Pekiştirme Kuramları B U N L A R I B İ L İ Y O R M U Y D U N U Z?

Transkript

1 Pekiştirme Kuramları B U N L A R I B İ L İ Y O R M U Y D U N U Z? Pekiştireçlerin bir biyolojik güdü ya da ihtiyacı azaltması gerekmez. Sadece uyarıcılar değil, tepkiler de pekiştireç olarak iş görebilir. Çağdaş yaklaşımlara göre, pekiştirme edimsel tepkiyi güçlendirmez. Edimsel koşullama yordamları hem edimsel tepki sıklığını arttırır, hem de pekiştirici tepki sıklığını azaltırlar. Edimsel koşullama yordamları, bir organizmanın davranışlarını, ilgili tepki alternatifleri arasında paylaştırma tarzını belirler. Pekiştirme etkileri, bir organizmanın etkinlikleri bir edimsel koşullama yordamı tarafından sınırlandığında, o organizmanın yapmaya zorlandığı yeni tepki seçeneklerinin bir yan üründür.

2 Yedinci bölümde, çeşitli edimsel koşullama yordamları ile bunların davranışsal sonuçlarını tartıştık. Şüphesiz ki, pekiştirme yordamları davranışta bir takım dramatik değişikliklere yol açabilir. Ancak, burada tartışacağımız konu pekiştirmenin bu etkilere nasıl yol açacağıdır. Aslında bu soru en fazla pekiştirme kuramlarını ilgilendirmektedir. Tüm iyi kuramlar açıklamaya çalıştıkları bulgularla tutarlı olmalıdır. Ayrıca, iyi kuramlar, kuramın dakikliğinin değerlendirilmesine ve arttırılmasına hizmet eden yeni çalışmalara yol açmalıdır. Ek olarak, iyi kuramlar bilindik görüngüler hakkında yeni düşünce biçimlerine temel sağlamalıdır. Pekiştirme kuramlarının gelişim öyküsü, bilimde yaratıcılığa verilebilecek en iyi örnekleri oluşturmaktadır. Söz konusu öykü, belirli bir kuramı, yeni verilerle sistematik hale getiren birbiri üzerine eklenmiş küçük bir takım yeniden düzenlemelerle renklendirilmiştir. Aynı zamanda bu öykü, pekiştirme hakkındaki yeni bir takım fikirleri ve eskilerden olan bir takım dramatik sapmaları da içermektedir. Düşünce biçiminde birbiri üzerine eklenen bir takım ilerleme sağlayıcı değişmeler ve bu değişmeler sonucunda probleme ilişkin olarak üretilen yeni yaklaşımlar da ilginç birer örnek olarak bu öykünün içinde yer almaktadır. Bir pekiştirme kuramı, edimsel koşullamaya ilişkin olarak iki soruya yanıt vermek durumundadır. İlk soru, pekiştireçlerin doğasına ilişkindir: Bir şeyi pekiştireç yapan şey nedir ya da bir şeyin etkili bir pekiştireç olup olmayacağını önceden nasıl yordayabiliriz? İkinci soru ise pekiştirme etkilerinin mekanizmasına ilişkindir: Bir pekiştireç etkisini nasıl ortaya çıkarır ya da bir pekiştireç, pekiştirilen tepkinin olasılığı üzerinde bir artışa nasıl yol açar? Thorndike ve Etki Yasası İlk sistematik pekiştirme kuramı edimsel koşullamayı keşfetmesinden hemen sonra, E. L. Thorndike tarafından ortaya atıldı (Bower & Hilgard, 1981). Thorndike a göre bir pozitif pekiştireç hoşnutluk ve doyum sağlayan bir durum yaratır. Ancak, Thorndike neden bir şeyin hoşnut edici ya da doyurucu olduğu hakkında herhangi bir bilgi sağlamamıştır. Bu bakımdan ilk sorumuz olan Bir şeyi pekiştireç olarak etkili yapan şey nedir? e yanıtı pek fazla aydınlatıcı olmamıştır. Bir köpeğin kafasının okşanması gibi bir uyarıcının hoşnutluk yaratıcı ya da doyurucu olup olmadığına, köpeğin başının okşanmasını sağlayacak tepkilerin artıp artmadığına bakmak suretiyle karar verebilir. Ancak, böylesi bir kanıt neden başın okşanmasının bir pekiştireç olduğunu açıklamaz. Pekiştireçleri doyurucular olarak adlandırmakla, Thorndike, pekiştireçlere bir etiket sağlamış oldu; ancak bize bir pekiştireci etkili yapan şeyin ne olduğu konusunda herhangi bir açıklama sağlayamadı.

3 Thorndike, Bir pekiştireç, pekiştirilen tepkinin olasılığında nasıl artış sağlar? biçimindeki ikinci soruya bir miktar daha iyi bir yanıt sağladı. Thorndike ın yanıtı Etki Yasası (Law of Effect) ile verildi. Altıncı bölümde de belirttiğim gibi, Etki Yasasına göre, bir pekiştireç edimsel tepki R ve bu tepkinin ortaya konduğu ortamdaki uyarıcılar S arasında bir bağıntı ya da bağlantıyı tesis eder. Pekiştireç bir S-R bağıntısına yol açar (bkz. Şekil 9 8.1). Etki Yasası pekiştirmenin, edimsel tepkinin gelecekte olma olasılığını nasıl arttırdığını açıklamaktadır. Pekiştirme tarafından kurulan S-R bağıntısı nedeniyle, S uyarıcısı, R edimsel tepkisine yol açar; bu, tıpkı ortaya çıkarıcı uyarıcısı tarafından S R S* ŞEKİL 9.1 Thorndike ın Etki Yasasının grafik gösterimi. S* pekiştireci, S-R bağıntısını geriye doğru etki yapmak suretiyle güçlendirir. ortaya çıkarılan bir tepki durumuna benzer. Etki Yasasına ilişkin temel mekanizma, edimsel tepkideki artış için makul bir açıklama olarak düşünülmüş ve bu yaklaşımı izleyen 50 yıl boyunca davranış kuramcılarının çoğu tarafından yaygın kabul görmüştür. Etki Yasası edimsel tepkideki artışı yordamakla beraber, bunu iyi kurulmuş bir yöntem yerine bir parça sihirle yapar. Diğer bir deyişle, bir tepki ile bu tepkinin yapıldığı ortamdaki uyarıcılar arasındaki bir bağıntıyı, bir edimsel tepkiden sonra gelen pekiştirecin geriye doğru etki yapmak suretiyle nasıl güçlendirdiği hakkında Thorndike pek fazla bir şey söylememiştir. Etki Yasasına ilişkin bu kısım ancak koşulsuz bir inanca dayalı bir tür kabul olarak alınmalıydı. İlginç olarak, Etki Yasasının izleyen 50 yıllık dönemdeki yaygın kabulüne rağmen, Thorndike tarafından bırakılan bu boşluk hiç kimse tarafından doldurulmadı. Dolayısıyla, bir S-R bağıntısını güçlendirmek üzere bir pekiştirecin zamanda geriye doğru nasıl etki yaptığına ilişkin mekanizmalar hala açıklanmayı beklemektedir. Özetleyecek olursak Bir şeyi pekiştireç olarak etkili yapan şey nedir? biçimindeki ilk soruya Thorndike ın sağladığı yanıt pek fazla bir şey ifade etmemektedir. Pekiştireç pekiştirilen tepki olasılığında nasıl artış sağlar? biçimindeki ikinci soruya yanıtı çok daha başarılıydı. Bu yanıtıyla pekiştirmenin davranışsal etkisini doğru bir biçimde yordamış oluyordu. Ancak, bu yanıt, tam olarak nasıl gerçekleştiğini belirtmeksizin bir S-R bağıntısının kurulduğunu öne sürmüş olması bakımından oldukça yüzeyseldir. Hull ve Dürtü Azaltma Kuramı

4 Açlık Üzerinde duracağımız bir diğer ana kuramcı Clark Hull dır. (Hullian kurama ilişkin genel bir değerlendirme için Amsel ve Rashotte, 1984 e bakınız.) Hull, Etki Yasası ndaki S-R mekanizmasını kabul etmekle beraber, bunun yerine, Thorndike ın büyük ölçüde göz ardı ettiği Bir şeyi etkili bir pekiştireç yapan şey nedir? sorusu üzerine yoğunlaşmıştır. Bu soruya bir yanıt vermek açısından, Hull fizyolojik sistemlerin işleyişini açıklamak üzere geliştirilmiş bulunan homeostasis kavramını kullandı. Homeostatik modele göre, organizmalar biyolojik bakımdan kritik belirli faktörler açısından dengeli bir durumu sağlama çabasındadırlar. Yiyecek alımını örnek olarak düşünelim (bkz Şekil 9 8.2). Hayatta kalmak için, organizmalar dengeli ya da optimal bir yiyecek desteğini sürdürmek durumundadırlar. Yiyecek yoksunluğu organizmanın beslenme durumuna karşı bir tehdit oluşturur. Yiyecek yoksunluğu, dolayısıyla, bir yiyecek ihtiyacı doğurur. Bunun psikolojik sonucu, yiyeceğin tüketilmesiyle azaltılabilecek bir açlık güdüsü ya da açlığa ilişkin bir dürtü durumudur. Hull a göre, yiyecek etkili bir pekiştireçtir; çünkü, açlık dürtüsünü azaltmaktadır. Daha Yiyecek yoksunluğu Periyodik pekiştirme Zaman ŞEKİL 9.2 Örnek olarak açlığın kullanıldığı dürtü azaltma mekanizmasının gösterimi. Yiyecek pekiştirecinin sunumu yıldızlarla gösterilmiştir. genel olarak ifade edilecek olursa, Hull bir uyarıcıyı pekiştirici yapan şeyin onun bir güdü durumunu azaltmasındaki etkinliği olduğu fikrini ortaya atmıştır. Bu yüzden de bu kuram pekiştirmeye dürtü azaltma kuramı (drive reduction theory) olarak adlandırılmıştır.

5 BİRİNCİL PEKİŞTİREÇLER Edimsel koşullamaya ilişkin birçok laboratuvar örneği Hull ın dürtü azaltma yaklaşımıyla tutarlıdır. Hafif bir yiyecek yoksunluğu, laboratuvar ortamlarında sıçan ve güvercinler için yiyeceği etkili bir edimsel pekiştireç yapmak üzere rutin bir şekilde kullanılmaktadır. Benzer biçimde, hafif bir su yoksunluğu da suyu etkili bir pekiştireç yapar. Sıçanlar soğuk bir ortamda ısı elde etmek için tepkide bulunur; sıcak bir ortamda ise, serinlik elde etmek için tepkide bulunurlar. Yoksun bırakma yordamları ve biyolojik bir homeostatik sistemi tehdit eden diğer durumlar bir dürtü durumu yaratırlar ve bu dürtü durumlarını azaltan uyarıcılar edimsel davranış için etkili pekiştireçtirler. Hull un dürtü azaltma kuramı yiyecek ve su gibi pekiştireçler için başarılı bir açıklama sağlar. Bir ön eğitim olmaksızın bir biyolojik ihtiyacı azaltmada etkili uyarıcılara birincil pekiştireçler (primary reinforcers) adı verilir. Öte yandan, eğer Hull ın kuramı sadece birincil biyolojik dürtüleri azaltan pekiştireçlerle karakterize edilmiş olsaydı, söz konusu yaklaşım oldukça sınırlı bir açıklama gücüne sahip olacaktı. Fırından yeni çıkmış bir cevizli kekin kokusunu oldukça pekiştirici bulabilirsiniz; fakat, kekin kokusu açlığınızı gidermez. Bir 20 milyonluk banknot da bir biyolojik dürtüyü ya da ihtiyacı azaltmaz, ancak oldukça etkili bir pekiştireçtir. İKİNCİL PEKİŞTİREÇLER VE KAZANILMIŞ DÜRTÜ Hull ın kuramı, Pavlovian koşullama ilkesinin eklenmesiyle başarılı bir şekilde yiyeceğin kokusu gibi uyarıcılara genişletilmiştir. Bir yiyeceği yerken, yiyeceğin kokusu -Pavlovian koşullama yoluyla- açlığın azaltılmasıyla bağıntılı hale gelir. Bu yiyeceğin aromasını koşullu ya da ikincil pekiştireç (conditioned - secondary- reinforcer) yapar. Koşullu pekiştireçler kavramı, Hull ın kuramını, dürtü durumunu doğrudan azaltmayan, ancak birincil pekiştireçle bağıntılanmasıyla pekiştirici özellikler kazanan uyarıcılara genişletmiştir. Hull ın kuramını birincil biyolojik dürtülerle ilgili olayların ötesine taşıyan bir diğer kavram da koşullu dürtü durumu kavramıdır. Birincil bir dürtü durumuyla bağıntılı hale gelen uyarıcıların bir koşullu ya da kazanılmış dürtüyü (conditioned acquired- drive) ortaya çıkardığı varsayılır. Bir koşullu ya da kazanılmış dürtünün azaltılması, tıpkı bir birincil ya da biyolojik dürtü durumunun azaltılmasındaki gibi pekiştirici olduğu kabul edilir. Koşullu ya da kazanılmış dürtü kavramı en fazla itici bir biçimde güdülü davranışın analizinde kullanılmaktadır. Yürüyen merdiven üzerindeyken dengenizi yitirip düşebilirsiniz. Eğer düşüş yeterince şiddetli ise, yürüyen merdivenlerden korkar hale gelirsiniz. Böylesi bir koşullu korku, koşullu ya da edinilmiş dürtüye bir örnektir. Hull ın dürtü azaltma kuramına göre edinilmiş dürtünün yoğunluğundaki azalma pekiştirici bir etkiye sahip olacaktır. Bu bakımdan, sizin koşullu yürüyen merdiven korkusundan kaçmanızı sağlayan her

6 tepki pekiştirilecektir. Yürüyen merdivenden uzaklaşmak ve onun yerine bir asansörü kullanmak, yürüyen merdiven tarafından ortaya çıkarılan koşullu korkuyu azaltmak suretiyle pekiştirilecektir. (10. Bölümde korku koşullaması üzerinde ayrıntılı olarak durulacaktır). DUYUSAL PEKİŞTİRME Hull ın kuramı birincil biyolojik dürtüleri içermeyen durumlara da başarılı bir biçimde genişletilmiş olmasına karşın kuram pekiştirmeyle ilgili tüm durumları açıklayamamaktadır. Örneğin, araştırmacılar, karanlıkta tutulan sıçanların ışığı yakmak için bir tepki pedalına bastıklarını ve yine sıçanların aydınlatılmış bir deney odasında karanlık evreler yaratmak üzere pedala bastıklarını bulmuşlardır. Şempanzelerin, raylar üzerinde hareket eden bir elektrikli treni izleme fırsatından daha fazla bir şey olmayan bir takım durumlarla pekiştirilen edimsel tepkilerde bulundukları da gösterilmiştir. Bunlar duyusal pekiştirme (sensory reinforcement) örnekleridir. Birçok durumda, bir biyolojik ihtiyaç ya da dürtü durumuyla doğrudan bir ilişkisi bulunmayan duyusal uyarılma etkili bir pekiştireç olarak çalışabilmektedir (bkz Berlyne, 1969 a). Müzik, resim ve diğer sanat eserleri, insanlık için duyusal pekiştireç örnekleri olarak verilebilir. Duyusal pekiştirmeye ilişkin kanıtların artması ve pekiştirmeye ilişkin olarak ortaya atılan alternatif açıklamaların elde ettiği başarı, Hull ın dürtü azaltma kuramının terk edilmesine yol açtı. Birazdan göreceğimiz gibi, ortaya çıkan bu kuramsal yaklaşımlar oldukça yaratıcı ve edimsel koşullama hakkında düşünme biçimimiz üzerinde radikal bir takım etkilere sahiptirler. Pekiştireç Olarak Tepkiler Pekiştirme kuramında modern çağ David Premack ın çalışmalarıyla başladı. Premack, Hull dan tamamıyla farklı bir perspektife sahipti. Hull gibi, Premack de bir parça yiyecek almak için pedala basan sıçan durumlarını ele aldı. Ancak, bir parça yiyeceği pekiştireç olarak düşünmek yerine, pekiştireci, yiyeceği yeme davranışı olarak düşündü. Premack için, yanıtlanması gereken soru yiyeceği neyin pekiştirici uyarıcı yaptığından ziyade, yeme davranışını neyin bir pekiştirici tepki yapığı sorusudur. Premack (1965) pekiştirmeyle ilgili konuları uyarıcı terimleriyle değil tepki terimleriyle ifade etmiştir. PREMACK İLKESİ Yemek yeme davranışını, standart Skinner kutusundaki bir tepki manivelasına basma tepkisinden farklı kılan şey nedir? Buna birçok yanıt verilebilir. Sıçan manivelaya basmayı öğrenmek durumundadır; ancak, yemek yemeyi öğrenmek zorunda değildir. Yemek yeme sadece Skinner kutusunda ortaya çıkmayabilir; sıçanın yiyecek bulduğu her yerde bu gözlenebilir. Yemek yeme belirli bir kas sistemiyle ilgilidir ve sindirim süreçlerini harekete geçirir. Bir diğer fark, bir

7 Skinner kutusundaki yiyecek yoksunu bir sıçana, her iki aktiviteye de serbest erişim olanağı sağlandığında sıçan, büyük bir olasılıkla manivelaya basmaktan ziyade yemek yeme davranışını gösterecektir. Premack bu sözü edilen son fark üzerine odaklanmış ve bu farkı genel bir ilke düzeyine yükseltmiştir. Premack a göre pekiştirme için kritik ön koşul bir dürtü durumu değildir. Daha ziyade, kritik ön koşul, organizmaya her iki etkinliğe de serbest erişim olanağı sağlandığında bu iki tepkinin ortaya çıkma olasılığındaki farkın varlığıdır. Bu iki tepki seçeneğini göz önünde bulundurarak Premack, yüksek olasılıklı tepkide bulunma fırsatının, düşük olasılıklı tepki için bir pekiştireç olarak iş göreceğini ileri sürmüştür. Bu genel iddia Premack ilkesi (Premack principle) olarak bilinmektedir. Daha betimleyici bir isim olması bakımından, söz konusu ilke ayırımlı olasılık ilkesi (differential probability principle) olarak adlandırılmıştır. Ayırımlı olasılık ilkesine göre edimsel ve pekiştirici tepkilerin doğasının ne olduğu önemli değildir. İkisi de ne yeme ne içme ile ilgili olmak zorunda, ne de organizma aç ya da susuz olmak durumundadır. Tek koşul, bir tepkinin diğerinden daha olası olmasıdır. Dolayısıyla, yüksek olasılıklı tepki, düşük olasılıklı tepki için bir pekiştireç olacaktır. PREMACK DEVRİMİ Premack ilkesi bilimsel camiada büyük bir fırtına estirdi. Premack ın yaklaşımı pekiştireçler hakkındaki önceki düşünce biçimlerinden radikal bir ayrılışı ifade etmekteydi. İlk defa, biliminsanları, ciddi bir biçimde, pekiştireçleri uyarıcılardan ziyade tepkiler olarak düşünmeye başladılar. Yine ilk defa, koşullu ve koşulsuz pekiştireçler arasındaki ayırım konuyla ilgisiz hale geldi. Hull a göre tüm pekiştireçler koşulsuz biyolojik ihtiyaç ya da dürtülerle öyle ya da böyle ilgiliydiler. İkincil ya da koşullu pekiştireçler, sadece birincil pekiştireçlerle bağıntılanmak suretiyle etkili olabilirlerdi. Bunun tersine, Premack için bir tepkinin diğerine göre nasıl daha yüksek olasılıklı bir hale geldiği hiç önemli değildi. Premack e göre, önemli olan tek şey pekiştirici tepkinin edimsel tepkiden daha yüksek olasılıklı olmasıydı. Premack ilkesi, psikologları, kökeni biyolojik ihtiyaç ve dürtüler olan görüşlerden ve pekiştirmeye ilişkin uyarıcı temelli yaklaşımların sınırlamalarından kurtarmış olması açısından önemlidir. Ek olarak, Premack ilkesi, edimsel koşullama yordamlarını, okul, psikiyatri kliniği, zihinsel engelliler merkezi ve ceza ve ıslah evleri gibi çeşitli eğitim ortamlarına uygulanması için elverişli bir araç olarak sunmaktadır. PREMACK İLKESİNİN UYGULAMALARI Eğitimle ilgili durumlarda, öğrenciler öğrenmeleri ve yeni tepkilerde bulunmaları için özendirilirler. Hedef, öğrencilere daha önce yapmadıkları ve özel bir

8 yüreklendirme olmaksızın da yapmayacakları şeyleri yaptırmaktır. Diğer bir değişle, hedef, düşük olasılıklı tepkilerin olasılığını arttırmaktır. Edimsel koşullama yordamları bu hedefi yerine getirmek için oldukça uygundur; ancak, öğretmenin öncelikle etkili bir pekiştireç bulması gerekir. Öğrencinin yemeğini vermemek ve böylece de yiyeceği bir pekiştireç olarak kullanmak sosyal açıdan kabul edilebilir değildir ve büyük bir hoşnutsuzluk yaratır. Şeker ve diğer yiyecekler küçük çocuklar için bir yiyecek yoksunluğu olmaksızın da etkili pekiştireçler olabilirler. Ancak, beslenme açısından bunlar da faydalı değildir. Premack ilkesi bu ikileme bir çıkış yolu sağlar (Homme, debaca, Devine, Steinhorst, & Rickert, 1963). Premack a göre, pekiştireç edimsel tepkiyle kıyaslandığında, katılımcının daha yüksek bir olasılıkla bulunacağı her hangi bir etkinliktir. Bazı öğrenciler bütün zamanlarını televizyon seyretmekle geçirmek isteyebilirler; diğerleri dışarıda oynamaktan hoşlanabilir; başkaları ise, öğretmene yardım etmekten hoşlanabilirler. Yüksek olasılıklı tepki her ne ise, Premack ilkesi öğrenciyi daha az olasılıklı davranışta bulunması için bunun bir avantaj olarak alınabileceğini öne sürer. Bütün yapılacak şey, eğer öncelikle düşük olasılıklı davranışta bulunursa, öğrenciye yüksek olasılıklı tepkide bulunma fırsatı vermektir (Charlop, Kurtz, & Casey, 1990). Örneğin, salıncakta sallanmaktan hoşlanan ve her yemekte yemeği üstüne başına bulaştıran zeka engelli bir çocuğu düşünelim. Buradaki amaç çocuğa daha dikkatli yemesini öğretmektir. Premack ilkesi, çocuğun düzgün bir biçimde yemek yemesinin, yemekten sonra salıncakta oynama fırsatıyla pekiştirildiği etkili bir edimsel koşullama yordamını önermektedir. Premack ilkesi edimsel koşullamanın, çeşitli öğrenme durumlarına uygulanmasına olanak sağlamaktadır. Söz konusu ilke, öğretmenlerin, pekiştireç olarak yiyecekten ziyade çeşitli etkinlikleri kullanmasına olanak sağlamaktadır ve her bir öğrenciye özgü tercihli etkinlikleri bir avantaj olarak almaktadır. Bu şekilde, eğitim yordamları, öğrenciye özgü sevilen ve sevilmeyen etkinlikler temelinde şekillendirilebilmektedir. KURAMSAL PROBLEMLER Premack ilkesi eğitim durumlarında kullanılmaya devam etmektedir. Ancak, diğer pekiştirmeye ilişkin kuramsal analizler tarafından bir miktar gölgelenmiş durumdadır. Ayırımlı tepki olasılığı ilkesi iki ana sorunu bünyesinde taşımaktadır. Problemlerden birisi tepki olasılıklarının ölçülmesi ya da hesaplanmasına ilişkindir. Hepimiz bir tepkinin diğerinden daha yüksek olasılıklı olmasının ne anlama geldiğini sezgisel olarak anlayabiliriz, fakat bir tepkinin olasılığının dakik olarak sayısallaştırılması oldukça zor olabilir. Ayrıca, herhangi bir tepkinin olma olasılığı da beklenmedik bir şekilde değişebilir. Bir küçük çocuk bir sabah yüzmekten hoşlanabilir, fakat, daha sonra bundan vazgeçebilir. Tepki olasılıklarının dalgalanması ve ölçülmesinin güç olması ile ortaya çıkan kuramsal sorunlara tatmin edici bir çözüm bulunmamaktadır. Ancak,

9 Premack ilkesinin uygulanmasında bu problemlerle baş etmek için bir takım yollar bulunabilmektedir. Örneğin, öğrencilere, hedef edimsel tepkiyi her doğru yaptıklarında bir puanın verildiği bir sistem kurulabilir. Böylece çocuklar o anda ne yapmak istediklerine bağlı olarak çeşitli tepki seçeneklerinde (televizyon seyretme, çizgi roman okuma, oyun bahçesine çıkma, resim yapma gibi) bulunmak için puanlarını kullanabilirler. Bu sistemler simge ekonomileri (token economies) olarak adlandırılır ve çeşitli davranışlar için gösterilmiştir (Kazdin, 1985). Yeterince geniş bir pekiştirici aktivite ranjı söz konusu olduğunda, her bir pekiştirici tepki olasılığının dakik olarak bir ölçümünün elde edilmesi zorunluluğu olmadığı gibi, pekiştireç tercihlerindeki dalgalanmalar için de kaygılanmanın bir nedeni olmayacaktır. Premack ilkesinde ikinci ana kuramsal sorun da, ilkenin sadece pekiştireç bulunması için bir formül ya da kural olmasından kaynaklanmaktadır. Söz konusu ilke bize pekiştireçlerin nasıl çalıştığı hakkında hiç bir şey söylememektedir. İlke, ilk sorumuzu - Bir şeyi etkili pekiştireç yapan şey nedir? - yanıtlamaktadır; ancak, ikinci sorumuza - Bir pekiştireç pekiştirilen davranışın olasılığını nasıl arttırır? yanıt sağlayamamaktadır. Davranım Yoksunluğu Hipotezi Pekiştirme kuramları alanındaki bir diğer önemli gelişme, Timberlake ve Allison (1974) tarafından öne sürülen davranım yoksunluğu hipotezidir (response deprivation hypothesis). Davranım yoksunluğu hipotezi, Premack ilkesi tarafından çözümsüz bırakılan bir takım kuramsal problemleri çözmek için desenlenmiştir. Timberlake ve Allison, pekiştireçleri uyarıcılar olmaktan ziyade tepkiler olarak düşünmeleri bakımından ve başlangıç noktaları edimsel tepki ile pekiştirici tepki arasındaki farka ilişkin olması bakımından Premack ın izinden gitmişlerdir. Ancak, bu soruna ilişkin düşünme biçimleri, onları farklı bir yola itmiştir. Timberlake ve Allison, edimsel ve pekiştirici tepkiler arasındaki kritik farkın, katılımcının edimsel tepkiye serbest bir erişiminin olması, ancak pekiştirici bir tepkide bulunmasının sınırlandırılmış olması olduğunu ileri sürmüşlerdir. Örneğin, tipik bir Skinner kutusunda, sıçan, tepki manivelasına her hangi bir zamanda basabilir; ancak, her hangi bir zamanda yiyecek parçaları yemek konusunda özgür değildir. Yemek yeme sadece sıçan manivelaya bastıktan sonra gerçekleşebilir ve sonra da sıçan sadece sağlanan küçük bir parça yiyeceği yiyebilir. Timberlake ve Allison, pekiştirici tepki üzerindeki bu sınırlamaların, yemek yemeyi etkili bir pekiştireç yapan şey olduğunu ileri sürmüştür. Bu görüşe göre, edimsel koşullama durumları katılımcıyı pekiştirici tepkiye serbest erişimden yoksun bırakır. İşte bu yüzden Timberlake Allison önerisi davranım yoksunluğu hipotezi olarak adlandırılmıştır.

10 DAVRANIM YOKSUNLUĞU VE ETKİ YASASI Davranım yoksunluğu hipotezi önemli bir fikri yakalamış bulunmaktadır. Eğer bir Skinner kutusundaki sıçanın yeme davranışı üzerinde her hangi bir sınırlama olmasaydı ne olurdu diye düşündüğümüzde, bu fikir daha açık bir hale gelmektedir. Bir sıçanın her pedala basışında bir haftalık yiyecek ihtiyacını birden aldığı bir durumu düşünelim. Thorndike ın Etki Yasası na göre, bir haftalık yiyecek, yüksek oranda bir doyum durumu yaratmalıdır; böylece de, güçlü bir S- R bağlantısına neden olmalıdır ve pedala basmada büyük bir artışa yol açmalıdır. Fakat, bu sıçanın bakış açısından pek olası görünmemektedir. Daha makul bir yordamaya göre, eğer sıçan her pedala basışında bir haftalık yiyecek ihtiyacını alıyorsa, sıçan tepki pedalına yaklaşık olarak haftada bir kez, yiyecek stoku eridiği zaman, basacaktır. Davranım yoksunluğu hipotezine göre yiyeceği etkili bir pekiştireç yapan şey, açlığı doyurması ya da yeme davranışının yüksek olasılıklı bir tepki olması değildir. Daha ziyade, burada kritik faktör edimsel koşullama yordamının yeme davranışı üzerine koyduğu sınırlamadır. Dolayısıyla, yemek yeme davranışını pekiştirici yapan şey tepki yoksunluğudur. Eğer davranım yoksunluğu ortadan kaldırılırsa (bir haftalık yiyecek stoku sağlanarak), edimsel tepkide bulunmada bir artış gözlenmeyecektir; edimsel tepki pekiştirilmeyecektir. DAVRANIM YOKSUNLUĞU VE TEPKİ OLASILIĞI Davranım yoksunluğu hipotezinin, tepki olasılıklarını hesaplamayı gerektirmediğine dikkat edin. Bu bakımdan, davranım yoksunluğu hipotezi Premack ilkesindeki hesaplama problemiyle pek fazla ilgili değildir. Davranım yoksunluğu için, önce herhangi bir sınırlamanın olmadığı bir temel düzey periyodu boyunca bir tepkinin sıklığını belirlemelidir ve sonra pekiştirici tepkiye erişimi bu temel düzeyin altına doğru sınırlamalıdır. Davranım yoksunluğu hipotezinin ilginç bir yordaması, düşük olasılıklı bir tepkinin bile bir pekiştirici olay yapılabileceğine ilişkindir. Davranım yoksunluğu hipotezine göre, bir düşük olasılıklı tepkide bulunma fırsatı, eğer düşük olasılıklı tepki, zaten düşük temel düzey oranının altına doğru sınırlanırsa, bir yüksek olasılıklı davranışı pekiştirmek için kullanılabilecektir. Böylesi bir yordama Premack ilkesine ters düşmektedir; ancak, deneysel kanıtlarla onaylanmıştır (Allison & Timberlake, 1974; Eisenberger, Karpman, & Trattner, 1967). DAVRANIM YOKSUNLUĞU VE PEKİŞTİRME ETKİLERİNİN KAYNAĞI Davranım yoksunluğu hipotezi, tepki olasılıklarının hesaplanmasına ilişkin problemlerden uzak durmanın yanı sıra, pekiştirmeye ilişkin açıklamaların kaynağında da bir kaymaya yol açmıştır. Önceki kuramlarda, pekiştirme, edimsel koşullama yordamının dışında yer alan faktörlere ilişkin terimlerle açıklanmaktaydı. Dürtü azaltma kuramındaki dışsal faktör bir dürtü durumunu ortaya koyan yordamlara ilişkindi. Premack ilkesindeki, dışsal faktör edimsel ve

11 pekiştirici tepkilerinin ayırımlı temel düzey olasılıklarıyla ilişkiliydi. Bunların aksine, davranım yoksunluğu hipotezinde pekiştirmenin kaynağı, edimsel koşullama yordamının organizmanın etkinliklerini nasıl sınırladığında yatmaktadır. Bu yeni bir fikirdir. Daha önce hiç kimse, tüm edimsel koşullama yordamlarında yer alan tepki sınırlamalarıyla belirlenen pekiştirme etkilerinden söz etmemişti. Davranım yoksunluğu hipotezi, pekiştirmeye ilişkin anlayışımızı, Premack ilkesindeki bazı sorunlardan bizi kurtaracak biçimde ileriye gitmesini sağlamıştır. Ancak, Premack ilkesinde olduğu gibi, davranım yoksunluğu hipotezi de sadece birinci sorumuza Bir şeyi etkili pekiştireç yapan şey nedir? yanıt sağlamıştır. İkinci sorumuz olan Bir pekiştireç pekiştirilen tepkinin olasılığını nasıl arttırmaktadır? için davranışsal düzenleme yaklaşımının gelişmesini beklemek zorundaydı. Davranışsal Düzenleme Yaklaşımı Davranışsal düzenleme (behavioral regulation) yaklaşımı, birçok açıdan davranım yoksunluğu hipotezine benzerdir. Ondan önce gelenlerde de olduğu gibi, davranışsal düzenleme yaklaşımı, pekiştireçlerin özel tipte uyarıcılar ya da özel tipte tepkiler olduğu varsayımını reddeder. Ayrıca, davranışsal düzenleme yaklaşımı, pekiştirme etkilerinin, edimsel koşullama yordamının, bir organizmanın etkinliklerini sınırlaması ile belirlendiğini kabul eder. Aslında, davranışsal düzenleme yaklaşımı, pekiştirme hakkındaki ikinci soru olan Bir pekiştireç, pekiştirilen tepkinin olasılığını nasıl arttırmaktadır? a yanıt bulmak üzere ortaya çıkmış bir fikirdir (Allison, 1989; Timberlake, 1980; 1984). Davranışsal düzenleme yaklaşımı fizyolojiden ve dürtü azaltma kuramından homeostasis kavramını almış ve bu kavramı tepki tercihine genişletmiştir. Davranışsal homeostasis ve fizyolojik homeostasis, her ikisi de optimal ya da tercih edilen bir sistem düzeyini koruma çabasında olması bakımından benzerdirler. Fizyolojik homeostatik mekanizmalar, fizyolojik parametreleri (kandaki oksijen düzeyi, şeker düzeyi gibi) bir optimal ya da ideal düzeye yakın tutmak için mevcutturlar. Kandaki hedef oksijen veya glikoz düzeyindeki sapmalar tarafından tetiklenen, telafi edici bir takım mekanizmalar aracılığıyla sistemi söz konusu homeostatik düzeylere getirmek suretiyle homeostatik düzey korunur. DAVRANIŞSAL TEMEL DOYUM NOKTASI Davranışsal düzenlemede korunan şey, organizmanın tercih ettiği aktivitelerin dağılımıdır; bu, organizmanın davranışsal temel doyum noktası (behavioral bliss point) dır. Davranışsal temel doyum noktası, bir organizmanın, yordamsal bir takım sınırlılıkların olmadığı bir durumda, etkinliklerini mevcut tepki seçenekleri arasında nasıl paylaştırdığını ifade eder. Temel doyum noktası,

12 katılımcının, bir edimsel koşullama yordamı uygulanmadan önce tercih ettiği tepki seçeneklerdir. Örneğin, Seda adındaki bir ergeni alalım. Seda yı 24 saat boyunca kendi haline bırakalım. Seda, günün 3 saatini arkadaşlarıyla telefonda konuşarak, 1.5 saatini yemek yiyerek, 4 saatini arabayla ortalıkta gezinerek, 10 saatini uyuyarak, 2 saatini televizyon seyrederek, 3 saatini müzik dinleyerek ve yarım saatini ev ödevlerini yaparak harcayabilir. Bu aktivite dağılımı, Seda nın davranışsal temel doyum noktasını oluşturmaktadır. Temel doyum noktasında Seda nın, ev ödevlerini yapmak için her gün sadece yarım saat planladığına dikkatinizi çekmek isterim. EDİMSEL İZLERLİĞİN UYGULANMASI Ailesi, Seda nın ödevlerini yapmak için harcadığı zamanı arttırmak üzere bir edimsel koşullama yordamını devreye sokmayı isteyebilir. Bunu Seda nın müziğe erişimini sınırlamak suretiyle yapabilirler. Örneğin, Seda nın her bir dakika müzik dinleyebilmesi için ev ödevine bir dakika harcaması gerekli hale getirebilir. Edimsel izlerlik öncesinde, Seda için müzik dinlemek ve ev ödevi yapmak birbirinden bağımsız aktivitelerdir. Seda nın bir aktivitede ne kadar zaman harcadığının, diğerinde ne kadar zaman harcadığı ile her hangi bir ilgisi yoktur. Bu temel doyum noktasını karakterize etmektedir. Müzik dinleme ve ders çalışma için davranışsal doyum noktası Şekil ün sol üst kısmında gösterilmektedir. Seda yı her bir dakika müzik dinlemek için bir dakika ders çalışmasını gerekli kılarak bu iki aktivite özel bir biçimde birbiriyle ilişkilendirilmiş olur. Şimdi, ders çalışmak için harcanan zaman, müzik dinlemek için harcana zamana eşit olmak durumundadır. Bu ilişki Şekil deki 45º lik bir doğruyla gösterilmektedir. Bu doğru aynı zamanda, tarife doğrusu (schedule line) olarak da adlandırılmaktadır. Devredeki edimsel koşullama yordamıyla, ders çalışma artık müzik dinlemekten bağımsız değildir. İki aktivite birbirine bağlanmış ve bir tarife doğrusuyla sınırlanmıştır.

13 Müzik dinlemeye harcanan zaman 3 Temel doyum noktası 2 Tarife doğrusu Çalışmaya harcanan zaman ŞEKİL 9.3 Edimsel koşullamaya ilişkin davranışsal düzenleme yaklaşımının gösterimi. Temel doyum noktası, bir edimsel koşullama yordamı ya da tarife sınırlamasının yokluğunda, bir kişinin ders çalışmaya ve müzik dinlemeye ne kadar zaman harcadığını gösterir. Tarife doğrusu, kişinin her bir dakika müzik dinlemek için bir dakika ders çalışmasının gerektiği durumda, her bir aktiviteye ne kadar zaman harcayacağını göstermektedir. Şekil deki tarife doğrusuyla gösterilen ders çalışma ve müzik dinleme arasındaki izlerlik Seda nın davranışını sınırlamaktadır; böylece Seda artık davranışlarını daha fazla davranışsal temel doyum noktasındaki gibi dağıtamamaktadır. Tarife doğrusu, davranışsal temel doyum noktasından geçmemektedir; bu yüzden, edimsel izlerlik, bir dürtü durumunun fizyolojik homeostasise bir tehdit oluşturmasına benzer biçimde, davranışsal temel doyum noktası için bir tehdittir. Davranışsal düzenleme yaklaşımı, tercih edilen düzeyden sapmaların, sistemi tekrar tercih edilen düzeye getiren ayar mekanizmalarını tetiklediği varsayılan, fiziksel homeostatik modellere benzerdir. Davranışsal düzenleme durumunda bu ayar mekanizmaları katılımcının tepki seçeneklerini kaydırması ya da katılımcının aktivitelerini davranışsal temel doyum noktasına doğru paylaştırmasını içerir. Bir kez edimsel koşullama yordamı devreye girdikten sonra (bir dakika müzik dinlemek için bir dakika ders çalışmak), Seda tercih ettiği tepki dağıtım

14 durumuna hiçbir zaman dönemeyebilir. Davranışsal temel doyum noktasına geri dönmek için her olası yolun bir bedel ya da dezavantajı bulunmaktadır. Örneğin, eğer istediği kadar (ideal olarak günde 3 saat) müzik dinlemeyi tercih ederse, Seda nın istediğinden daha fazla süre ders çalışması gerekecektir. Öte yandan, eğer istediği kadar az (günde yarım saat) ders çalışmayı seçerse, istediğinden daha az müzik dinlemeye razı olmak zorunda kalacaktır. Edimsel koşullama yordamları tepki seçeneklerini sınırlar. Söz konusu yordamlar davranışın serbest akışını engeller ve bir organizmanın mevcut tepki alternatifleri arasından yapacağı seçim üzerinde bozucu etki yapar. Dahası, çoğu durumda, edimsel koşullama yordamı katılımcının davranışsal temel doyum noktasına dönmesine izin vermez. Yapılabilecek en iyi şey, edimsel koşullama yordamının dayattığı sınırlamalar altında temel doyum noktasına, yaklaşmak olabilir. TARİFE SINIRLAMALARINA TEPKİDE BULUNMA Bir organizmanın, bir edimsel izlerlik konduktan sonra davranışsal temel doyum noktasına nasıl geri döneceği değişik stratejilerin maliyet ve faydalarına bağlıdır. Eğer ders çalışmak, müzik dinleme zamanından vereceği potansiyel kayıptan çok daha nahoş bir durumu ifade ediyorsa, Seda ders çalışma süresini pek fazla arttırmayacak, ama bir miktar müzik dinleme zamanından vazgeçecektir. Bunun tersine, eğer müzik zamanından verilen potansiyel kayıp, ders çalışmak için gösterilen çabayı arttırmaktan çok daha nahoş bir durumu ifade ediyorsa, Seda ders çalışmak için ayırdığı zamanın miktarını büyük ölçüde arttırmak suretiyle edimsel koşullama yordamıyla dayatılan sınırlamayı ayarlayacaktır. Bir bireyin tarife sınırlamalarına nasıl tepkide bulunacağını belirlemede önemli bir faktör pekiştirici aktivitenin yerine geçecek alternatif aktivitelerin bulunup bulunmamasıdır (Green & Freed, 1993). Pekiştirici aktivitenin yerine geçecek alternatiflerin bulunmadığı durumlarda edimsel koşullama yordamları güçlüdür. Bununla beraber, eğer katılımcı pekiştirecin yerine geçecek bir şeye sahip ise, pekiştirece erişimini engellemek, edimsel tepkide bulunmayı arttırmayacaktır. Eğer Seda müziği seviyor ve müzik dinlemekten aldığı doyumu başka her hangi bir aktiviteden elde edemiyorsa (eğer Seda müziğin yerine geçecek bir şeye sahip değilse), müzik oldukça güçlü bir pekiştireç olacaktır. Bu durumda, Seda ders çalışma süresinde büyük bir artış yapmak suretiyle edimsel yordamı ayarlayacaktır. Eğer Seda müzik dinlemeyi, televizyon seyretmekten daha fazla sevmiyorsa oldukça farklı bir durum ortaya çıkacaktır. Eğer televizyon seyretmek, müzik dinlemenin iyi bir alternatifi ise, edimsel izlerlik, Seda nın ders çalışmaya ne kadar zaman ayıracağı üzerinde çok az bir etkiye sahip olacaktır. Bu durumda, Seda müzik dinleme yerine televizyon seyretmeyi koymak suretiyle tarife sınırlamasına, ders çalışmak için harcadığı zamanda her hangi bir artışa gitmeksizin tepkide bulunacaktır.

15 DAVRANIŞSAL DÜZENLEMENİN KATKILARI Davranışsal düzenleme yaklaşımı edimsel davranışa ilişkin anlayışımızda bir ilerlemeye yol açmıştır; çünkü, davranışsal düzenleme katılımcının davranışsal dağarcığı bağlamı içerisinde edimsel koşullama ve pekiştirme üzerinde düşünmeye önayak olmuştur. Davranışsal düzenleme, edimsel koşullama yordamlarının davranışsal akış üzerinde işlem görmediği gerçeğine odaklanmıştır. Daha ziyade, edimsel koşullama yordamları davranışın serbest akışını engeller; söz konusu yordamlar katılımcının davranışlarını mevcut tepki seçenekleri arasında paylaştırmasını engeller. Davranışsal düzenleme aynı zamanda, tepki seçenekleri üzerindeki sınırlamaların sadece edimsel değil, aynı zamanda pekiştirici tepkiler üzerinde etkileri olduğu gerçeği üzerinde de dikkatini yoğunlaştırmıştır. Tarife sınırlamaları, edimsel yordamın doğrudan bir parçası olmayan, ilgili ya da yerine geçebilen tepkilerdeki değişmelerle sonuçlanabilir. Davranışsal düzenleme yaklaşımı, bizi, daha önceki kavramsallaştırmalarımızdan daha geniş bir perspektifle edimsel davranış hakkında düşünmeye özendirmektedir. Davranışsal düzenleme yaklaşımı aynı zamanda, bizi, katılımcının tüm aktivitelerini, bu aktivitelerin nasıl organize edildiğini ve bu organizasyonun tarife sınırlılıklarına ilişkin etkileri nasıl belirlediğini göz önünde bulundurmaya yöneltmektedir. Bu görüşler, önceki pekiştirme kuramlarının egemen olduğu, daha sınırlı uyarıcı tepki perspektifinden daha fazla ses getirmiştir. Özet Bir pekiştirme kuramı bize, (1) bir şeyi pekiştireç yapan şeyin ne olduğunu ve (2) bir pekiştirecin nasıl etkili olduğunu açıklamalıdır. İlk kuramlar pekiştireçlerin uyarıcılar olduğunu varsaydılar. Bu kuramların en etkili olanına göre, bir uyarıcı eğer bir dürtü durumunu azaltmada etkili ise pekiştirici olacaktır. Dürtü azaltma kuramı uzun bir süre için popülerliğini korudu; ancak daha sonra bazı güçlüklerle yüz yüze geldi (örneğin, duyusal pekiştirmeyi açıklayamadı) ve yerini tepki temelli pekiştirme görüşlerine bıraktı. Önde gelen bir tepki temelli görüşü Premack ın ayırımlı tepki olasılığı ilkesidir. Bu ilkeye göre, bir pekiştireç dürtü azaltan bir uyarıcı değil, fakat edimsel tepki olasılığına ilişkin temel düzeyden daha yüksek bir temel düzey olasılığına sahip bir tepkide bulunma fırsatıdır. Premack ilkesi klinik ve eğitim ortamlarında çok sayıdaki pekiştirme uygulamaları için temel oluşturmuştur. Fakat, tepki olasılıklarının ölçülmesine ilişkin bazı güçlükler, davranım yoksunluğu hipotezi olarak bilinen bir diğer kuramsal gelişmeyi tetiklemiştir. Bu hipoteze göre, eğer edimsel koşullama yordamı temel düzey sıklığının altında bir aktiviteye erişimi sınırlıyorsa, bir tepkide bulunma fırsatı etkili bir pekiştireç olacaktır. Davranım yoksunluğu hipotezi, ilgi odağını pekiştireçleri uyarıcılar ya da tepkiler olmaktan, bir edimsel koşullama yordamının organizmanın aktivitelerini nasıl sınırladığı konusuna

16 kaydırmıştır. Bu görüş davranışsal düzenleme yaklaşımında daha da geliştirilmiştir. Davranışsal düzenleme yaklaşımına göre, organizmalar her hangi bir durumda tercihli ya da optimal bir davranış dağılımına sahiptir. Bir edimsel koşullama yordamının devreye girmesi, bu optimal davranış dağılımını ya da davranışsal temel doyum noktasını bozar. Tipik olarak, bu bozulmaya uyum, pekiştireç tepkisinin oranı azalırken, edimsel tepki oranının artmasıdır. Bu tepkinin yeniden nasıl paylaştırılacağı işe koşulan pekiştirme tarifesi ve pekiştirici tepkinin yerine geçecek alternatiflerin varlığına bağlıdır. Önerilen Okumalar ALLISON, J. (1983). Behavioral economics. New York: Praeger. PREMACK, D. (1965). Reinforcement theory. In D. Levin (Ed.), Nebraska symposium on motivation (Vol. 13, pp ). Lincoln: University of Nebraska Press. TIERNEY, K. J. (1995). Molar regulatory theory and behavior therapy. In W. O Donohue and L. Krasner (Eds.), Theories of behavior therapy (pp ). Washington, DC: American Psychological Association. TIMBERLAKE, W., & FARMER-DOUGAN, V.A. (1991). Reinforcement in applied settings: Figuring out ahead of time what will work. Psychological Bulletin 110, ). Teknik Terimler Ayırımlı olasılık ilkesi Birincil pekiştireç Davranım yoksunluğu hipotezi Davranışsal düzenleme Davranışsal temel doyum noktası Duyusal pekiştirme Dürtü azaltma kuramı Etki Yasası Homeostasis İkincil pekiştireç Kazanılmış dürtü Koşullu dürtü Koşullu pekiştireç Premack illkesi Simge ekonomisi Tarife doğrusu

17