Kendinize Her Şeyin Yolunda Olduğunu İspatlayın Kolorektal Kanseri Önleme ve Tarama: Bilmeniz Gerekenler

Transkript

1 Kendinize Her Şeyin Yolunda Olduğunu İspatlayın Kolorektal Kanseri Önleme ve Tarama: Bilmeniz Gerekenler

2 Kolorektal kanser utanma nedeniyle öldürür Kolorektal kanserin halen konuşması biraz zor bir konu olabileceğini biliyoruz. Utanmanın ve iyi ve açık bilgiye sahip olmamanın her ikisi kişilerin önleme ve tarama seçeneklerini doktorlarıyla konuşmamalarında önemli bir rol oynar. Bu durum birçok kişiye tanının geç evrede konmasına yol açar ve böylece hastalığı tedavi etmek daha zor hale gelir. Sonuçta insanlar gereksiz yere ölmektedir. Böyle olması gerekmez! Kolorektal kanser genellikle önlenebilir. Kolorektal kanseri önlemeye yardımcı olmak için alabileceğiniz birçok önlem vardır. Ayrıca bu kanser tarama yoluyla önlenebilecek birkaç kanserden biridir. Erken evrelerinde yüksek ölçüde tedavi edilebilir. Hastalık yeterince erken saptanırsa tedavi genellikle tam bir iyileşmeyle sonuçlanabilir. Siz veya size yakın biri 50 yaş üzerindeyse veya sizde veya ailenizde kolorektal kanser öyküsü varsa veya hastalığın bulgu ve belirtilerini yaşıyorsanız kolorektal kanseri önleme ve taramayla ilgili bu kitapçığı okumanız önemlidir. Unutmayın ki konuşulması zor konular ve ön yargılar sessizlikten beslenir. Konuşulması zor konuların üstünden gelmenin en iyi yolu bunlar hakkında konuşmaktır. Size bu kanser hakkında bilgi verecek ve aileniz, arkadaşlarınız ve belki doktorunuz dahil başkalarıyla konuşmanızı destekleyeceğiz. Bu kitapçık bu hastalığı zaten geçirip üstesinden gelmiş olanlar yani kolorektal kanser hastaları ve sağlık uzmanları tarafından yazılmıştır. Deneyimlerimizden kolorektal kanseri önlemek ve taramanın ne kadar önemli olduğunu biliyoruz ve sizin de bilgilenmenizi, ön yargıları dikkate almamanızı ve harekete geçmenizi kuvvetle öneriyoruz.

3 Giriş: Temel sorular Kolorektal kanser nedir? Bağırsak kanseri olarak da bilinen kolorektal kanser kolon veya rektumun (kalın bağırsak) kanseridir. Kolon ve rektum, gastrointestinal (Gİ) sistem yani sindirim sisteminin bir parçasıdır. Vücuttan dışarı atılan katı atıkları (dışkı) oluşturmaya yardımcı olurlar. Neden oluşur? Çoğu kolorektal kanser kolon duvarında polipler denen kitlelerle başlar. Polipler biz yaşlandıkça çok sık görülür ama çoğu kansere dönüşmez. Yaklaşık olarak 10 polipten biri kolonda bir tümör oluşturup ağrı, kanama ve diğer belirtilere yol açar. Polipler genellikle kanser haline gelişme fırsatı bulmadan basitçe ve ameliyat gerektirmeden çıkarılırlar. Kolorektal kanser için yaş, aile öyküsü, diyet ve yaşam tarzı dahil belirli risk faktörleri vardır. Önlenebilir mi? EVET. Bu kitapçık kolorektal kanseri önlemeye yardımcı olmak üzere alabileceğiniz önlemler konusunda birçok öneri vermektedir. En önemli adımlardan biri taramadır ve bu kitapçık mevcut çeşitli tarama tiplerini tanımlamaktadır (farklı ülkelerde farklı tarama tipleri kullanılır ve önerilir). Birçok ülke 50 yaşından sonra düzenli kolorektal kanser taraması önerir. Tarama, kanser haline gelmelerini önlemek için polipleri saptayıp çıkarılmalarını sağlayabilir. Tedavi edilebilir mi? EVET. Yeterince erken saptanırsa kolorektal kanser sıklıkla cerrahiyle tam olarak tedavi edilebilir. Taramanın bu kadar önemli olmasının başka bir nedeni budur. Peki ne yapmalıyım? Şu konulara aşina hale gelmek için bu kitapçığı okuyun: Kolorektal kanseri önlemek için ispatlanmış öneriler Kolorektal kanser için tanı ve tedavi yöntemleri Kolorektal kanser tarama ve önlemede kalite güvence için en son Avrupa kılavuzlarının ana hatları - böylece haklarınızı öğrenmiş olursunuz Tanı konursa tedavi yaklaşımları

4 Riskler ve önleme Her kişideki kolorektal kanserin tam nedenini belirlemek zordur ama kişilerde risk oluşturabilecek belirli bilinen faktörler vardır. Bunlar riski azaltmanıza veya normal tarama için uygun önlemleri almanıza yardımcı olacak önerilerle birlikte aşağıda liste halinde verilmiştir. 1. Yaş 50 ve üstü Risk faktörleri nelerdir? Peki ne yapmalıyım? Kolorektal kanser riski siz yaşlandıkça artar. En son Avrupa kılavuzları erkekler ve kadınların 50 yaşından sonra kolorektal kanser için taranmalarını önerir. 50 yaş ve üzerindeyseniz ve doktorunuz henüz sizle kolorektal taramayı konuşmadıysa bu konuyu kendisini bir daha gördüğünüzde açın. Ayrıca tek bir tarama testinin yeterli olmadığını unutmayın. Belirtiler birçok kişide birkaç yıl gelişmediğinden düzenli kolorektal kanser taraması önerilir. 2. Hastalık geçmişi Risk faktörleri nelerdir? Peki ne yapmalıyım? Aşağıdaki kişilerde kolorektal kanser riski artmış olabilir: Daha önce kalın bağırsaktan polip alınmış veya kanser geçirmiş kişiler Yumurtalık, rahim veya meme kanseri geçirmiş kadınlar Uzun süredir Crohn hastalığı veya ülseratif kolit öyküsü olan kişiler. Tarama genellikle 50 yaş ve üzerindeki kişiler için önerilir. Ancak yukarıdaki hastalık öykülerinden herhangi biri bulunan kişiler taramaya daha erken başlamalıdır. Kolorektal kanser için rutin tarama yaptırmanızın gerekip gerekmediğini doktorunuza sorun.

5 3. Aile öyküsü Risk faktörleri nelerdir? Peki ne yapmalıyım? Ailede kolorektal kanser öyküsü riski arttırabilir. Hastalık açısından kuvvetli bir aile öyküsü ailenizin aynı tarafından kolorektal kanser tanısı konmuş birkaç akrabanız veya özellikle genç yaşta (örn. 45 yaş altı) tanı konmuş bir veya birkaç kişi olması anlamına gelir. Kolorektal kanserli ne kadar çok akrabanız varsa veya tanı konan akrabalarınız ne kadar gençse ailenizde kanser geni olması olasılığı o kadar yüksektir. Ailenizde herhangi bir kolorektal kanser öyküsü varsa bunu doktorunuzla konuşmanız çok önemlidir. Bir aile öyküsü olan herkesin standart yaş olan 50 yaşından önce taramaya başlaması gerekir. Kolorektal kanser için rutin tarama yaptırmanızın gerekip gerekmediğini doktorunuza sorun.

6 4. Diyet ve yaşam tarzı Risk faktörleri nelerdir? Peki ne yapmalıyım? Hareketsiz bir yaşam tarzı kolorektal kanser riskini arttırırken kırmızı et, işlenmiş et ve yağdan zengin ama taze meyve, sebze, kümes hayvanları ve balıktan fakir bir diyet de aynı etkiyi yapar. Klinik kanıtlar obezitenin kolorektal kanserle doğrudan ilişkili olduğunu göstermiştir. Diyetinizin dengeli olmasına ve fiziksel olarak aktif kalmaya çalışın. Özellikle şunlara dikkat edin: Bol miktarda lifli gıdalar yiyin (özellikle lifli tahıllar ve tam tahıllar kolorektal kanser riskini azaltabilir) Diyetinizdeki doymuş yağ ve trans yağ miktarını sınırlayın Bol miktarda su için (bu işlem sindirime yardımcı olur ve kabızlığı önlemek için faydalıdır) Her hafta yediğiniz kırmızı et ve işlenmiş et miktarını azaltın Diyetinize daha fazla meyve ve sebze ekleyin (günde beş porsiyon) Sağlıklı bir kiloyu sürdürün Mümkünse düzenli olarak egzersiz yapın - ille de spor salonuna gitmeniz gerekmez. Basitçe merdivenleri kullanabilir, dükkanlara giderken yürüyebilir, ev işleri yapabilir, köpeği gezdirebilir veya otobüsten birkaç durak önce inebilirsiniz.

7 5. Sigara içme ve alkol Risk faktörleri nelerdir? Peki ne yapmalıyım? Diğer kanserler için olduğu kadar güçlü bir risk faktörü olmasa da sigara kolorektal kanser riskini de arttırır. Alkol tüketimi de riski arttırır. Sigara içmeyi bırakmayı ve alkol kullanımınızı azaltmayı deneyin.

8 Tarama ve tanı Düzenli kolorektal kanser taramaları kansere erken tanı koyma ve hatta polipleri bulup alma yoluyla önleme olasılığını arttırır. Kolorektal kanser genellikle erken tanı konduğunda çok daha kolay tedavi edilebilir ve hatta tam bir tedavi sağlanabilir ve bu nedenle düzenli tarama son derece önemlidir. Son Avrupa kılavuzları 50 yaşından sonra erkek ve kadınların düzenli olarak kolorektal tarama yaptırmasını önerir. Çeşitli tarama seçenekleri mevcuttur ve aşağıda en çok bilinenler tanımlanmıştır. Hangi tarama seçeneğinin sizin için doğrusu olduğuna karar vermek üzere lütfen doktorunuzla konuşun. Tarama Yöntemi Nedir? Testi nerede yaptırırım? Ne sıklıkla yaptırmam gerekir? GGK (gaitada gizli kan) testi veya FİT (Fekal İmmünokimyasal Test) veya Kombine Fekal FİT ve DNA marker testi GGK (gaitada gizli kan) testi, AB de önerilen ana tarama yöntemidir. İki çeşidi vardır - standart guaiak GGK testi (veya gggk testi) ve daha yeni FİT - Fekal İmmünokimyasal Test (veya iggk testi). Bu testler gaitada (dışkı) gözle görülemeyecek kadar küçük miktarlarda kan kontrolü yapar. Her ikisi de yaygın olarak kullanılır ve ikisinin de kolorektal kanser ölümlerini azalttığı ispatlanmıştır. Ancak gggk testinin yerini giderek AB kılavuzlarında önerildiği şekilde FİT almaktadır. Bu ikisi içinde FİT daha doğru sonuçlar verendir ve GGK testinin aksine kanayan polipleri de saptayabilir. FİT ile ilgili yeni bir gelişme bu testi dışkıdaki DNA markerleriyle birleştirmektir. Bu yeni çok hedefli test hem pahalıdır hem de tam bir dışkı örneği gerektirir ama gggk testi veya FİT ten daha fazla polip saptar. Evde - dışkı örnekleri hasta tarafından bir kit kullanılarak toplanır ve örnekler doktora götürülür. Bir veya iki yılda bir.

9 Tarama Yöntemi Nedir? Testi nerede yaptırırım? Ne sıklıkla yaptırmam gerekir? Esnek sigmoidoskopi Bu testte rektum ve kolonun bir kısmı sigmoidoskop denen ışıklı esnek bir alet kullanılarak incelenir; alet doktorun bağırsak kaplamasını daha net görmesi için bir yandan hava pompalanırken rektum ve kolona yerleştirilir. Bir sigmoidoskopi sırasında rektum ve sigmoid kolondaki anormal kitleler analiz için çıkarılabilir (biyopsi alınabilir). Muayenehane veya hastanede. Genelde bu test için sedasyon uygulanmaz. Testten önce alt kolonun lavmanla hazırlama yoluyla temizlenmesi gerekir. 5 yılda bir. Tarama Yöntemi Nedir? Testi nerede yaptırırım? Kolonoskopi Diğer tarama testleri pozitif ise hastanın genellikle kanser açısından kontrol edilmesi ve varsa poliplerin çıkarılması için bir kolonoskopi yaptırmak üzere doktora tekrar gitmesi gerekir. Bu testte rektum ve tüm kolon kolonoskop denen ışıklı esnek bir alet kullanılarak incelenir; alet doktorun bağırsak kaplamasını daha net görmesi için bir yandan hava pompalanırken rektum ve kolona yerleştirilir. Kolonoskopi sırasında kolon ve rektumdaki herhangi bir anormal polip çıkarılabilir. Genellikle hastane veya muayenehanede. Test sırasında çoğu hastaya bir tür sedasyon verilir. Genellikle dakika sürer. Tipik olarak öncesinde bir gün boyunca berrak sıvı ve laksatif ile hazırlık gerektirir. Ne sıklıkla 10 yılda bir. yaptırmam gerekir?

10 Tarama Yöntemi Nedir? Testi nerede yaptırırım? Ne sıklıkla yaptırmam gerekir? BT (bilgisayarlı tomografi) taraması Bir BT taraması, siz bir masada yatarken etrafınızda aletin dönüp dönerek birçok resim çektiği bir röntgen testidir. Bir bilgisayar sonra bu görüntüleri vücudunuzun incelenmekte olan kısımlarının görüntüleri halinde birleştirir (örn. kolon/ rektum). Hastanede. BT taramaları normal röntgen çekilmesinden daha uzun sürer. Test yapılırken bir masada hareketsiz yatmanız gerekir. Test sırasında masa, halka şekilli bir tarayıcı içine ve dışına kayar. 5 yılda bir. Lütfen dikkat: Diğer tarama yöntemleri de vardır ama çok yaygın olarak kullanılmazlar veya ücretleri ödenmez ve öncekiler kadar etkili olmayabilir. Şunlar sayılabilir: Çift kontrast baryumlu lavman Rektum içine hava ve baryum pompalanır. Çözelti, röntgenlerde herhangi bir polip veya tümörü gösterebilir. Baryumlu lavman testi geçmişten çok daha

11 az kullanılmaktadır çünkü küçük polipler ve kanserleri saptamakta diğer yöntemlerden (örn. kolonoskopi) daha az etkilidir. Dijital rektal muayene Doktor rektumun içini eldivenli bir parmakla muayene eder. Dışkı DNA testi Bir dışkı örneğinde belirli anormal DNA (genetik materyal) kısımlarını arayan bir test. Kapsül endoskopi Kolonoskopiye göre daha yeni ve daha az invaziv bir alternatiftir ve gastrointestinal kanalı görüntülemek üzere hap büyüklüğünde ve şeklinde bir dijital video kamera yutulur. Bu daha sonra dışkıyla çıkarılır. Bu minimal invaziv işlemin kullanılması sedasyon, radyasyon ve kanamayla ilişkili olası risklerden kaçınılmasını sağlarken endişe ve korkuyu da azaltmaya yardımcı olur. Tanı Bir tarama veya tanısal testten sonra kolorektal kanserden şüphelenilirse genellikle bir biyopsi alınır. Doktor özel bir aletle küçük bir doku parçası alır ve örnekler bir patoloğun (kanser ve diğer hastalıklara tanı koymak için eğitimli bir doktor) bunlara mikroskop altında bakacağı bir laboratuvara gönderilir. Tam bir tanı koymanın tek yolu örneklere bir mikroskop altında bakmaktır.

12 Avrupa tarama ve tanı kılavuzları - kısa bir özet Avrupa Komisyonu 2011 yılında Kolorektal Kanser Tarama ve Tanısında Kalite Güvence için Avrupa Kılavuzu belgesinin ilk sürümünü yayımlamıştır. Bu kılavuz önemli bir dönüm noktasıdır çünkü AB çapında tüm ülkelerde izlenmek üzere kolorektal kanser taramasında en iyi uygulamalar için bir referans oluşturmaya yardımcı olur. Kılavuz toplam 10 bölümden ve 250 den fazla öneriden oluşur. Bunlar genel popülasyonlar ve hastaların kolorektal kanser taramasından neler bekleyebileceklerini bilmelerine yardımcı olmaktadır. Kılavuz, her Avrupa vatandaşının önerilen standartlar ve işlemlere erişim elde edebilmesi gerektiğini belirtir. Temel öneriler için örnekler: Tarama yaşı: 50 yaşından sonra erkek ve kadınlar düzenli olarak kolorektal tarama yaptırmalıdır. Bilgiye erişim: Kolorektal kanser taraması yaptırmak isteyip istemedikleri konusunda bilgilendirilmiş kararlar verebilmeleri için hedef nüfusun mümkün olduğunca büyük kısmının ilgili bilgileri almasının sağlanması önemlidir. Açık bilgiler: Genel toplum için hazırlanmış bir broşür kullanılması önerilir. Kolorektal kanser tarama riskleri ve faydaları, kolorektal kanser riskleri (görülme sıklığı ve risk faktörleri), test sonuçlarının anlamı, olası tanısal testler ve olası tedavi seçenekleri hakkında bilgileri içermelidir. Tarama konumları: Tarama hizmetleri katılımcılar için uygun konumlarda ve klinik hizmetlere yakın olarak bulunmalıdır. Kişisel tercihler: Hizmetin sağlanması, kişilerin değerleri ve tercihlerini ve ayrıca kamu sağlığı bakımından yaklaşımları dikkate almalıdır. Tarama hizmetlerine erişim: Taramaya erişim ve anormal test sonucu olan kişiler için herhangi bir takip değerlendirmesi mali imkanlarla sınırlanmamalıdır. Tarama, prensip olarak katılımcı için ücretsiz olmalıdır. Lezyonların çıkarılması: Tarama için endoskopi sırasında saptanan kanser öncesi lezyonlar çıkarılmalıdır. Endoskopla çıkarmanın uygun olmadığı büyük kanser öncesi lezyonları olan hastalar cerrahi olarak çıkarılmaları için sevk edilmelidir. Tarama sonrası açık iletişim: Endoskopi ünitesinden çıktıktan sonra hastalara işlemin sonuçları sözel olarak açıklanmalıdır; ayrıca sözel açıklamayı desteklemek üzere kendilerine yazılı bilgi verilmelidir.

13 Test sonuçlarını alma: Bir tarama testinin tamamlanması ile katılımcı tarafından sonuçların alınması arasındaki gün olarak süre mümkün olduğunca kısa olmalıdır: kabul edilebilir bir standart 15 gün içinde >%90 şeklindedir. Takip: Pozitif tarama sonucu (herhangi bir yöntemle) sonrasında sevkten sonraki 31 gün içinde takip kolonoskopisi planlanmalıdır (kabul edilebilir >%90, istenen >%95). Kolorektal kanserin tedavisine başlama: Pozitif esnek sigmoidoskopi veya kolonoskopi ile kesin tedavi arasındaki zaman en aza indirilmeli ve vakaların %95 inde en fazla 31 gün olmalıdır (kabul edilebilir standart).

14 Teşhisten sonra geleceğe bakış Kolorektal kanser için pozitif bir tanı konursa tedavi, özellikle kansere erken evrede tanı konmuşsa olmak üzere genellikle çok etkilidir. Kolorektal kanser sağkalım oranı 1980 li yılların ortalarından beri, kısmen de artmış farkındalık ve tarama nedeniyle artmaktadır. Daha fazla polip ve kanserin daha erken evrelerde (yerel ve bölgeselken) saptanmasıyla hastalığı tedavi etmek daha kolay olmuştur. Daha iyi tedavi seçenekleri de artmış sağkalım oranlarına katkıda bulunmuştur. Erken evrede saptanan kolorektal kanser için beş yıllık sağkalım oranı %90 ın üzerindedir. Geç evrede saptanan kolorektal kanser için beş yıllık sağkalım oranı şu anda %20 civarındadır. Size hangi tedavilerin sunulacağı ve sonucunuzun ne olacağı birkaç şeye bağlı olacaktır ve bunların en önemlisi kanserinizin tanı zamanında hangi evrede olduğudur. Doktorunuz kolorektal kanserinizin evresini rakamlar (evre 0 - evre 4) veya harfler (TNM, yani Tümör Nodu Metastazları evrelendirmesi) kullanarak bildirecektir. Tedavi Kansere erken evrede tanı konursa kolorektal kanserin tamamen çıkarılmasında cerrahi başarılı olabilir. Geçireceğiniz ameliyat tipi kanserin yerine, kanserin tipine ve büyüklüğüne ve kanserin yayılıp yayılmadığına bağlı olacaktır. Şu anda birçok hastane, hasta için büyük faydalar sağlayacak şekilde minimal invaziv cerrahi sunmaktadır. Kesiler geleneksel cerrahide kullanılandan çok daha küçüktür ve genellikle daha az rahatsızlık hissedilir. Bu durum hastanede daha kısa kalma, reçeteli ağrı ilaçları için daha az gereksinim duyma, normal faaliyetlere daha erken dönme ve daha az görünür nedbe dokusu oluşmasıyla sonuçlanır. Uzun dönemli sonuçların açık ve minimal invaziv işlemler arasında benzer olduğuna ama minimal invaziv cerrahinin ameliyattan sonraki erken dönemde iyileşme açısından olası faydaları bulunduğuna dikkat etmek önemlidir. Radyoterapi (kanserin derin röntgen ışınlarıyla tedavisi) rektal kanserde sıklıkla kullanılırken kolon kanserinde çok nadiren kullanılır. Cerrahiden önce (neoadjuvan) tümör büyüklüğünü azaltmak için veya cerrahiden sonra (adjuvan) tüm kanser hücrelerinin imha edildiğinden emin olmak için kullanılmaktadır. Kanseri çıkarmak için cerrahi yeterli değilse kanser hücrelerini imha etmek üzere kemoterapi (anti kanser ilaçları) kullanılabilir. Kemoterapi ilaçları kanser hücrelerinin bölünmesi ve çoğalmasını durdurabilir ancak bu tedavi normal hücrelere de saldırdığından birkaç yan etkisi vardır.

15 Kanserin hücrelerini doğrudan hedefleyen ve normal hücrelere etkisi daha az olan biyolojik tedaviler dahil başka ve daha yeni tedavi tipleri de vardır. Bir kolorektal kanser tümörü ilaçlar yazılmadan önce ilgili biyomarkerler açısından test edilebilir. Biyomarkerler belirli bir tedavinin sizde etki etmesinin olası olup olmadığını belirtir ve böylece doktorunuzun tedaviyi buna göre ayarlamasını mümkün kılar; buna kişiselleştirilmiş tıp denir. Kolorektal kanserde RAS gen ailesi (hücre iletişim yolları, hücre çoğalması ve hücre ölümüyle ilişkili proteinler yapan genler) doktorların doğru ilacı belirlemesine yardımcı olmak için önemli biyomarkerlerdir. Doktorların test yaptığı iki farklı RAS geni tipi vardır. Normal RAS genlerine vahşi tip denir ve kolorektal tümörlerin yaklaşık %50 sinde görülürler. Tümörlerin kalan %50 sinde mutasyonlu RAS genleri vardır ve bunlara RAS mutantı denir. Tedavi kararları tümörde vahşi tip veya mutasyonlu RAS geni bulunmasına göre verilir. Biyopsi sırasında veya cerrahiyle alınan kanser hücrelerinde testler yapılır. Ek bilgi ve destek Evrelendirme, tedavi, tanı ve bu kitapçıkta bulunan tüm diğer konularla ilgili daha fazla bilgi web sitemizde veya europacolonhq Facebook sayfamızda bulunabilir

16 Bu kitapçık aşağıda adı geçenlerin ortak çabalarıyla ortaya çıkmıştır ve kendilerine teşekkürlerimizi sunarız: Profesör Halloran MBE, BSc, MSc, DipCB, EuroClinChem, FRCPath EuropaColon Uzman Hasta Danışma Grubu Merck Serono Olympus Eiken Chemical Co. Ltd. Ross Williams - Bağımsız Yazar Şubat 2016 Tescil No: Tescilli Büro: 92 Palatine Road, Londra N16 8ST. twitter.com/#!/europacolon