GAP ALANINDAKİ İLLERDE TARIMA DAYALI SANAYİNİN GELİŞME STRATEJİSİ VE SOSYO - EKONOMİK ETKİLERİ

Transkript

1 GAP ALANINDAKİ İLLERDE TARIMA DAYALI SANAYİNİN GELİŞME STRATEJİSİ VE SOSYO - EKONOMİK ETKİLERİ D oç. Dr. Bahri KARLI * 1. GİRİŞ Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP), Cumhuriyet döneminin en önemli entegre bölgesel kalkınma projesidir. Proje; Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Mardin, Kilis, Siirt, Şanlıurfa ve Şırnak illerinin tamamını veya bir kısmını kapsamaktadır. Proje alanı Türkiye yüzölçümünün % 9.7'sini ve 1997 yılı Nüfus Sayımı Sonuçlarına göre ülke nüfusunun % 9.8'ini oluşturmaktadır. Proje ile bölgedeki zengin toprak ve su kaynakları potansiyeli kullanılarak, bölgenin sosyo - ekonomik yapısının geliştirilmesi ve yaşam düzeyinin yükseltilmesi amaçlanmaktadır. Projenin tamamlanması ile bölgede ekonomik ve sosyal açıdan kalkınmayı sağlayacak ana sektör tarımdır. Sulamanın doğrudan etkileri tarımda görülecek ve dolaylı etkileri tarıma dayalı sanayilere yansıyacaktır. Dolayısı ile tarıma dayalı sanayiler gelişme gösterecektir. Kuru tarımın hakim olduğu bölgede, sulamanın başlaması ile birlikte ürün deseni değişmiş ve yetiştirilen ürünleri işleyecek tarıma dayalı stratejik sanayiler gelişmeye başlamıştır. Bu sanayiler bir bölgenin gelişmesinde ve diğer bölgelerle gelişmişlik farkının giderilmesinde önemli rol oynamakta ve diğer sanayilerin gelişmesinde etkili olmaktadırlar. Bölgede tarıma dayalı sanayilerin gelişmesi ile; bitkisel ve hayvansal ürünlerin işlenmesi sonucu daha yüksek oranda katma değer yaratılacak, yeni iş alanları açılarak istihdam artırılacak ve toprak üzerindeki nüfus baskısı azaltılacaktır. Bölge gelişmişlik açısından diğer bölgelerle bütünleşmiş sosyo - ekonomik bir yapıya kavuşacaktır. Tarım ve tarıma dayalı sanayiler bölgenin gelişmesi için önemli iki ana unsur olacaktır. Nitekim, GAP için hazırlanan Master Plan'da bölgenin 'Tarım ve Tarıma Dayalı Sanayi Ürünleri" bakımında bir "İhracat Merkezi" haline geleceği ifade edilmektedir. Bu çalışmada, tarım - sanayi ilişkileri, GAP alanındaki illerde tarıma dayalı sanayinin gelişme stratejisi, mevcut durumu ve sosyo - ekonomik etkilerinin neler olabileceği üzerinde durulmuştur. 2. TARIM SANAYİ İLİŞKİLERİ Gelişme süreci içinde, tarım ya da sanayiye yönelik öncelik verilmesi görüşü uzun süredir üzerinde tartışılan bir konudur. Ekonomik gelişme elbette ki sanayileşmenin gerçekleşmesi ile kendisini gösterecektir. Değişik gelişme modellerinin buluştuğu ortak nokta da budur. Ancak bu durum tarımın ihmal edilmesi anlamını taşımaz (Tuncer, 1989). Ekonomik kalkınma bir bütün olduğundan tek başına tarım, sanayi ve hizmet sektörlerinin gelişmesinden bahsetmek mümkün değildir. Çünkü bir sektörün gelişmesi diğerlerinin gelişmesini zorunlu kılar (Karlı *HR. Ü. Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, ŞANLIURFA 354

2 ve ark., 1996). Tarım ve sanayi sektörleri birbirini tamamlayan ve karşılıklı etkileşim içinde bulunan sektörlerdir. Çünkü tarım sektörü bir taraftan sanayiye hammadde arz etmekte ve diğer taraftan sanayi ürünleri İçin pazar oluşturmaktadır. Bu nedenle, tarım sektörü ülkenin sanayileşme sürecine; hammadde sağlayarak, işgücü transfer ederek, sermaye aktararak ve sanayi mallarını talep ederek katkı sağlamaktadır. Dünyada tarımsal kalkınma sürecini tamamlamış olan gelişmiş ülkelerde tarım ürünlerinin ortalama %60'ı, Türkiye'de ise % 30'u sanayi işletmelerinde değerlendirilmektedir. Çünkü bir ülkenin genel ekonomik gelişmesi ile tarımsal gelişmesi birbirlerine sıkı sıkıya bağlıdır. Tarıma dayalı sanayiler tarım ürünlerini işleyerek; istihdamın artırılmasına, katma değerin yaratılmasına, milli gelirin yükseltilmesine, ödemeler dengesinin sağlıklı kurulmasına ve diğer sanayilerin gelişmesine önemli katkılar sağlamaktadır. Bu nedenle, tarıma dayalı sanayiler genellikle entansif tarımın yapıldığı, üretimin bol ve çeşitli olduğu yörelerde kurulmakta ve buralarda gelişmektedir 3. GAP'TA TARIMA DAYALI SANAYİLEŞMEDE STRATEJİ GAP, bölge insanının gelir düzeyini artırarak ve yaşam standardını yükselterek, bölgenin diğer bölgelerle arasındaki gelişmişlik farkının en aza indirilmesini ve yörenin bir cazibe merkezi haline gelmesini amaçlamaktadır. Bu amacın gerçekleşebilmesi, sulama yatırımlarının hızlandırılmasına ve sulanacak alanların GAP Master Plan ında öngörülen sürede sulu tarıma açılmasına bağlıdır. Çünkü, GAP Master Plan'ında belirtilen tarıma dayalı sanayilerin kurulması ve gelişmesi, 17 milyon ha alanın bir an önce sulamaya açılması ile gerçekleşebilecektir Sulama projelerinin tamamlanması ile birlikte ürün deseninin değişmesi sonucu, bitkisel üretimdeki artış, tarımsal hammaddeyi işleyecek sanayilerin gelişmesini sağlayacaktır GAP'ta 2005 yılına uzanan süreçte gelişmesi beklenen önemli sektör tarım ve tarıma dayalı sanayidir. Bu sanayinin gelişmesinin özünde iki ana unsur vardır. Bunlar ekonomik ve sosyal faktörlerdir. Ekonomik faktörler, üretimin arttırılmasını ve istihdamın geliştirilmesini ele alan stratejilerdir. Sosyal faktörler ise bölge insanının içinde bulunduğu geri kalmışlık çemberini kırarak, girişimci ve üretici olma bilincinin verilmesi ile topluma yeni değerler kazandırmaktır. Bu iki unsurun gerçekleşmesi ile bölge göç veren konumdan kurtarılarak, göçün geriye dönüşü sağlanabilecektir GAP'ta tarıma dayalı sanayinin gelişmesine etki edebilecek ve ulusal ve uluslararası yatırımcıları bölgeye çekebilecek çalışmaları dört grupta toplayabiliriz GAP'ta Gelişmesi Öngörülen Tarıma Dayalı Sanayiler GAP alanındaki illerde sanayileşmenin ilk önemli adımını stratejik önemdeki tarıma dayalı sanayilerin başarılı bir şekilde gelişmesi oluşturacaktır. Bu gelişme sonunda elde edilen gelir artışı, tecrübe ve deneyim, teknolojik gelişmeler ve üretilen sanayi mamullerinin pazar durumu diğer sanayilerin gelişmesine ortam hazırlayacaktır. 355

3 Sulama projelerinin gerçekleşmesi ile birlikte GAP alanında, ana ürün olarak buğday, arpa ve pamuk, ikinci ürün olarak soya fasulyesi, yerfıstığı, susam, ayçiçeği, mısır ve yem bitkileri ile meyve - sebzelerin yetiştirileceği tahmin edilmektedir. Yetiştirilecek bu ürünlerdeki üretim artışı tarımdan sanayiye girdi olarak akacak ve ürünlerin işlenmesi bölge ekonomisini canlandıracaktır. GAP alanında bu ürünlerin yetiştirilip, kurulması ve gelişmesi beklenen muhtemel tarıma dayalı sanayiler GAP Master Plan'ında (Anonymous, 1989; TOBB, 1989 ) şu şekilde belirlenmiştir: Buğdaya dayalı sanayiler: Buğday unu, makarna, irmik, hazır şehriye, bisküvi. Pamuğa bağlı sanayiler : Çırçır, pamuk ipliği, yünlü ve pamuklu dokumalar, giyim. Yemeklik yağların üretimine yönelik sanayiler: Ham ve rafine yemeklik yağlar, hayvan yemi. Baklagiller işleme sanayi : Mercimek vb., Meyve ve sebzeler ile ilgili sanayiler: Konserve, dondurulmuş gıda, meyve suyu, Antepfıstığı işleme. Hayvansal üretime bağlı sanayiler: Hayvan kesimi, postlar ve deriler, et ve süt mamulleri, deri ürünleri. Diğer sanayiler: Basım ve yayın, ambalaj malzemeleri, ambalajlama. GAP'ta sanayileşme stratejisi doğrultusunda Gaziantep ilinin bölgenin ihracatında önemli fonksiyonları yüklenmesi beklenmektedir. Gaziantep hariç, GAP alanındaki iller için stratejik önemi olan tarıma dayalı sanayilerin iller itibariyle gelişimi ve ihtisaslaşması aşağıdaki gibi önerilmektedir: Diyarbakır: Yemeklik yağlar, hayvan yemi ve hayvansal ürünler. Mardin: Çırçır, irmik ve meyve işleme. Siirt: Et işleme ve dericilik. Şanlıurfa: Yemeklik yağlar, tekstil, giyim ve hayvan yemi GAP Alanındaki İllerde Uygulanan Teşvik Sistemi GAP alanında Gaziantep ve Kilis hariç diğer iller "Kalkınmada Birinci Derecede öncelikli Yöreler" kapsamındadır. Bölgede yatırımların canlandırılması ve tarıma dayalı sanayi mamulleri bakımından bölgenin ihracat merkezi haline gelebilmesi, bölgedeki potansiyeli iyi değerlendirecek yatırımların gerçekleştirilmesi için uygulanacak politikalara bağlıdır. Gerek yöre içi ve gerekse yöre dışı müteşebbisleri o yörede yatırım yapmaya teşvik eden en yaygın araç 'Teşvik Sistemidir". Teşvik tedbirleriyle yatırımlar özendirilmekte ve yatırımcılar için yöre cazip hale getirilmektedir. GAP alanındaki illerde öngörülen ürün desenine uygun olarak kurulması ve gelişmesi beklenen tarıma dayalı sanayi yatırımlarının gerçekleşebilmesi, yöreye özgü teşvik sisteminin uygulanması ile mümkün olabilir. Bu bağlamda, GAP'taki yatırımlar için getirilecek teşviklerin sektörel ve bölgesel bazda olması büyük önem taşımaktadır. GAP alanındaki illerde yürürlükte olan; gümrük muafiyeti, yatırım indirimi, krediler, yatırım finansman fonundan faydalanma, bina inşaat harç istisnası, katma değer vergisi ertelemesi, makine atımındaki katma değer vergisi desteği, enerji desteği, arsa desteği, dış kredi teminat mektubu masraflarına katkı, taşıma desteği ve kalite ve standart sağlama (Anonymous, 1997a) teşvik uygulamaları özel sektörü yöreye yeterince 356

4 çekememiştir. Bu nedenle, GAP'taki teşvik uygulamalarına ilaveten, "Olağanüstü Hal Bölgesinde ve Kalkınmada öncelikli Yörelerde İstihdam Yaratılması ve Yatırımların Teşvik Edilmesi" (Resmi Gazete, 1998) ile ilgili kanunun getirdiği tedbirlerle; bölgedeki potansiyelin etkin bir şekilde değerlendirilmesi, özel sektör yatırımlarının artırılması, tarım ürünlerini işleyecek ve katma değer yaratacak sanayi tesislerinin kurulması amaçlanmaktadır. Bu kanun kapsamında; gelir ve kurumlar vergisi istisnası, çalışanlardan kesilen vergilerin ertelenmesi, işletmelerde vergi - resim - harç istisnası, sigorta primi işveren paylarının karşılanması ve bedelsiz yatırım yeri tahsisi gibi özendirici teşvik uygulamaları yürürlüğe konulmuştur Organize Sanayi Bölgeleri Sanayinin gelişmesinde ve teşvik edilmesinde "Organize Sanayi Bölgelerinin" önemi büyüktür. Organize Sanayi Bölgeleri, planlı ve programlı sanayi tesislerinin kurulmasında ve çevre kirliliğinin önlenmesinde önemli rol oynamaktadır. Ayrıca dolaylı olarak şehirlerin planlı gelişmesine ortam hazırlamaktadır. Master Plan da öngörülen stratejik öneme sahip sanayi tesislerinin kurulabilmesi ve gelişebilmesi, birbirieriyle işbirliği halinde üretim yapan işletmelerin ortak hizmetlerden faydalanabilmesi ve müteşebbisin yörede yatırım yapabilmesi için, GAP alanındaki illerde Organize Sanayi Bölgelerinin kurulması ve bir an önce faaliyete geçirilmesi önem arz etmektedir. GAP alanında toplam 1346 ha büyüklüğünde 4 (dört) adet Organize Sanayi Bölgesinin (Gaziantep I ve II, Mardin ve Şanlıurfa I ) alt yapısı tamamlanmış ve yatırımcıların hizmetine sunulmuştur Adıyaman (150 ha), Batman (100 ha), Diyarbakır (758 ha), Gaziantep III (540 ha), Gaziantep - Nizip (100 ha), Kilis (90 ha) ve Siirt (100 ha) Organize Sanayi Bölgelerinin yerleri tespit edilmiş ve alt yapı çalışmaları devam etmektedir (Anonymous, 1997a). Ayrıca Gaziantep IV ve Şanlıurfa II Organize Sanayi Bölgelerinin etüt çalışmaları devam etmektedir. GAP alanındaki Organize Sanayi Bölgelerinde yapılan yatırımların mevcut durumu Çizelge 1'de verilmiştir. Çizelge 1. GAP Alanındaki Organize Sanayi Bölgelerinin Mevcut Durumu (1997 yı ı sonu itibariy e). OSB İşyeri (D İşyeri (2) İşyeri (3) Toplam 4(1+2+3) Gaziantep I Gaziantep II Gaziantep III Diyarbakır Mardin Kilis Şanlıurfa Kaynak; T.C. Başbakanlık Gap Kalkınma İdaresi Bölge Başkanlığı Bölge Müdürlüğü kayıtlarından yararlanılarak düzenlenmiştir. 1: Üretime geçen, 2: İnşaatı devam eden, 3: Projesi devam eden. 357

5 3.4. GAP - GİDEM Bölgedeki potansiyelin etkin bir şekilde değerlendirilmesi için, bölgedeki girişimcilik ruhunun geliştirilmesi ve yönlendirilmesi, bölge dışı yatırımcıların bölgeye çekilebilmesi amacıyla "GAP Girişimci Destekleme ve Yönlendirme Merkezleri" (GAP - GİDEM) kurulmuştur. Bu merkezler, T.C. Başbakanlık GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığfnm Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ile birlikte yürüttüğü "GAP Bölgesinde Entegre Bölgesel Kalkınmanın Güçlendirilmesi ve Sosyo - Ekonomik Eşitsizliklerin Azaltılması" programınca gerçekleştirilmiştir. Tarım ve tarıma dayalı sanayi ürünleri bakımından bir ihracat merkezi olarak gelişmesi beklenen GAP bölgesinde, yerli ve yabancı sermayeyi bölgeye çekebilmek, onlara danışmanlık, bilgilendirme, tanıtım, yönlendirme hizmetlerinden yararlanmalarını sağlayabilmek için ilk etapta Adıyaman, Diyarbakır, Gaziantep, Mardin ve Şanlıurfa illerinde GAP - GİDEM'ler faaliyete geçirilmiştir. GAP - GİDEM ler şu hizmetleri sunmaktadır ( Anonymous, 1997b): Uygun yatırım alanlarının araştırılması, fizibilite etütlerinin hazırlanması, işgücü eğitimi ile ilgili danışmanlık hizmeti verilmesi, pazar, finansman ve teknik konularda araştırmalar yapılarak, danışmanlık hizmeti verilmesi, yatırım bankacılığı danışmanlığı yapılması, yerli ve yabancı yatırımcıların ortak arayışları ile ilgili danışmanlık hizmeti verilmesi, seminer ve eğitim programlarının düzenlenmesi. GAP - GİDEM'ler aracıyla, özel sektörün bölgede gelişecek olan iş ve yatırım ortamına katılımlarını sağlamak ve sürdürülebilir kalkınmayı gerçekleştirmektir. 4. GAP ALANINDA TARIMA DAYALI SANAYİNİN DURUMU Ülkemizde tarıma dayalı sanayi imalat sanayinin alt sektörleri arasında yer almaktadır. Bu çalışmada tarım ürünlerini hammadde olarak işleyen sanayi dalı tarıma dayalı sanayi olarak kabul edilmiş ve sınıflandırmada tüketim ve ara malı üreten sanayiler birlikte irdelenmiştir. Tarıma dayalı sanayi olarak sınıflandırılan sektörler; gıda, içki, tütün ve tütün mamulleri, dokuma ve giyim, orman ürünleri, kağıt, deri ve deri mamullerini kapsamaktadır. GAP alanında faaliyette olan tarıma dayalı sanayi işletmelerinin sayısı 490'dır. Bu sanayi kollarının toplam işyeri sayısı içerisindeki oranına baktığımızda, gıda sanayinin %49.6 ile ilk sırayı aldığını, bunu %46.8 ile dokuma ve giyim sanayi, %1.6 ile kâğıt sanayi, %1 ile içki sanayi, %0.6 ile orman ürünleri, %0.2 ile tütün ve tütün mamulleri ve % 0.2 ile deri ve deri mamulleri sanayinin izlediği görülmektedir (Çizelge 2). Gıda sanayinde işletmelerin büyük bir kısmı un, mercimek, yağ ve kepek üretimi yapmaktadır. Sadece Gaziantep ilinde makarna ve irmik üretimi yapılmaktadır. Diğer illerde makarna ve irmik üretimine yer veren sanayi kollarının gelişmediği görülmektedir. Dokuma ve giyim sanayindeki işletmelerin ürettiği ürünlere bakıldığında, daha çok çırçır - prese, iplik imalatı ve az da olsa dokuma ve konfeksiyon imalatının geliştiği görülmektedir. Gaziantep'te iplik, dokuma ve konfeksiyon, Şanlıurfa'da ise çırçır - prese işletmelerinin 358

6 Çizelge 2. GAP Alanındaki İllerde Tarıma Dayalı Sanayinin Mevcut Durumu (1997 Yılı Sonu İtibariyle Faaliyette Olan İşletmeler) 'O İller G ıd a San İçki San T ü tü n ve T ütün M am. San D okum a-g iyim San. O rm an Ür. San. K ağıt San D eri-d erı Mam. San İL TO PLA M ] İşyeri İstih d am İşyeri İstihdam İşyeri İstihdam İşyeri İstihdam İşyeri İstihdam İşyeri İstihdam İşyeri İstihdam İşyeri O ran İstihdam O ran (% ) (% ) A Y am an B atm an D B ak ır G. A ntep ,8 K ilis M ard in S iirt Ş.U rfa Ş ım ak G A P T oplam G A P taki - Payı (% ) Kaynak araştırıcı tarafından derlenmiştir.

7 yoğunlaştığı dikkati çekmektedir. Bölgede faaliyette olan çırçır - prese işletmelerinin kurulu kapasiteleri incelendiğinde, mevcut durumda üretilen pamuğun yaklaşık iki katını işleyebilecek kapasitelerde olduğu anlaşılmaktadır. Bugün itibariyle bölgede gıda ile dokuma ve giyim sanayinin dışındaki sanayi kollarının gelişme gösteremediği, bu gelişme aynen devam ederse gelecekte de bu sanayi kollarının yaygınlaşacağını söylemek mümkündür. Bölgedeki tarıma dayalı sanayi işyerlerinin %50.8'i Gaziantep'te, %15.5'i Şanlıurfa'da ve %11.7'si Diyarbakır da bulunmaktadır. Diyarbakır'ı sırasıyla Adıyaman, Mardin, Kilis, Batman ve Siirt izlemektedir. Bölgede işyeri sayısı bakımından en az gelişen il Şırnak'tır (Çizelge 2) yılı itibariyle, tarıma dayalı sanayi işyerlerinde çalışanların sayısı 29716'dır. İşyerlerinde işyeri başına düşen istihdam 61 kişidir. İstihdamda dokuma ve giyim sanayi %75.8'lik oran ile ilk sırayı almaktadır. Bunu %18.9'luk oranla gıda sanayi izlemektedir. Bu iki sanayi kolu toplam istihdamın % 94.7'sini oluşturmaktadır. Diğer sanayi kollarının toplam istihdama %5.3'lük katkı sağladığı görülmektedir. İşyeri sayısında olduğu gibi istihdamda da Gaziantep ili en yüksek paya (%58.8) sahiptir. Gaziantep'i sırasıyla Diyarbakır, Adıyaman, Şanlıurfa izlemektedir. Tarıma dayalı sanayilerin gelişiminin incelenmesinde Şanlıurfa'nın ayrı bir önemi vardır. Kuru tarım alanları GAP kapsamında ilk defa sulu tarıma Şanlıurfa Harran ovasında açılmıştır. Sulamanın başlaması, ilde ekonomik ve sosyal yapıda büyük değişmelere yol açmış ve bu değişim tarıma dayalı sanayi işletmelerinin kurulmasında ve ildeki ekonomik canlanmada önemli rol oynamıştır. Sulu tarımın başlaması ürün deseninde değişmelere yol açmış, pamuk ürün deseninde, üç üretim dönemi itibariyle ortalama %80 oranında yer almıştır. Pamuk üretimindeki artış, Şanlıurfa'da pamuğa dayalı sanayilerin gelişmesini sağlamıştır. Sulamanın başladığı 1995 yılında ilde 18 adet pamuğa dayalı sanayi işetmesi varken, 1997 yılı sonu itibariyle faal olan 49 adet işletme mevcuttur. Üç yıl içinde pamuğa dayalı işletme sayısında yaklaşık %272 oranında artış olmuştur. Bu durum sanayileşmenin boyutunu ve sosyo-ekonomik yapıyı nasıl değiştirebileceğini açıkça göstermektedir. Ayrıca tarım ve sanayi sektörlerinin rakip değil, birbirlerini tamamlayan ve destekleyen sektörler olduğunu ortaya koymaktadır. Bu nedenle, bölgenin tarımsal potansiyeli sanayinin itici gücü olacaktır. 5. TARIMA DAYALI SANAYİNİN SOSYO - EKONOMİK ETKİLERİ Tarıma dayalı sanayiler işyeri, üretim, istihdam, katma değer, tüketim, ihracat ve ithalat değerleri bakımından diğer sektörlerden ayrıcalıklı bir yapıya sahiptir. Ayrıca diğer sektörlerle bağlantıları yönünden de bu yapı daha da kuvvetlenmekte, ülke ve bölge ekonomisinde önemli yere sahip olmaktadır. GAP alanında gelecekteki bitkisel ve hayvansal üretim potansiyeli dikkate alındığında tarıma dayalı sanayi içinde gıda, dokuma ve giyim ile deri ve deri mamulleri sanayinin bu ürünleri talep etmesi, işleyerek 360

8 değerlendirmesi, katma değer ve talep yaratması açısından bölgesel gelişme için stratejik öneme sahip sektörler olup, tarım dışı sanayilerin gelişmesine öncülük edecek ve bölgedeki sosyo-ekonomik yapının değişmesini sağlayacaktır. Bölgede tarım ve tarıma dayalı sanayinin gelişmesi ve işyeri sayısının artması ile sanayileşmenin sosyo-ekonomik etkileri şu şekilde olabilecektir: 1. is tih d a m Y a ra tm a G ü c ü Bölgedeki tarıma dayalı sanayi yatırımlarının tamamlanması ile, tarıma dayalı sanayilerden özellikle dokuma ve giyim sanayi ile gıda sanayi sektörlerinin bugünkü ve gelecekteki istihdam hacmi ve istihdam yaratma gücü kriterlerine göre yüksek performans sergileyen sektörler olarak ortaya çıkacağını söyleyebiliriz. Tarıma dayalı sanayilerin istihdama katkıları şu başlıklar altında toplanmaktadır (Arıkbay, 1994): Tarıma dayalı sanayilerin içsel istihdamı, diğer sektörlerle ilgili bağlantıları yönünden yaratılan dışsal istihdamı, bizzat tarım sektörüyle ilişkileri yönünden yarattığı istihdam, mamul maddelerin iç ve dış ticareti yönünden istihdam yılı itibariyle faal olan 490 adet iş yerinde kişi istihdam edilmektedir. Yatırımların tamamlanması ile 2005 yılında tarıma dayalı sanayilerde kişilik işgücü potansiyelinin olduğu görülmektedir. Bu işgücü potansiyelinin % 44,9'u ( kişi) gıda sanayinde, % 52,4'ü ( kişi) dokuma ve giyim sanayinde, % 2,5'i (3.014 kişi) deri ve deri mamulleri sanayinde ve % 0,2 si (241 kişi) içki sanayinde istihdam edileceği öngörülmektedir (Anonymous, 1988). Tarıma dayalı sanayilerin diğer sektörlerde yaratacağı dışsal istihdam, tarım sektörüyle yaratacağı ilişkiler yönünden istihdam ve mamul ürünlerin ticareti yönünden yaratacağı istihdam da dikkate alındığında 2005 yılında öngörülen istihdamın yaklaşık kişi olacağı beklenmektedir. 2. Ü r e tim A r tır m a E tk is i GAP alanında tarıma dayalı sanayi kolları içerisinde gıda sanayi, dokuma ve giyim sanayi ile deri ve deri mamulleri sanayinin gelişeceği, üretim artışının bu sanayi kollarında olacağı beklenmektedir. Tarıma dayalı sanayiyi oluşturan sanayi kollarının, toplam üretim değeri içerisindeki oranına baktığımızda, dokuma ve giyim sanayinin % 44.6 ile ilk sırayı aldığını, bunu %38.5 ile gıda sanayi, % 11.1 ile içki sanayi ve %5.8 ile deri mamulleri sanayinin izlediği görülmektedir (Çizelge 3 ). Ülkemizde gıda sanayi ürünlerinde toplam değer açısından, kendine yeterlilik söz konusu iken (%107.85), bu oran, et, süt, su ürünleri ve bitkisel yağ ve margarin sanayinde %100' ün altındadır ve üretiminin talebi karşılaması mümkün olmadığından dış alıma gidilmektedir (Bülbül ve ark., 1996). GAP alanındaki sanayi kollarında beklenen üretim artışının gerçekleşmesi durumunda, ülkemizin et, süt ve bitkisel yağ ve margarin sanayinde de kendine yeterli olabileceği ifade edilebilir. 361

9 3. K atm a D eğ er A rtışı S ağlam ası Projenin tamamlanması ile birlikte katma değerde %276 oranında bir artış beklenmektedir. Sektörel bazda ise bu artış tarımda %117 ve sanayide %168 olacağı tahmin edilmektedir. GAP alanındaki tarıma dayalı sanayilerde toplam milyon TL katma değer yaratılacağı beklenmektedir. Sanayi kollarının toplam katma değen içerisindeki orana bakıldığında dokuma ve giyim sanayinin %46.2 ile ilk sırayı aldığı, bunu %39.8 ile gıda sanayinin, %8.9 ile içki sanayinin ve %5.1 ile deri ve deri mamulleri sanayinin izlediği görülmektedir. Bölgede tarıma dayalı sanayide katma değer yönünden önemli değişmelerin olacağı ve katma değer patlamasının gerçekleşeceği söylenebilir. Çizelge 3. GAP Alanındaki İllerde Tarıma Dayalı Sanayi, Üretim Değeri, Katma Değer ve İstihdam (2005 yılı) Sanayi Kolları Üretim Değeri * (000 TL) Oran (%) Katma Değer * (000 TL) Oran (%) İstihdam (Kişi) Oran (%) Gıda Dokuma-Giy İçki Deri-Deri Ma Toplam Kaynak: Anonymous, *: 1988 yılı fiyatlarıyla SONUÇ VE ÖNERİLER Güneydoğu Anadolu Projesi, bölgenin refah düzeyini yükseltecek ve ülke ekonomisine önemli katkılar sağlayacak entegre bir kalkınma projesidir. Proje, sadece bölgeyi değil tüm ülkeyi etkileyecek değişimleri de beraberinde getirecektir. GAP ın, bölgede meydana getireceği üretim artışının değerlendirilmesi için, gerek tarıma dayalı gerekse tarım dışı sanayi yatırımlarına ihtiyaç duyulacaktır. Tarıma dayalı sanayilerin kurulması ve gelişmesi, bölgede tarım dışı sanayilerin gelişmesine öncülük ederek, bölgenin gelişmesinde ve diğer bölgelerle gelişmişlik farkının giderilmesinde etkin rol oynayacaktır. GAP ın gerçekleşmesi ile bölgenin tarım ve tarıma dayalı sanayi ürünleri bakımından bir ihracat merkezi olarak gelişeceğinin kabul edilmesi önemli bir yaklaşımdır. Ancak, bölgesel kalkınma hedeflerine ulaşabilmek için, tarımsal kalkınma ile tarıma dayalı sanayide kalkınma hedef ve stratejileri birlikte ele alınmalıdır. Bu nedenle, projede öngörülen ürün deseni ve üretim projeksiyonlarının realize edilmesi gerekmektedir. Buna bağlı olarak, iller itibariyle stratejik öneme sahip tarıma dayalı sanayi işletmelerinin belirlenerek, gelişmesi tabii halinde bırakılmadan sanayileşmeyi optimum düzeye çıkaracak şekilde yönlendirilmesi önem arz etmektedir. Mevcut koşullarda faal olan, inşaatı devam eden ve kuruluş aşamasında bulunan tarıma dayalı sanayi yatırımları içinde özellikle pamuğa dayalı işletmelerin kurulduğu, iller itibariyle gelişmesi öngörülen 362

10 stratejik öneme sahip sanayilerin mümkün olamayacağı ve bazı sanayi kollarında hedeflenen yatırımın aşıldığı gözlenmektedir. Bu nedenle; - Tarıma dayalı sanayi yatırımlarının arzu edilen düzeyde gerçekleşebilmesi için, GAP-GlDEM'in yatırımcıları yönlendirmesi ve bilgilendirilmesi, - Teşvik politikası ile sanayicilerin alternatif yatırım alanlarına yönlendirilmesi, - Faaliyete geçen tarıma dayalı sanayi işletmeleri hammadde temininde zorluklarla karşılaşmamaları için üreticilerle işbirliğine giderek sözleşmeli üretim sistemi uygulanmasına geçmelerinin sağlanması, - Bu sanayilerin gelişmesi ile bölgeye girecek yeni teknolojiler için ihtiyaç duyulacak nitelikli işgücünün eğitilmesi ve yetiştirilmesi, - Bölgedeki Organize Sanayi Bölgelerinin bir an önce bitirilmesi. Kısaca; GAP da yetiştirilecek ürünler doğrultusunda tarıma dayalı sanayilerde alternatif yatırım alanlarının tespit edilerek, yatırımcıların bu doğrultuda yönlendirilmesi, tarıma dayalı sanayi gelişiminin sadece bir veya birkaç ürüne bağlı olmaktan çıkarılması önem taşımaktadır. KAYNAKLAR Anonymous, GAP Bölgesel Ulaşım ve Altyapı Geliştirme Çalışması Nihai Raporu. T.C. Başbakanlık GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, Ankara. Anonymous, GAP Master Plan Çalışması. Nippon Koei Co. Ltd. Şti. ve Yüksel Proje A.Ş. Ortak Çalışması. T.C. Başbakanlık GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, Ankara. Anonymous, 1997a. GAP da İmalat Sanayi Durum Raporu (özet). GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, Ankara. Anonymous, 1997b. Güneydoğu Anadolu Projesinde Son Durum (Ekim 1997). GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, Ankara. Arıkbay, C., 1994, Ege Bölgesi nde Tarıma Dayalı Sanayilerin istihdama Etkileri. Türkiye I. Tarım Ekonomisi Kongresi, s., İzmir. Bülbül, M., Güneş, E., Orhan, F., Türkiye de Gıda Sanayinin Tarıma Dayalı Sanayi İçindeki Gelişimi, Sorunları ve Çözüm önerileri. Türkiye II. Tarım Ekonomisi Kongresi, s., Adana. Karlı, B., Çelik, Y., Paksoy, S., Türk Ekonomisinin Gelişmesinde Tarım-Sanayi İlişkilerinin Rolü ve Tarımın Sanayi Sektörü ile Entegrasyonu. Türkiye II. Tarım Ekonomisi Kongresi, s., Adana. TOBB, GAP ve özel Sektör. Yayın No: 10, Ar-Ge 40, Ankara. Tuncer, H., GAP'da Tarıma Dayalı Sanayi Politikaları. GAP da Tarım, Tarıma Dayalı Endüstriler ve Finansmanı Sempozyumu , s., Şanlıurfa. Resmi Gazete, Ocak 1998 Tarih ve Nolu sayısı. 363