Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 73, Temmuz 2018, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 73, Temmuz 2018, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Dr. Öğr. Üyesi Hacer ARSLAN KALAY Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Turizm ve Otel işletmeciliği Yüksekokulu, Seyahat İşletmeciliği hacerkalay@yyu.edu.tr OSMANLI MADEN SANATINDA FİNCAN ZARFI VE BİTLİS ETNOGRAFYA MÜZESİ NDE BULUNAN FİNCAN ZARFLARI Öz Geleneksel Türk el sanatlarının önemli bir kolunu oluşturan ve Anadolu insanının üstün beceri ve zevkini binlerce yıldır yansıtmaya devam eden maden sanatı, Osmanlı döneminde çeşitli sanat dallarıyla beraber zirveye ulaşmıştır. Tunç Devri yle birlikte, madenden yapılmış ürünleri ağırlıklı olarak kullanan insanoğlu, madenin sunduğu imkânlar ölçüsünde farklı kullanım alanları için değişik formlarda, hafif ve dayanıklı eserler yapmaya başlamıştır. İnsanların ihtiyaçları doğrultusunda yapmış oldukları madenden kaplar zamanla Anadolu insanının elinde bir sanat varlığı haline gelmiştir. Günümüzde madeni eserler, Anadolu insanının yaşam tarzını ve kültürünü anlamada bir kanıt niteliği taşımaktadırlar. Osmanlı maden sanatı içinde Osmanlı kültürünün zarif parçalarından bir grubu oluşturan fincan zarfları, hem kullanım amaçları hem de sanatsal özellikleri açısından dikkat çekici eserlerdir. Fincan zarfını, kahve fincanlarının kulpsuz olarak yapıldığı dönemlerde, ince fincanların tutulabilmesi maksadıyla içine yerleştirildiği küçük kadeh olarak tanımlamak mümkündür. Bu çalışmada, Bitlis Etnografya Müzesi'nde bulunan Osmanlı Dönemine ait 3 adet fincan zarfı incelenmiş ve katalog şeklinde tanıtılmıştır. Sonuç olarak incelenen eserlerin bakır malzemeden, dövme tekniği ile yapıldığı, süslemelerinde kazıma ve kabartma tekniği ile bitkisel motiflerin uygulandığı görülmüştür. Anahtar kelimeler; Osmanlı, maden sanatı, fincan zarfı, Bitlis Etnografya Müzesi.

2 CUP HOLDERS IN OTTOMAN MINING ARTS AND THE METAL CUP HOLDERS IN BİTLİS ETHNOGRAPHY MUSEUM Abstract The mining art, which constitutes a major branch of Traditional Turkish Handcrafts and continues to reflect the superior dexterity and taste of Anatolian people for thousands of years, reached a peak in the Ottoman era together with certain art branches. Humankind, who mainly used metal products in the Bronze Age, started to make light and durable works in various forms for different areas of use to the extent that the metal allowed. Metal cups that people made in line with their needs became art assets in the hands of Anatolian people over time. Today, metal works have the characteristic of evidence in terms of understanding the culture and lifestyle of Anatolian people. Cup holders that constitute an elegant cluster of the Ottoman culture within the metal arts are remarkable works in terms of both their intended purpose and artistic characteristics. Cup holders can be defined as small pots in which thin cups are placed for holding in an era when coffee cups were made without ears. In this study, 3 metal cup holders from the Ottoman era that are located in Bitlis Ethnography Museum were examined and introduced in the form of a catalogue. In conclusion, it was seen that the materials examined were made of copper, produced with the forging technique and plant figures were used in the ornamentation through engrave and embossing. 148 Keywords; Ottoman, Mining Art, Cup Holder, Bitlis Ethnography Museum. Zarf kelime anlamı olarak bir şeyi kaplayan, çevreleyen ve muhafaza eden anlamını taşımaktadır (Kuşoğlu; 1987: 28). Kullanım amacının ötesinde yüksek bir sanat eseri özelliği taşıyan fincan zarfları ise kulpsuz porselen fincanların tutulabilmesi amacıyla içlerine yerleştirildiği özel kaplar ya da küçük kadehler olarak tanımlanmaktadır (Sözen ve Tanyeli, 2010:330). Fincan zarfları her türlü malzemeden (ahşap; abanoz, sandal ağacı, kuka, ödağacı vb, maden; gümüş, altın, bakır vb., hayvan kemik ve boynuzlarından; fildişi vb.) yapılmışlardır (Kuşoğlu; 1987: 29). Yine fincan zarflarının; kakma, oyma, telkâri (Sözen ve Güner, 1998: 52; Özaltın ve Ölmez, 2011: 20) kesme, mıhlama (değerli taş yerleştirme) gibi bilinen tüm teknikler kullanılarak süslemeleri yapılmıştır. Birkaç tekniğin bir arada uygulandığı eserlerde mevcuttur (Kuşoğlu, 1987: 29). Fincan ve fincan zarflarının ortaya çıkmasını sağlayan kahve İstanbul a Kanuni Sultan Süleyman döneminde kimi yazarlara göre tüccarlar (Bilirgen, 2002) vasıtasıyla kimi yazarlara göre ise Türk hacıları (Kuşoğlu, 1983: 25-26) vasıtası ile gelmiştir. Türkoğlu na (1996:5) göre dönemin Habeşistan Valisi Özdemir Paşa tarafından İstanbul a gelmiş olan kahve Türklerin hayatında önemli bir kültür olarak yer etmiştir. Kahve, 13. yy başlarında Etiyopya (Habeşistan) da ortaya çıkmıştır. Türkiye ye gelmesi 16. yy başlarında gerçekleşmiştir (Özgündoğdu, 1992; Bilirgen, 2018). İstanbul da büyük bir üne kavuşan kahve, Türk devlet adamları, elçiler ve yabancı devletlerin İstanbul temsilcilikleri tarafından kendi ülkelerine tanıtılmış, böylece Anadolu dan dünyaya yayılmıştır (Kuşoğlu, 1983: 26). Osmanlı dönemi itibari ile Türklerin kahveyle tanışmaları özgün mimarisi ile dikkat çeken kahvehanelerin oluşumunu da beraberinde getirmiş-

3 tir. Osmanlı döneminde ilk kahvehane İstanbul- Tahtakale de 1550 li yılların başında açılmıştır (Bilirgen, 2002). Kahve, Türk yaşamına girdikten sonra kahve hazırlamak için üretilen malzemeler (cezve, fincan, değirmen vb), kahve konusundaki hassasiyeti ve Türk kahve geleneğinin zenginliğini göstermektedir. Kahvenin yayılması ile birlikte Kanuni Sultan Süleyman Dönemi itibari ile sarayda kahveci başı görevi ortaya çıkmıştır. Benzer çalışanların zengin konaklarda da bulunduğu bilinmektedir. Osmanlıda kahve kültürü ile birlikte kahvenin hazırlanması için kullanılan araç ve gereçlerden sanatsal anlamda en önemlileri kahve fincanı ve fincan zarfları sayılmaktadır. Yüksek bir estetik kaygı ile yapılan zarfları günümüzde çeşitli müze ve özel koleksiyonlarda görmek mümkündür. Osmanlılarda ilk kahve fincanlarının kulpsuz ve zarfsız olduğu düşünülmektedir. Örneğin, 1582 tarihli, Sultan III. Murat'ın oğullarının sünnet şenliklerini anlatan "Surname-i Hümayun" adlı kitapta, kahveci esnafının geçişini gösteren minyatürde fincanlar zarfsızdır. 17.yy. başı ve 18.yy.'a ilişkin bazı albüm sayfalarında, kahve sunan içoğlanları gibi resimlerde de fincanlar zarfsız olarak betimlenmiştir (Bilirgen, 2002). Fakat bu kullanım biçiminin en geç 17.yy. sonuyla 18.yy. başından itibaren yaygınlaştığı söylenmektedir (Bilirgen, 2002). Osmanlıda saray, yalı, köşk gibi mekânlarda zarflı fincan kullanılmasına karşılık, kahvehanelerde ve mütevazı evlerde ise zarflar yerine fincan tabaklar kullanılmıştır (Kalyoncu, 2011: 375). Osmanlı döneminde fincan zarfları fincanlardan daha kısa, dudak payı bırakılacak ve farklı hacim ve boyutlarda yapılmışlardır. Genellikle küçük boyutta olanlara bülbülyuvası, daha geniş ve derinlerine kallavi adı verilmiştir (Bilirgen, 2002). Aynı zamanda Osmanlı elitleri arasında fincan zarfları zenginliğin ve inceliğin bir kanıtı haline gelmiştir. Osmanlı döneminde yapılmış olan fincan zarflarını, Madenlerden yapılan (gümüş, pirinç, bakır, altın), Sert ve hoş kokulu ağaçlardan yapılanlar (abanoz, kuka, ödağacı) ve Boğa (kaplumbağa kabuğu), fildişi, boynuzdan yapılanlar olarak üç kısımda incelemek mümkündür ( Çetinkanat, 1997: 20). Madenden yapılan zarflar genellikle fincana göre dövülerek şekillendirilmiştir. Kimi zamanda maden fincan formuna sarılarak kaynak yapılmıştır. Üst kısmı tamamlanan zarflara aynı teknikle yapılan ayak kısmı genellikle bir vida ile tutturulmuştur. Türkiye de zarf kullanımı XVII. yüzyıldan XX. yüzyıl başına kadar sürmüştür (Sözen ve Tanyeli, 2010: ). Bu çalışma kapsamında incelenen ve Bitlis Etnografya Müzesi nde teşhirde yer almakta olan üç adet fincan zarfı madenlerden yapılan zarflara örnek oluşturmaktadır. Müzede başka fincan zarfı örneği bulunmadığı için çalışma kapsamında üç eser incelenmiştir. Çalışmada yer alan ve envanter numarası /E olan ilk fincan zarfı (Foto No: 1, 1a, 1b ve 1c), geniş ağızlı ve kaideye doğru daralan bir forma sahiptir. Ahlat Müzesi nden devir yoluyla Bitlis Etnografya Müzesi ne kazandırılan ve bakır malzemeden dövme tekniği ile yapılan zarfın ağız kenarlarında dört sıra yiv ve bunların altında bir sıra kıvrık dallardan oluşan motifler bulunmaktadır. Süslemelerinde kazıma ve kabartma uygulanan zarf örneğinin gövde kısmında çiçek motifi yer almaktadır. Kısa bir kaideye sahip olan zarfın yüksekliği 4,5 cm, ağız çapı 5,5 cm ve kaidesi 3 cm dir. Kaide ve gövde ayrı dövülerek lehim işlemi ile birleştirilmiştir. 149

4 Foto No: 1 Foto No: 1a 150 Foto No: 1b Foto No: 1c Çalışma kapsamında incelenen ve envanter numarası /E olan ikinci fincan zarfı örneği (Foto No: 2, 2a, 2b ve 2c) Ahlat Müzesi nden devir yoluyla Bitlis Etnografya Müzesi ne kazandırılmıştır. Yüksekliği 5cm, ağız çapı 5,5 cm ve kaide çapı 3 cm olan zarf örneği bakır malzemeden dövme tekniği ile yapılmıştır. Kabartma tekniği ile süslemesi yapılan bu örnek geniş ağızlı ve kaideye doğru daralan bir forma sahiptir. Kaideden gövdeye çıkışta kaburga şekilli yivler yer almakla birlikte gövdede iri dal ve rozet karışımı desenler uygulanmıştır.

5 Foto No: 2 Foto No: 2a 151 Foto No: 2b Foto No: 2c Çalışma kapsamında incelenen envanter numarası /E olan son fincan zarfı örneği (Foto No: 3 ve 3a) de bakır malzemeden yapılmıştır. Yüksekliği 5 cm, ağız çapı 5,5 cm, kaide çapı 2,5 cm olan fincan zarfı sade ve süslemesizdir. Konik formlu olan zarf örneğinin yalnızca ağız kenarında iki sıra yiv bulunmaktadır. Foto No: 3 Foto No: 3a

6 Değerlendirme ve Sonuç Anadolu, ilkçağlardan beri maden ve maden işletmeciliği alanında oldukça önemli bir coğrafya olmuştur. Hititler, Urartular gibi devletlerin maden alanındaki çalışmaları Türklerin Anadolu ya girişi ile devam etmiş, Anadolu Selçukluları, Anadolu beylikleri ve Osmanlı Devleti döneminde de bu coğrafyanın sahip olduğu zengin maden kaynaklarının işlenmesine devam edilmiştir (Demir, 2017:479). Bu çalışma kapsamında Bitlis Etnografya Müzesi nde bulunan Osmanlı dönemine ait 3 adet bakır fincan zarfı form, teknik, malzeme ve süsleme açısından ele alınmıştır. Ele alınan eserlerin tamamı Ahlat Müzesi nden devir yoluyla müzeye kazandırılmış eserlerdir. Eserler genel olarak sağlam durumda olup, iç ve dış kalayları eskimiş vaziyettedir. İncelenen eserlere form ve işlev açısından bakıldığında Osmanlı dönemine ait benzer örneklerin yaygın olarak karşımıza çıktığı görülmektedir. Özellikle Sivas bölgesinde benzer örneklerle karşılaşmak mümkündür (Subaşı, 2015). Çalışma kapsamında incelenen fincan zarflarından iki adedi kadeh bir adedi ise konik formludur. Malzeme olarak kolay bulunması ve kolay işlenmesi gibi sebeplerden dolayı madeni eserlerde sıkça karşımıza çıkan bakırın kullanıldığı görülmektedir. Yine yapım tekniği olarak üç fincan zarfı örneğinde de dövme tekniği kullanılmıştır. n kaideleri gövde kısmından ayrı olarak yapılmış olup sonradan perçin işlemi ile birleştirilmiştir. Çalışma kapsamında incelenen fincan zarflarından üçüncü örnekte herhangi bir süsleme bulunmamakla birlikte, birinci örnekte kazıma ve ikinci örnekte kabartma teknikleri uygulandığı görülmektedir. Süslemelerde bitkisel unsurlar tercih edilmiştir. Çalışma kapsamında yer alan eserlerin menşei sorununun nedenleri arasında, eserlerin üzerinde yapım yeri ve yılının yazılı olduğu kitabelerinin olmayışı, eserlerin taşınabilir nitelikte olması ya da farklı bölgelerden gelen ustalar tarafından yapılmış olmaları gösterilebilir. Ancak genel olarak bakır malzemeden yapılan mutfak kapları örneklerine bakıldığında Sivas, Tokat ve Erzincan yöresi örneklerine benzedikleri görülmektedir (Karpuz, 2002: 694). Bu benzerlikten yola çıkılarak bu bölgelerde yapılan kapların Bitlis e kadar satın alma ya da hediye gibi çeşitli yollarla geldiği söylenebilir. Yine eserler üzerinde herhangi bir kitabe bulunmayışı tarihlendirme açısından net bir tarih ortaya koymayı zorlaştırmakla birlikte benzer eserlerden yola çıkılarak Osmanlı nın son dönemi olan 19. yy olarak tarihlendirilmesi mümkün görülmektedir. Bitlis Müzesi nde bulunan örnekler diğer müze ve özel koleksiyonlarda yer alan örnekler ile karşılaştırıldığında çeşitli benzer özellikler göze çarpmaktadır. Emine Bilirgen nin (2002) çalışmasında bulunan III. Selim ( ), Sultan I. Abdülhamid ( ), Sultan I. Abdülmecid ( ) dönemlerine ait olan ve Topkapı Sarayı nda sergilenen üç adet fincan zarfı örneği (Foto No: 4 ve 5), Bitlis Müzesi ndeki örnekler ile form açısından benzerlik taşımaktadırlar. Ancak yüzey süslemeleri birbirlerinden oldukça farklıdır. 152

7 Foto No: 4 Foto No: 5 III. Selim ( ) Sultan I. Abdülhamid ( ), Sultan I. Abdülmecid ( ) Çalışma kapsamında incelenen eserlerden envanter numarası /E olan fincan zarfı örneği (Foto No: 2) Fulya Bodur un (1987: 131), çalışmasında yer alan tombak zarflarla (Foto No: 6) hem form hem de süsleme açısından büyük benzerlik göstermektedir. 19. Yüzyıl sonuna tarihlenen zarf örnekleri süslemede kullanılan dövme tekniği ve iri dal ve rozet karışımı desenleri ile Bitlis Müzesi nde yer alan örnek birebir örtüşmektedir. Yine Eruz un (1993: 91) çalışmasında yer alan fincan zarfı örneği (Foto No: 7) aynı örneklerle form, teknik ve süsleme açısından büyük benzerliğe sahiptir. Subaşı nın (2015: Fotoğraf No 201a) Sivas yöresine ait madeni eserleri anlatan çalışmasında yer alan fincan zarfı örneği (Foto No: 8) form olarak aynı esere benzerliği ile dikkat çekmektedir. Aynı formda olan zarfı örneğinin süslemesinde kazıma tekniği ile yapılmış Osmanlı askeri arması tercih edilmiştir. 153 Foto No: 6 Tombak Fincan Fulya Bodur, s.131.

8 Foto No: 7 Foto No: 8 Fulya Eruz, s.91 Ebru Subaşı, Fotoğraf No 201a Maden sanatı, Türk sanatının önemli bir kolu olarak varlığını Orta Asya dan günümüze zengin çeşitleriyle devam ettirmektedir. Anadolu, sahip olduğu zengin maden yatakları ile insanların bu madenleri bularak çeşitli tekniklerle işlemeleri ve çeşitli ihtiyaçları için kullanmaları açısından önemli bir merkez olmuştur. Zaman içinde Anadolu insanı ürettiği madeni eşyayı sahip olduğu kültürle birleştirerek işlemiş ve ona sanat eseri olma özelliği kazandırmıştır. Anadolu da maden sanatçısı, her türlü madeni farklı teknikler kullanarak başarılı bir şekilde işlemiştir. Osmanlı dönemi, diğer sanat dallarında olduğu gibi maden sanatında da kullanılan malzeme ve tekniklerin zenginliği ve çeşitliliği ile en parlak zaman dilimi kabul edilmektedir. Osmanlı döneminde yapılacak olan ürünün kullanım amacına ve işlevine göre farklı madenler tercih edilmiş, özellikle mutfak eşyası gibi günlük yaşamda yer alan araçların yapımında kolay bulunması ve kolay işlenmesi gibi özelliklerinden dolayı bakır çokça tercih edilmiştir. 154 Osmanlı saray kaynaklarında mutfak eşyası olarak geçen fincan zarfları Osmanlı maden sanatının zarif parçalarını oluşturan elit sanat eserleridir. Osmanlıda kullanılan ve kahve fincan takımının bir parçası olan zarf, örnekleri çoğunlukla metaldir (Bilirgen, 2002: 98). Avrupa porselenleri ile Kütahya ve Tophane seramiklerinde pişmiş toprak zarflar da görülmektedir. Kütahya fincan zarflarının ise özgünlüğü, dikkat çekicidir. Kütahya seramiği zarflar; ajurlu zarflar, fincanla zarfın birleşik olduğu formlar, zarfın hem delik dekorlu hem de fincana birleşik olduğu formlar olarak üç grupta toplanmaktadır (Kaya, 2008: 560). Günümüzde madeni eserler başta olmak üzere özenli sanat anlayışı tüm etnografik eserlerde giderek önemini yitirmektedir. Artık bu tarz süslemeli eserler ancak müzelerde ve özel koleksiyonlarda görülebilmektedir. Günlük bir kullanım eşyası olan fincan zarflarında bile üstün sanat zevkini bize gösteren Osmanlının, sanat anlayışındaki üstün anlayış bu çalışma ile bir kez daha görülmüştür denilebilir. KAYNAKLAR Bilirgen, Emine (2002). Osmanlı Saray Hazinesi'den Fincan, Antik ve Dekor, Sayı: 72, s Bodur, Fulya (1987). Türk Maden Sanatı. İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Sanat Yayınları.

9 Çetinkanat, Z. Esra (1997). Türk Kahve Kültürü ve Kahve Takımları. Marmara Üniversitesi, Güzel Sanatlar enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. Demir, Özkan (2017). İkinci Dünya Savaşına Kadar Türkiye de Madencilik Alanındaki Gelişmeler. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, s Eruz, Fulya (1993). Konuşan Maden, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Kalyoncu, Hülya (2011). Topkapı Sarayı Müzesi Yıldız Porselenleri Koleksiyon unun Değerlendirilmesi. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul. Karpuz, Emine (2002). Anadolu Mutfaklarında Kullanılan Bakır Kaplar ve Osmanlı Dönemi Örnekleri, Türkler, C. 12, Ankara, s Kaya, Bilgehan (2008). Geçmişten Günümüze Çini Bezemeli Kahve Fincanları, Gazi Üniversitesi 1. Ulusal El Sanatları Sempozyum Bildirileri, Gazi Üniversitesi Türk El Sanatları Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları: 1, Ankara, s s. Kuşoğlu, M. Zeki (1983). "Kaybolan Sanatlarımızdan Fincan ", İlgi Dergisi, S. 50, İstanbul, s Kuşoğlu, M. Zeki (1987). Osmanlı Fincan, Antika, Sayı: 29, s Özaltın, N. & Ölmez, F. N. (2011). Osmanlı Dönemi Minyatürlerinde El Sanatlarından İzler. SDÜ Arte-Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat Dergisi; Cilt 4, Sayı Özgündoğdu, Mehmet Doğan (1992). Fincan ve Kahvenin Türklerin Yaşamındaki Yeri ve Günümüzdeki Kullanımı. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bil. Ens. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara. Sözen, Metin & Tanyeli, Uğur (2010). Sanat Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi. Subaşı, Ebru (2015). Sivas Yöresine Ait Madeni Eserler, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van. Türkoğlu, Sabahattin (1996). Geleneksel Türk Kahvesi, Skylife, Ekim, s.5-12.