesi Ticari adı Firması Etken madde ve yüzdesi Future 125 SC Pulcu Flutriafol, % 12,5 Fumazin 80 WP Hektaş Mancozeb % 80 Safestan Conc. Safa Fentin asetat % 54 12

23 3.2 Metot Hastalıklı yaprak örneklerinden izolasyon ve tek spor izolatlarının elde edilmesi Cercospora beticola izolasyonları Şeker pancarı yaprak ekstraktı agar (sugar beet leaf extract agar, SBLEA) (Calpouzos and Stallknecht 1966) (250 g taze şeker pancarı yaprağı 15 dk. kaynatıldıktan sonra bir tülbent vasıtasıyla süzülmüş, 15 g agar eklenip 1 litreye tamamlanmıştır) da yapılmıştır. Bu amaçla bitki örnekleri önce stereomikroskop altında incelenerek temiz görünümlü lekeler seçilmiş ve bir bistüri yardımıyla lekeli, sporulasyonu iyi kısımlardan yaklaşık 2x2 mm büyüklüğünde parçalar alınarak içinde 500 µl steril su (250 ml sinde 1 damla Tween 20 içeren) bulunan tüplere alınmıştır. Bir karıştırıcıda iyice karıştırıldıktan sonra tüplerden 100 er µl alınarak SBLEA agar üzerine çizilmiştir. Çizim yapılan agar ortamları 25 ± 1 C sıcaklıktaki yakın Ultraviyole (Near Ultra Violet, NUV) ışık ile 12 saat aydınlatılan fungus inkübasyon odasında 1 hafta inkübasyona alınmıştır. Daha sonra tek spordan gelişen kolonilerin kenarlarından alınan misel parçaları SBLEA ve Difco patates Dekstroz Agar (PDA) içeren tüplere aktarılmış, burada yeteri kadar geliştikten sonra birer paralelleri oda sıcaklığında, buzdolabında ve % 10 gliserin içeren cryo tüplerde -80 C de saklanmışlardır Cercospora beticola izolatlarının fungisitlere dayanıklılıkların belirlenmesi Cercospora beticola izolatları önce SBLEA agar ortamında geliştirilmiş ve sonra bu izolatlar Aspergillus complete Medium (ACM) ortamına (20 g agar, 10 g dextroz ve 1 g yeast extract, 1000 ml su) aktarılmış ve 10 gün geliştirilmişlerdir. Gelişen kolonilerden 5 mm çapta diskler alınarak 3 tekerrürlü olarak içerisine , 0.1, 0.5, 1.0, 5.0 ve 10.0 µg/ml dozlarda fungisit (Çizelge 3.2) eklenen ACM ortamının üzerine konulmuş ve 27±1 C de karanlık ortamda 1 hafta inkübasyona bırakılmıştır. Bir hafta sonunda koloni çapları ölçülmüş ve kaydedilmiştir (Ek 1 Çizelge 1). Bu çalışmada toplam

24 izolat, 3 ayrı fungisitin 7 farklı dozunda, her bir Petri kabının 3 er yerine 3 tekerrürlü olarak aşılanmıştır (Şekil 3.1). Şekil 3.1 Flutriafol un değişik dozlarındaki AM 5 Cercospora beticola izolatının gelişmesi. Sol orta Kontrol. Üst sıra (soldan sağa, 0,1, 1,0 ve 10 µg/ml, alt sıra soldan sağa, 0.05, 0,5 ve 5,0 µg/ml dozlar) Cercospora beticola izolatlarının bölgeler içi ve arası fungisit dayanıklılıklarının belirlenmesi Fungisitlerin her bir dozuna karşılık elde edilen fungus gelişme çaplarının kontrol Petrilerindeki gelişmelere göre gelişme yüzdeleri hesaplanarak ilaçların yüzde engelleme değerleri bulunmuştur. Yüzde engelleme değerleri, fungisit dozlarının logaritmik değerlerine karşı STATGRAPHICS Centurion programı ile tek faktörlü basit regresyon (one factor-simple regression) analizine tabi tutulmuştur. Elde edilen regresyon denklemlerinden fungisitlerin engelleme dozu 50 (ED 50) değerleri hesaplanmıştır. Fungisit dayanıklılığının bölgeler içi ve bölgeler arası farklılıkları izolatlara ait tüm dozlardan elde edilen değerlerin girilmesi ile SPSS istatistik programında general linear model (GLM) tek varyasyon (univariate) analizi yapılarak farklılıklar DUNCAN testi ile belirlenmiştir. 14

25 3.2.4 Fungisitlerin spor çimlenmesine etkilerinin belirlenmesi Fungisitlerin spor çimlenmelerine etkileri, ele alınan fungisitlerin literatürdeki engelleme dozları kullanılarak belirlenmiştir (Karaoglanidis et al. 2000). Bu amaçla izolatlar flutriafol 1.0 µg/ml, mancozeb 4.0 µg/ml, fentin asetat 0.2 µg/ml, tetraconazole 1.0 ve 5.0 µg/ml olacak şekilde ACM ortamına sterilizasyondan (121 C de 20 dak.) sonra ilave edilmiştir. SBLEA agarda 10 gün geliştirilen izolatların koloni kenarlarından bir yapışkan bant yardımıyla sporlar alınarak her bir Petri kabının beş noktasına üç tekerrürlü olarak çizilmiştir. Spor çiziminden bir hafta sonra çimlenerek gelişen ve gelişmeyen noktalar stereomikroskop altında belirlenmiştir. 15

26 4. SONUÇLAR VE TARTIŞMA Şeker pancarında Cercospora yaprak lekesinin fungisitlere dayanıklılığını belirlemek amacı ile bu hastalığın bulunduğu altı fabrika bölgesi (Çizelge 3.1) inden hastalıklı bitki örnekleri toplanmış, izolasyonlar yapılmış ve 100 Cercospora beticola izolatı elde edilmiştir. Ülkemizde bu hastalığa karşı uzun zamandan beri bir sistemik fungisit ve bağışıklığı kırıcı iki koruyucu fungisit kullanılmaktadır. Son yıllarda sistemik fungisit olarak flutriafol, dayanıklılık kırıcı fungisitler olarak da mancozeb ve fentin asetat kullanılmaktadır. Bu hastalığın bulunduğu bazı fabrika bölgelerinde (Çarşamba ve Adapazarı) kullanılan fungisitlerin etkinliğinde düşüşler belirlenmiş ve bu durum bu çalışmada belirlenmeye çalışılmıştır. Bu amaçla elde edilen 100 Cercospora beticola izolatının yukarıda adı geçen fungisitlere karşı hassasiyetleri belirlenmiştir. Bunun için izolatların her biri 0.0, 0.05, 0.1, 0.5, 1.0, 5.0, 10.0 µg/ml dozda fungisit karıştırılan Aspergillus complete medium (ACM) ortamına üç tekerrürlü olarak aşılanmış, 25±1 C de karanlıkta yaklaşık bir hafta inkübe edildikten sonra fungusların gelişme çapları iki yönlü olarak ölçülmüştür. Her bir izolatın 3 fungisitin farklı dozundaki gelişme çapları Ek 1 de sunulmaktadır. Elde edilen gelişme çaplarından her bir doz için yüzde engelleme değerleri hesaplanmış, bu değerler kullanılarak her bir bölge içinde bulunan izolatlar dayanıklılık bakımından kendi içinde ve bölgeler arasında değerlendirilmiştir. 16

27 4.1 Cercospora beticola İzolatlarının Flutriafol, Mancozeb ve Fentin asetat a Duyarlılıkları İzolatların fungisitlere duyarlılıklarını belirlemek için fungisitlerin her bir dozda ve her bir tekerrürdeki gelişme çapları kullanılarak kontrol petrilerindeki gelişme çaplarına göre yüzde engelleme değerleri hesaplanmış ve fungisit dozlarının 10 tabanına göre logaritmik değerlerine karşı doğrusal olmayan regresyon analizi yapılarak regresyon eğri denklemleri belirlenmiş ve bu denklemlerden ED 50 değerleri hesaplanmıştır (Ek 2 Çizelge 1) Cercospora beticola izolatlarının flutriafol a duyarlılıkları Cercospora beticola izolatlarının ED 50 değerleri arasında gerek bölgeler içi, gerekse bölgeler arası büyük farklılıklar gözlenmiştir. Bu farklılıkların önemini ortaya koymak için her bir fungisitin yüzde engelleme değerlerine karşı fungisitlerin logaritmik dozları SPSS istatistik programında Doğrusal Olmayan Regresyon analizi yapılmış ve izolatlar arası duyarlılık farklılıkları DUNCAN testine göre belirlenmiştir Adapazarı bölgesi izolatlarının flutriafol a duyarlılıkları Flutriafol un bu bölgeden elde edilen 24 Cercospora beticola izolatını ortalama engelleme yüzdeleri, Duncan testine göre farklılıkları ve ED 50 değerleri Çizelge 4.1 de sunulmaktadır. 17

28 Çizelge 4.1 Flutriafol un Adapazarı ndan elde edilen 24 Cercospora beticola izolatını ortalama engelleme yüzdeleri, Duncan testine göre farklılıkları ve ED 50 değerleri İzolat Ortalama % engellenme değerleri* ve Duncan testine göre oluşan farklı gruplar** ED 50 değerleri (µg/ml)*** Ad a Ad a Ad ab Ad ab Ad ab Ad ab 6.02 Ad abc Ad abc Ad abc Ad abc 4.40 Ad abcd Ad abcd Ad abcde 2.23 Ad abcde 1.94 Ad bcde 1.54 Ad cde 0.93 Ad de 0.6 Ad e 0.67 Ad e 0.66 Ad e 0.63 Ad e 0.57 Ad e 0.61 Ad e 0.56 Ad e 0.56 * % Engelleme değerleri ilaçların tüm dozlardaki engelleme yüzdelerinin ortalamalarıdır ** Aynı harfi alan değerler birbirinden farklı değildir (p=0.05). *** Fungusun misel gelişmesini %50 engelleyici doz Çizelge 4.1 den de görüleceği üzere bu bölgedeki izolatların flutriafol dan etkilenmeleri istatistiksel olarak önemlidir. Örneğin Ad 6 ve Ad 9 nolu izolatlar flutriafol dan en az etkilenmişlerdir. Karaoglanidis et al. (2003a) flutriafol a dayanıklı izolatların ED 50 değerlerini µg/ml arasında, hassas izolatların ED 50 değerlerinin µg/ml arasında olduğunu bildirmişlerdir. Bu bölgede bu değer ve üstündeki ED 50 değerleri içeren 10 izolatın (Ad6, Ad9, Ad25, Ad27, Ad7, Ad24, Ad26, Ad12, Ad11, Ad14) dayanıklı 18

29 olduğu söylenebilir. Ancak Adapazarı bölgesi izolatlarının diğerlerinin Karaoglanidis et al. (2003a) ün hassas sınırlarının ( µg/ml) çok üstünde olduğu görülmektedir. Bu açıdan bu bölge izolatlarının flutrifol a karşı bir tolerans oluşturdukları ve hassas izolat olmadığı kabul edilebilir. Diğer yandan Karaoglanidis et al. (2001a) ED 50 değerleri 0.34 e kadar olan izolatları hassas izolatlar grubuna sokmuşlardır. Bu açıdan da bakıldığında Adapazarı izolatlarının hiçbiri hassas gruba girmemektedir yani Adapazarı izolatlarının % 100 ü flutriafol a dayanıklılık oluşturmuşlardır. Duncan testine göre oluşan farklı gruplar bu izolatların değişik derecedeki dayanıklılıklarını yansıtmaktadır. Flutriafol un literatürde belirtilen ve bu etmenin hassas populasyonlarının etkilendiği 1.0 µg/ml lik dozunda izolatların yüzde engellenme değerleri dağılımı, (Şekil 4.1) izolatların bu fungisite dayanıklılığını yansıtmaktadır. Şekil 4.1 den de görüleceği gibi flutriafol 1.0 µg/ml dozda miselyal gelişmeyi %100 engellemesi beklenirken hiçbir izolatı %70 in üzerinde engellememiştir. Flutriafol bu bölgedeki 17 izolatı % 50 nin altında engellemiştir. % Engelleme Ad1 Ad2 Ad4 Adapazarı flutriafol 1.0 µg/ml Ad5 Ad6 Ad7 Ad8 Ad9 Ad10 Ad11 Ad12 Ad14 İzolatlar Ad15 Ad17 Ad18 Ad19 Ad20 Ad21 Ad22 Ad23 Ad24 Ad25 Ad26 Ad27 Şekil 4.1 Flutriafol un 1.0 µg/ml dozunun Adapazarı bölgesi ndeki 24 Cercospora beticola izolatını yüzde engelleme dağılımı 19

30 Alpullu bölgesi izolatlarının flutriafol a duyarlılıkları Alpullu dan elde edilen 8 Cercospora beticola izolatının flutriafol dan etkilenmeleri istatistiksel olarak önemli bulunmamıştır (Çizelge 4.2). Karaoglanidis et al. (2001a) a göre bu izolatların tümü hassas gruba girmiştir. Çizelge 4.2 Flutriafol un Alpullu dan elde edilen 8 Cercospora beticola izolatını ortalama engelleme yüzdeleri, Duncan testine göre farklılıkları ve ED 50 değerleri İzolatlar Ortalama % engellenme değerleri* ve Duncan testine göre oluşan farklı gruplar** ED 50 değerleri (µg/ml)*** A a 0.34 A a 0.33 A a 0.30 A a 0.24 A a 0.20 A a 0.14 A a 0.14 A a 0.14 * % Engelleme değerleri ilaçların tüm dozlardaki engelleme yüzdelerinin ortalamalarıdır ** Aynı harfi alan değerler birbirinden farklı değildir (p=0.05). *** Fungusun misel gelişmesini %50 engelleyici doz Ayrıca flutriafol 1.0 µg/ml dozda izolatların hepsini % 70 in üzerinde engellemiştir (Şekil 4.2 ). Bu da izolatların, flutriafol un 1.0µg/ml dozundaki hassasiyetlerini yansıtmaktadır. 20

31 Alpullu flutriafol 1.0 µg/ml 100 % Engelleme A1 A2 A3 A5 A6 A7 A8 A9 İzolatlar Şekil 4.2 Flutriafol un 1.0 µg/ml dozunun Alpullu bölgesindeki 8 Cercospora beticola izolatını yüzde engelleme dağılımı Amasya bölgesi izolatlarının flutriafol a duyarlılıkları Flutriafol un Amasya şeker fabrikası bölgesinden elde edilen 18 Cercospora beticola izolatını ortalama engelleme yüzdeleri, Duncan testine göre farklılıkları ve ED 50 değerleri Çizelge 4.3 de sunulmaktadır. Bu bölgedeki izolatların flutriafol dan etkilenmeleri istatistiksel açıdan farklı bulunmamıştır. 21

32 Çizelge 4.3 Flutriafol un Amasya dan elde edilen 18 Cercospora beticola izolatını ortalama engelleme yüzdeleri, Duncan testine göre farklılıkları ve ED 50 değerleri İzolatlar Ortalama % engellenme değerleri* ve Duncan testine göre oluşan farklı gruplar** ED 50 değerleri (µg/ml)*** Am a 0.95 Am a 0.87 Am a 0.83 Am a 0.70 Am a 0.67 Am a 0.60 Am a 0.54 Am a 0.46 Am a 0.44 Am a 0.46 Am a 0.38 Am a 0.38 Am a 0.37 Am a 0.35 Am a 0.34 Am a 0.26 Am a 0.21 Am a 0.14 * % Engelleme değerleri ilaçların tüm dozlardaki engelleme yüzdelerinin ortalamalarıdır ** Aynı harfi alan değerler birbirinden farklı değildir (p=0.05). *** Fungusun misel gelişmesini %50 engelleyici doz Bu bölge izolatlarının ED 50 değerleri µg/ml arasında bulunmuştur (Çizelge 4.3 ). Bu değerler Karaoglanidis et. al. (2003a) a göre dayanıklı gruba girmemektedirler ancak izolatların 4 tanesi (Am14, Am7, Am5, Am17) Karaoglanidis et al. (2001) a göre hassas gruba girmiştir. İzolatların %77 si bu fungisite karşı dayanıklı bulunmuşlardır. Diğer yandan fungisit dozları ticari prepatlarda belirtilen yüzdeye göre hazırlandığı için bu yüzdedeki küçük bir düşüş bu izolatların hassas gruba girmesine neden olabilir. Bu bölgedeki izolatlardan sadece bir tanesi flutriafol un 1.0 µg/ml dozunda % 50 nin altında engellenme göstermiştir (Am21) (Şekil 4.3 ). Diğer izolatların bu dozdaki engelleme yüzdeleri %55-85 arasında değişmiştir. Bu da izolatların genel olarak flutriafol a karşı dayanıklı olduğunu gösterir. 22

33 Amasya flutriafol 1.0 µg/ml Am1 Am2 Am3 Am4 Am5 Am6 Am7 Am8 Am9 Am11 Am13 Am14 Am15 Am16 Am17 Am18 Am20 Am21 % Engelleme İzolatlar Şekil 4.3 Flutriafol un 1.0 µg/ml dozunun Amasya bölgesindeki 18 Cercospora beticola izolatını yüzde engelleme dağılım Çarşamba bölgesi izolatlarının flutriafol a duyarlılıkları Çarşamba bölgesi izolatlarının flutriafol dan fazla etkilenmedikleri saptanmıştır (Çizelge 4.4). On altı izolatın 4 tanesi flutriafol dan %50 den fazla etkilenmiştir. Bir izolat (Ç2) flutriafol dan hemen hemen hiç etkilenmemiştir. İzolatların flutriafol dan etkilenmeleri istatistiksel olarak iki farklı grup oluşturmuştur. Bu bölge izolatlarının hiç birisi Karaoglanidis et al. (2001) a göre hassas bulunmamıştır. Yani izolatların %100 ü flutriafol a dayanıklıdır. Bu çalışmanın ele alınma nedenlerinden birisi de Çarşamba bölgesinde ilaçların fazla etkili olmadığına dair duyumlar almamızdır. Bu sonuçlar bunu doğrulamaktadır. Bu nedenle bu bölgede sistemik fungisit olarak çapraz dayanıklılık oluşma ihtimali de göz önüne alınarak azole grubu dışında bir sistemik fungisit kullanılmalıdır. Çizelge 4.4 Flutriafol un Çarşamba dan elde edilen 16 Cercospora beticola izolatını ortalama engelleme yüzdeleri, Duncan testine göre farklılıkları ve ED 50 değerleri 23

34 İzolatlar Ortalama % engellenme değerleri* ve Duncan testine göre oluşan farklı gruplar** ED 50 değerleri (µg/ml)*** Ç a Ç a Ç a Ç a Ç a Ç a Ç a 7.94 Ç a Ç a 6.30 Ç a 4.89 Ç b 1.07 Ç b 0.72 Ç b 0.61 Ç b 0.60 Ç b 0.52 Ç b 0.42 *% engelleme değerleri ilaçların tüm dozlardaki engelleme yüzdelerinin ortalamalarıdır **aynı harfi alan değerler birbirinden farklı değildir (p=0.05). *** Fungusun misel gelişmesini %50 engelleyici doz Bu bölge izolatlarının % 62,5 u flutriafol un 1.0 µg/ml dozunda % 50 nin altında engellenmiştir. Diğer izolatların bu dozda engellenme yüzdeleri arasında olmuştur. Beş izolat flutriafol un bu dozunda % 10 un altında engellenmiştir (Şekil 4.4). Başka bir deyişle bu izolatlar bu fungisitten çok az etkilenmişlerdir. 24

35 Çarşamba flutriafol 1.0 µg/ml % Engelleme Ç1 Ç2 Ç3 Ç4 Ç5 Ç6 Ç7 Ç8 Ç9 Ç10 Ç11 Ç12 Ç13 Ç14 Ç15 Ç16 İzolatlar Şekil 4.4 Çarşamba bölgesi ndeki 16 Cercospora beticola izolatının flutriafol un 1.0 µg/ml dozundaki yüzde engellenme dağılımı Kastamonu bölgesi izolatlarının flutriafol a duyarlılıkları Kastamonu dan elde edilen 15 adet Cercospora beticola izolatının flutriafol dan etkilenmeleri istatistiksel olarak önemli bulunmamıştır (Çizelge 4.5). Çizelgede görüldüğü gibi izolatların ED 50 değerleri µg/ml arasında değişmiştir. Karaoglanidis et al. (2003a) flutriafol a dayanıklı izolatların ED 50 değerlerini µg/ml arasında, hassas izolatların ED 50 değerlerinin µg/ml arasında olduğunu bildirmişlerdir. Kastamonu izolatlarının ED 50 değerleri Karaoglanidis et al. (2003a) un hassas izolatları için verilen değerlerden biraz daha yüksek bulunmuştur. Ancak bu değerler dayanıklı izolatların değerinden çok düşüktür ve burada bir dayanıklılıktan bahsedilemez. Ancak ED 50 değerlerinin 0.16 µg/ml üzerinde olduğu belirlenen izolatlar bu fungisite karşı bir tolerans oluşturmuş olabilirler. Diğer yandan bu çalışmada bu fungisitin dozu, ticari preparatı Impact üzerinde yazılı orana göre hazırlanmıştır. Bu oranlardaki küçük bir değişiklik bu tolerant gibi gözüken izolatları hassas gruba sokabilir. Diğer yandan Karaoglanidis et al. (2001) ED 50 değerleri 0.34 µg/ml e kadar olan izolatları hassas gruba sokmuşlardır. Bu açıdan Kastamonu izolatlarının biri hariç (K9) hepsi hassas gruba girebilir. 25