Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 33, Kasım 2016, s. 1-23

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 33, Kasım 2016, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Prof. Dr. Canan PARLA Anadolu Universitesi, Sanat Tarihi-Türk İslam Sanatı cparla@anadolu.edu.tr DİYARBAKIR SURLARININ ARTUKLU DÖNEMİ FİGÜRLÜ KABARTMALARI Hasankeyf Artuklu hükümdarı Nureddin Muhammed, Diyarbakır ı fethettikten sonra ilk iş olarak surların tahrip olan bölümlerini onartmış, Urfa Kapısı nı yeniden düzenleterek kuzey açıklığı üzerindeki sur duvarına figürlü kabartmalar koydurtmuş ve Ulu Beden (Evli Beden) Burcu nun inşasını başlatmıştır. Diyarbakır İç Kalesi nde kapsamlı imar faaliyetlerine bulunarak idari merkezi iç kalenin diğer bölümlerinden ayıran sur duvarı üzerine aslan-boğa mücadele sahneli kabartmalarla bezenen Artuklu Kemeri ni açtıran Hasankeyf Artuklu hükümdarı Nasreddin Mahmud al-malik es-salih de Ulu Beden Burcu nu tamamlatmış ve yakınına Yedi Kardeş Burcu nu yaptırmıştır. Diyarbakır Artuklu dönemi, ve yılları arasını kapsayan ilki Hasankeyf, ikincisi Mardin Artuklularının hakimiyetinde geçen iki ayrı tarih dilimini kapsamaktadır. Sur duvarları üzerindeki Artuklu dönemi figürlü kabartmalarının tümü Hasankeyf Artuklu dönemine aittir. Diyarbakır surlarının Artuklu dönemi figürlü kabartmalarına ikonografik açıdan yaklaşan bu çalışmada imge ve simgelerle yüklü figürlü kabartmaların tek tek ve birlikte ürettikleri anlamlar üzerinde durulmaktadır. Anahtar kelimeler: Diyarbakır, Artuklular, Urfa Kapı, Artuklu Kemeri, Ulu Beden Burcu, Yedi Kardeş Burcu, Figürlü Kabartma Öz

2 ARTUQID ERA FIGURED RELIEFS OF DIYARBAKIR CITY WALLS Abstract After the Artuqid ruler Nureddin Muhammed conquered the city of Diyarbakir, he made the damaged walls repaired, and restructured the gate called Urfa Kapi. On the northern aperture of the walls, over the gate he placed figured reliefs and then he commenced the construction of Ulu Beden Tower (also called Evli Beden). The successor Artuqid ruler Nasreddin Mahmud al-malik es-salih continued major reconstruction activities at the inner citadel of the city walls and built the Artuqid vault decorated by the relief of lion-bull struggle scene, and added the tower called Yedi Kardeş (Seven Brothers). Diyarbakir s Artuqid era spans the years of and The first part was during the reign of Hasankeyf, and the second part was during the times of Mardin Artuqids. All the figured reliefs are from the era of Hasankeyf Artuqids. This article concentrates on the iconographic features of the symbols and signs of Artuqid era figured reliefs of Diyarbakir city walls and deals on their meanings, one by one and collectively. Keywords: Diyarbakir, Artuqids, Urfa Kapi, Artuqid Vault, Ulu Beden Tower, Yedi Kardeş Tower, Figur Hasankeyf Artuklu hükümdarı Nureddin Muhammed in, Selahaddin Eyyübi nin de başında bulunduğu Eyyübi kuvvetleriyle birlikte kuşattığı Diyarbakır ı İnaloğulları ve vezirleri Nisanoğullarından 9 Mayıs 1183 tarihinde almasıyla kentte Artuklu dönemi başar. 1 Diyarbakır Artuklu dönemi ve yılları arasını kapsayan ilki Hasankeyf, ikincisi Mardin Artuklularının hakimiyetinde geçen iki ayrı tarih dilimini kapsamaktadır. Nureddin Muhammed, Diyarbakır ı aldıktan sonra ilk iş olarak surların tahrip olan yerlerini onartmış, Urfa Kapısı nı 2 yeniden düzenleterek Ulu Beden (Evli Beden) Burcu nun inşasını başlatmıştır Nureddin Muhammed, babasının bütün çabalarına rağmen bir türlü düşüremediği Diyarbakır ı ele geçirme fırsatını Selahaddin Eyyübi nin el-cezire beylerine kendisine itaat etmeleri ve ayrıca, küffarla yapılacak savaşlara askeri yardım göndermeleri karşılığında ülkelerinin korunacağını bildirmesi üzerine, 1182 yılında Selahaddin Eyyubi ye itaat ve tabiiyetini bildirerek kendisine düşman olan Diyarbakır sahibine karşı yardım talep etmekle elde eder. Artuklu ve Eyyubi kuvvetlerinin kuşatmasının ardından Diyarbakır alınınca, iç kaledeki emir sarayına yerleşen Selahaddin Eyyübi, buradan halife katına kentin düştüğünü bildiren bir mektup yazıp göndermiş ve ardından Artuklu hükümdarı Nureddin Muhammed e teslim ettiği kentten ayrılmış, böylelikle Diyarbakır da Hasankeyf Artuklu dönemi ( ) başlamıştır. Bu konuda bknz., Cahen, Claude, (1935), Le Diyar Bakr au temps des premiers Urtukides, Journal Asiatique, 227, s ; Turan, Osman, (1973), Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul Matbaası, İstanbul, s.22; Salnâme-i Vilâyet-i Diyarbekir, (1302), s ; Çevik, Adnan, Selçuklu Fütuhatı Ardından Diyarbakır ve Yöresinde Kurulan Türkmen Beylikleri, I. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu Mayıs 2004 Diyarbakır-Bildiriler, T.C. Diyarbakır Valiliği İzmir 2004, s , s ; Akgündüz, Murat, Artuklular Zamanında Diyarbakır da İlmî Faaliyetler I. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu Mayıs 2004 Diyarbakır-Bildiriler, T.C. Diyarbakır Valiliği İzmir 2004, s , s Diyarbakır ı batısından Urfa ya bağlayan yolun başlangıcında yer alan Urfa Kapı, 4. yüzyılda inşa edilen Bizans dönemi kent surunun dört ana kapısından biridir. 5. yüzyıl başlarında Mar Zu oro, 11. yüzyılda Rum Kapı adlarıyla anılmış, tarih boyunca pek çok kuşatma görmüş ve onarılmıştır. Bu konuda bknz, Ritter, Carl, (1844), Die Erdkunde des Halbinsellandes Klein-Asien, Berlin, s.31; Parla, Canan, (1990), Türk-İslâm Şehri Olarak Diyarbakır,

3 Urfa Kapı nın Figürlü Kabartmaları Urfa Kapısı nın figürlü kabartmaları, kitabesine göre yılında düzenlenen kuzey kapı açıklığının üstündeki sur duvarı ile sövelerinin üst kotunda bulunan konsolların birbirlerine bakan yüzeyleri ve demir kapı kanatları üstünde yer almaktadır (Resim:1-5). Profilli silmelerle hareketlendirilmiş taş örgülü söve ve düz kemerle biçimlendirilen dikdörtgen biçimli kapı açıklığının, 4 söve konsollarının karınlarında başlarında çelenk gibi halka taşıyan birer boğa başı kabartması, demir kapı kanatlarında stilize boğa ve koç başlarından oluşan çok sayıda küçük demir kakma mıh bulunmaktadır (Resim:3-5). Kapının profilli düz kemerinin üstünde yer alan üç satırlık bani kitabesinin 5 alt satırını tam ortadan ikiye bölerek yukarıya taşan ve kitabenin alt-ortasında kademelenme oluşturan boşaltma kemerinin kilit taşına ağzında halka tutan bir boğa başı 6 ile bu başın boynuz uçlarına pençeleriyle basan bir kartal kabartması işlenmiştir (Resim:2-6). Kapının profilli düz kemeri ile boşaltma kemeri arasında oluşan, iki yandan birer kanatlı ejder kabartması arasına alınmış yay biçimli boşluğa ve zâlik fî sene tis a ve seb în ve hamse-mie (ve o 579 senesinde) 7 biçiminde yazıyla tarih veren tek satırlık inşa kitabesi yerleştirilmiştir. 3 Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, s.32.; Parla, Canan, (2005), Diyarbakır Surları ve Kent Tarihi, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, 1-22, s , s Artukluların yeni burçlar inşa ederek Diyarbakır kent surunu takviye ettiklerine tanıklık eden ve sur duvarları üzerinde yer alan Artuklu kitabeleri için ayrıca bknz., Parla, Canan, (1990), a.g.tez., s :no.23-28; s :no.47-48, ; Parla, Canan, (2012), Diyarbakır Surlarının Söyledikleri, (Ed. F. Meral Halifeoğlu, Neslihan Dalkılıç), Uluslararası Diyarbakır Surları Sempozyumu, T.C. Diyarbakır Valiliği Kültür Sanat Yayınları, Diyarbakır 2012, s Urfa Kapı nın kuzey açıklığının kente bakan arka tarafında tonozlu bir mekân bulunmakta, bu mekândan basık kemerli bir açıklıkla kente girilmektedir. 5 Parla, Canan, (1990), a.g.tez., s , No.48 de kitabe metni şöyle verilmektedir: Esirgeyen bağışlayan Tanrı adıyla. Tanrı tarafından yardım gören, yakın zamanda bir fetih yapacak efendimiz âlim ve adil hükümdar, yardım gören, Tanrı nın yardımıyla üstün gelmiş, dünyanın ve dinin ışığı, İslam ın parlaklığı, halifenin yardımcısı, devletin başı, milletin direği, ümmetin büyüklüğü, hükümdarların ve sultanların iftiharı, kâfirlerin hakir ve Tanrı ya ortak koşanların yok edicisi, dinsiz ve dinden çıkanların kahredicisi, Müslüman orduların başı, Tanrı için cihat edenlerin yardımcısı, yüksekliklerin medarı, hilafetin parlaklığı, dünya pehlivanı İranlı Husrev beylerin hükümdarı, güvenilir, şahin, kutlu bey, fetihler babası, müminlerin emîrinin yardımcısı Artık oğlu, Sökmen oğlu, Davud oğlu, Kara Arslan oğlu Muhammed tarafından 579/1183 senesinde yaptırılmıştır. Kitabeler için ayrıca, bknz, Berchem, Max Van,- Strygowski, Josef, (1910), Amida, Paris Ernest Letoux Hidelberg, s.76, No Berchem, Max Van,-Strygowski, Josef, (1910) Amida, Paris Ernest Letoux Hidelberg, Levha XVII-resim: 2 den henüz sağlam durumdaki boğa başının ağzında burmalı bir halka taşıdığı açıkça görülmekte, s.78-şekil 28 de Urfa Kapı nın kuzey kapısının kemer kilit taşı üzerindeki kartal ve boğa başının çizimi verilmiş bulunmaktadır. 7 Artuklu dönemi Urfa Kapısı nın ejder figürleri arasında yer alan kitabeyi okuyarak çizimini yapan Anadolu Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü yüksek lisans öğrencisi Erkan Kaya ya ve yazım hatalarını düzelten Anadolu Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi Doç. Dr. Mehmet Mahur Tulum a çok teşekkür ederim. Ejder, on iki hayvanlı Türk takvimine göre beşinci yılın adıdır. Bu takvime göre Diyarbakır ın alınışından (1183) bir yıl sonra 1184 de ejder yılına girilmiştir.

4 Resim 1: Urfa Kapısı Resim 2: Urfa Kapı kuzey açıklığının kitabe ve bezemeleri Resim 3-5: Soldan sağa kuzey ve güney söve boğa başı kabartmaları ve demir kapı mıhı Kanatları açık olarak cepheden verilen kartal kabartmasının başı kopmuş, tamamen tahrip olan boğa başının sadece boynuzları günümüze gelebilmiştir. Kartal kabartmasının yelpaze biçimli kuyruğu, cepheden verilen boğa başının boynuzları arasındaki boşluğu doldurmaktadır. Urfa Kapısı nın Artuklu dönemi inşaatını gösterir tarih veren kitabesinin iki yanındaki kanatlı ve ön ayaklı ejder kabartmalarının gövdeleri düğüm ve büklüm yapmaktadır. 8 Birbirlerine doğru yürür vaziyette yandan tasvir edilen ejderlerden kuzey yandakinin gövdesi tek, güney yandakinin çift büklümlüdür. Kuzey yandaki ejderin baş ve gövdesinin üst kısmı tahrip olmuştur. Daha iyi durumdaki güney yandaki ejderin, badem biçimli gözü, alt kirpikleri, kaşı, başının üstünden çıkan iki sivri boynuzu, alt ve üst uçları dışarıya doğru büklüm yaparak kıvrılan açık ağzından çıkardığı üçgen biçimli sivri dili rahatlıkla seçilebilmektedir. Kabartmaların üzerindeki zorlukla seçilebilen keski izleri, ejder gövdelerinin pullarla bezenmiş olabileceklerine işaret etmektedir. Urfa Kapı nın figürlü kabartmalarında anlam araştırmasına girişen Max Van Berchem, kuzey kapı açıklığı üzerinde yer alan Artuklu hükümdarı Nureddin Muhammed in şahin sıfatıyla anıldığı kitabe metnine dayanarak, kemer kilit taşında bulunan kuş figürünün hükümdarın zaferini simgeleyen bir şahin olabileceğini belirtmiş ve Diyarbakır Ulu Camii nin doğu maksuresinin kent meydanına bakan doğu cephe kemerinin iki yanındaki aslan-boğa mücadele sahnelerini (Resim:7-8) örnek göstererek bu kompozisyonda ikili bir mücadele 4 8 Öney, Gönül, (1969), Anadolu Selçuklu Sanatında Ejder Figürleri, Belleten XXXIII-S.132, s , s.180 de Ejderlerin Rumi yaprağı biçimli kanatlarının, ön ayaklarının gövdeyle birleştiği yere bir halkayla takılmışçasına yerleştirildiği belirtilmektedir. Ejder figürü için ayrıca bknz, Esin, Emel, (1969), Evren (Selçuklu San atı Evren Tasvirinin Türk İkonografisinde Menşe leri), Selçuklu Araştırmaları Dergisi, I, s ; Hartner, Willy, (1938), The Pseudo Planetary Nodes of the Moon s Orbit in Hindu and Islamic Iconographies, A Contribution to the History of Ancient and Medieval Astrology to Ananda K. Coomaraswamy, Ars Islamica V, Michigan, s

5 sahnesi ile İnaloğulları ya da Nisanoğullarını yenen muzaffer bir hükümdar sembolü görmüştür. 9 Resim 6: Kartal-boğa başı Resim 7-8: Diyarbakır Ulu Camii aslan-boğa mücadele sahneleri Aslan-boğa mücadele sahnelerinin, en erken olarak MÖ 4000 li yıllardan itibaren 10 Şubat-21 Mart arasını kapsayan bir zaman diliminde Mezopotamya da gözlemlenen Aslan ve Boğa takım yıldızları ile ilişkili olarak Mezopotamya da tarım mevsiminin başlangıcını gösterdikleri, astrolojik içerikli bu takvimsel olayı belirleyerek ilkin Sümerlere ait bir vazoda, MÖ 8. yüzyıla ait bir Asur bronz diskinde, MÖ 6. yüzyıla tarihlenen bir Ahamenid duvar kabartmasında yerlerini aldıkları tespit edilmiştir. 10 MÖ 500 den sonra Ay-Güneş takviminin 5 9 Berchem, Max Van,-Strygowski, Josef, (1910) a.g.e., s.68, ; Parla, Canan, (2015), Diyarbakır Artuklu Dönemi Urfa Kapısı nın Figürlü Kabartmalarına İkonografik Yaklaşım, Turkish Studies, Volume 10/6, s ; s.770 de de gerçekleşen depremle büyük hasar gören, yılında çıkan bir yangınla yerle bir olan Diyarbakır Ulu Camii ni İnaloğullarının ayağa kaldırdıkları ve cami avlusunun doğusuna , batısına tarihinde iki katlı birer maksure yaptırmaya başladıkları, maksurelerin revaklarıyla birlikte İnaloğlu hükümdarı İbrahim Ebu Mansur İlaldı tarafından 1141 Nisan-Mayıs aylarında yaptırıldığı; Ebu Mansur İlaldı dan (öl.1141) sonra yerine geçen oğlu Mahmud zamanına ait protokol kaidelerinin alt üst edilerek vezir Nisanoğlu Ahmed oğlu Hasan ın adının başa yazıldığı tarihli kitabeden, bu tarihte doğu maksurenin inşaatının sürdüğü; s de Ebu l Kasım Ali nin İnaloğulları dönemi işlerini yok sayarcasına yapının masraflarının kendi servetinden karşılandığını bildirdiği tarihli kitabesinden, yapının bu tarihte tamamlandığının anlaşıldığı belirtilmekte; s.771 de doğu maksurenin kent meydanına bakan doğu cephe kemerinin köşelerinde bulunan aslan-boğa mücadele sahneleri üstünde yer alan, İnaloğullarının adının dahi anılmadığı Nisanoğullarına ait tarihsiz kitabeden...büyük ordu komutanı, dinin yüceliği, islamın şerefi, devletin saygınlığı, milletin değeri, ümmetin süsü, orduların başı, emirlerin tacı, devletin şerefi, mü minlerin emiri Nisan oğlu Hasan oğlu Ebu l Kasım Ali biçiminde okunan metnin, İnaloğlu hükümdarı Mahmud un, vezir Ebu l-kasım Ali tarafından iyice sindirildiğine ve vezirin kendisini hükümdar addettiğine işaret ettiğine dikkat çekilmekte; Nisanoğlu Ebu l-kasım Ali nin babasının vezirliği sırasında Mardin Artuklu hükümdarı Timurtaş ın 1151 yılında ard arda iki kez kuşattığı Diyarbakır ın, kendi vezirliği sırasında Hasankeyf Artuklu hükümdarı Fahreddin Kara Arslan (öl.1167) tarafından ikisi birer yıl arayla olmak üzere yılları arasında üç kez kuşatıldığı; s.772 de, her seferinde Artuklulara karşı Diyarbakır ı korumayı başaran Nisanoğlu Ebu l-kasım Ali (öl.1179) nin, Ulu Camii nin doğu maksuresinin özellikle kent meydanına bakan cephesindeki tek büyük kemerinin köşeliklerine Artuklulara karşı elde edilen zaferi simgeleyecek biçimde İslam sanatında, karşıt değerlerden birinin diğerine üstünlüğünü ifade eden aslan-boğa mücadele sahneli kabartma kompozisyonlar koydurtmasının çok doğal olduğu belirtilmekte, sözkonusu kabartmaların gerçekten bu amaçla işlenip işlenmediklerinin bilinemediğine dikkat çekilmektedir. 10 Hartner, Willy, (1965), The Earliest History of the Constellations in the Near East and The Motif of the Lion-Bull Combat, Journal Of Near Eastern Studies, January-April, Volume XXIV, Number I-2, s.3; Aslan-boğa mücadele sahneleri için ayrıca bknz., Hartner, Willy.-Ettinghausen, Richard, (1965), The Conquering Lion, The Life Cycle of a Symbol Oriens, XVII, s ; Öney, Gönül, (1970), Anadolu Selçuk Mimarisinde Boğa Kabartmaları, Belleten XXXIV , s ; Öney, Gönül, ( ), Anadolu Selçuklu Mimarisinde Arslan Figürü, Anadolu (Anatolia) XIII, s.1-41.; Gündoğdu, Hamza, (1979), Türk Mimarisinde Figürlü Taş Plastik, İstanbul

6 başlangıcını, Zerdüşt takviminde tarım yılı, Güneş yılı ve bahar başlangıcını, Nevruz ve 21 Mart gününü (ilkbahar ekinoksu) sembolize eden aslan-boğa mücadele sahneleri, 11 Max Van Berhem in ifade ettiği gibi Diyarbakır Ulu Camii nin doğu maksuresinde, 12 gerçekten bir yandan Nisanoğullarının İnaloğullarını baskı altına alarak yok saydıkları diğer yandan da Artuklulara karşı ülkelerini korudukları dönemin tarihi gerçekliklerine uygun olarak askerisiyasi içerikle öncelikle Artuklulara, daha örtük olarak İnaloğullarına üstün gelindiğini göstermek amacıyla yapılmışlarsa, 13 her şeyden evvel Hasankeyf Artuklu hükümdarı Nureddin Muhammed in, kendisinin yenilgisini simgeleyen boğa başı kabartmasına neden Urfa Kapı da yer verdirdiğini sorgulamak gerekir. Tarafımdan gerçekleştirilmiş konuya ikonolojik olarak yaklaşan bir araştırma sonucunda, Urfa Kapı daki kartal-boğa başı kompozisyonunda ileri sürüldüğü gibi figürler arasında bir mücadele bulunmadığı; Diyarbakır, Boğa burcu hükmünü sürerken 9 Mayıs 1183 tarihinde aldığı için özellikle Urfa Kapısı nın kuzey açıklığının kemer kilit taşına Boğa burcunu simgeleyen boğa başı kabartmasının işlendiği; boğa başının ağzında tuttuğu halkanın, Diyarbakır ın alınmasıyla ilgili bir zafer halkası olabileceği; boğa başının üstünde yer alan kuş figürünün Büyük Selçuklu döneminin figürlü kabartmalı Büyük Selçuklu ve Melikşah Burçlarının kartal kabartmalarında olduğu gibi, hükümdara hükümdarlık yetkisini veren ilahi güç simgesi olarak hükümdarlık ve devlet arması olarak kullanılan kartal figürü olduğu; İslam astrolojisinde Güneş in zirvesini temsil eden Koç burcu dolayısıyla kartalın Güneş sembolü olarak Ay sembolü boğa figürüyle birlikte astrolojik bir sembol oluşturdukları; yay biçimi nedeniyle dönme hareketine göndermede bulunan ve felek çarkı imgesi oluşturan 6 Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.; Yıldırım, Savaş, (2003), Aslan-Boğa Mücadelesi Kompozisyonu, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi 43, 2, s.1-18.; Diyarbakır İslami dönem süslemeleri için ayrıca bknz., Baş, Gülsen, (2013), Diyarbakır daki İslâm Dönemi Mimari Yapılarında Süsleme, TTK Yayınları, Ankara. 11 Hartner, Willy,-Ettinghausen, Richard,(1965), a.g.m., s ve Hartner, Willy, (1965), The earliest..., s.2 de, MÖ 4000 civarında Boğa, Aslan ve Akrep takım yıldızlarının, ilk bahar gündoğumu (ekinoks), yaz gündönümü (solsite) ve son bahar gündoğumu (ekinoks) noktalarından geçtiği, bu olayın bir yörünge düzleminde (ekliptik) oluştuğu, Eski Mezopotamya ve Yakındoğu sanatlarında Boğa Aslan ve Akrep takımyıldızlarının üçü bir arada, ayrı ayrı ya da ikisi bir arada aslan, boğa ve akrep figürüyle temsil edildiği; s da, 10 Şubat MÖ 4000 de çok çarpıcı bir biçimde yılda bir kez olan bir olayın gerçekleştiği, öğleden sonra saat 18 i 40 geçe Güneş ufkun 20 derece altındayken Boğa takım yıldızında Pleiades yıldızı Güneş sel (heliakal) olarak batarken, alaca karanlıkta Akrep takım yıldızının yükseldiği, güney yarım kürenin en parlak yıldızları olarak Regilus, Hydrae ve Canopus yıldızlarının en üst noktaya ulaştığı, Canopus yıldızının ufkun bir kaç derece üzerinde bulunduğu sırada, Aslan takım yıldızının tam zenitin üzerindeki yerini aldığı, bunu takip eden 40 gün süresince Boğa takım yıldızının, Güneş in görünen ışınları arasında kaybolduğu, 40 gün sonra 21 Mart ta yeniden doğarak bahar ekinoksunu haber verdiği, Aslan ve Boğa takım yıldızlarının göreceli pozisyonlarının 3500 yıl öncesiyle aynı olduğu, sembolik bir ifadeyle zafer kazanan aslanın maksimum gücünü göstererek ufkun altına kaçmaya çalışan boğayı yok ettiğinin ifade edilebileceği, MÖ 500 de bu olayın Asur Ay-Güneş takviminin başlangıcını, Zerdüşt takvimine göre de Nevruz u belirleyerek 21 Mart günü olarak sabitlendiği belirtilmektedir.; Çaycı, Ahmet, (2002), Anadolu Selçuklı Sanatı nda Gezegen ve Burç Tasvirleri, s. 97 de, Aslan boğa mücadele sahnelerinin, Güneş in güney yarım küreden kuzey yarım küreye geçişini, dolayısıyla kuzey yarım kürede mevsimin kıştan ilk bahara geçişini temsil ederek Nevruz simgesi olarak kullanıldıkları belirtilmektedir. 12 Bu konuda bknz., Parla, Canan, (2015), Diyarbakır Artuklu Dönemi Urfa Kapısı nın Figürlü Kabartmalarına İkonografik Yaklaşım, Turkish Studies, Volume 10/6 Spring, s , s Aslanın boğaya üstün tasvir edildiği mücadele sahneleri Ortaçağ ın muzaffer hükümdarlarca askeri-siyasi içerikli bir sembol olarak kullanılmıştır.

7 579 Hicri (26 Nisan Nisan 1184) 14 tarihini veren inşa kitabesini iki yanından sınırlayan kanatlı ejderlerin, Gönül Öney in vaktiyle işaret ettiği gibi cevzeher sembolü oldukları (Resim:9-10); Hicri yılı içinde Diyarbakır ın alındığı 9 Mayıs 1183 tarihi ile yılın nihayetlendiği 13 Nisan 1184 tarihleri arasında gerçekleşen Güneş ve Ay tutulmalarından uğurlu addedilmiş birine, belki de Diyarbakır ın alındığı tarihe (9 Mayıs 1183) en yakın tutulma olarak 23 Mayıs 1183 de İkizler burcunda gerçekleşen Güneş tutulmasına atıfta bulunulduğu; Urfa Kapı daki Artuklu inşaatının bu tarihte başlatılmış olabileceği, dolayısıyla Urfa Kapı da astrolojik bir horoskopa göre tılsım içeren bir tarihlendirmede bulunulduğu gösterilmiş, 1184 yılının on iki hayvanlı Türk takvimine göre ejder yılına denk gelmesine de ayrıca dikkat çekilmiştir Resim 9: Kuzey yandaki kanatlı ejder (cevhezer gezegeni) figürü 14 Unat, Faik Reşit, (1984), Hicrî Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme Kılavuzu, 5. Baskı, T.T.K. Yayınları Ankara, s den hesaplanmıştır. 15 Öney, Gönül, (1969), a.g.m., s Parla, Canan, (2015),...Urfa Kapısı nın Figürlü... s ; Parla, Canan, (2016), Urfa Kapısı nın Bezemeleri, (Ed. Canan Parla), Yazıtları ve Betimlemeleriyle Diyarbakır Surları, T.C. Diyarbakır Valiliği Kültür Sanat Yayınları:17, 2016, s

8 Resim 10: Güney yandaki kanatlı ejder (cevhezer gezegeni) figürü Ulu (Evli) Beden ve Yedi Kardeş Burçlarının Figürlü Kabartmaları Büyük boyutlu silindir biçimli gövdeleri ve figürlü kabartmalarıyla dikkati çeken Ulu Beden ve Yedi Kardeş Burçlarını yaklaşık olarak yarı yükseklikte iki bölen ve bir kemer gibi saran tek satırlık enli kitabelerinin, kalınlaştırılmış üç satırlık orta bölümlerinin köşelerine ve hemen üstlerindeki burç duvarına, üst ortaya büyük boyutlu birer figürlü kabartma yerleştirilmiştir (Resim:11-12). Yedi Kardeş Burcu nda kitabenin orta bölümünün sadece üst köşelerine birer kanatlı aslan kabartması yer alırken, Ulu Beden Burcu nda kitabenin başlangıç ve bitişlerinde birer aslan-grifon, orta bölümünün alt köşelerinde birer aslan, üst köşelerinde birer sfenks kabartması yer almakta, her iki burcun da figürlü kabartmaları, kitabelerinin kalınlaştırılmış orta bölümlerinin daha üstündeki burç duvarına, üst ortaya ve onur mevkiine yerleştirilmiş birer çift başlı kartal kabartmasıyla taçlandırılmış bulunmaktadır. 8 Resim 11: Ulu Beden Burcu Resim 12: Yedi Kardeş Burcu Kitabelerin kalınlaştırılmış orta bölümlerine burçları yaptıran hükümdar adları baba adlarıyla birlikte yazılmış, kitabelerin bu bölümleri ayrıca simge ve imgelerle yüklü kabartmalarla çevrelenek vurgulanmıştır. Ulu Beden Burcu nda kitabenin 17 orta bölümüne ayrıca inşa tarihi (605/1208), Yedi Kardeş Burcu nda Artuklu hükümdarı Nasireddin Mahmud al-malik es-salih in kendi çizdiği plana göre burcu mimar İbrahim es-sarefî oğlu Yahya ya yaptırdığı yazılmıştır. 18 Her iki burçta da kompozisyonun odağını teşkil eden kitabelerin orta 17 Ulu Beden Burcu nun kitabesi Tuncer, Orhan Cezmi, (2016), Ulu (Evli) Beden Burcu (33.) Yazıtları, Parla, Canan,-Tuncer, Orhan, Cezmi, (2016), a.g.e., s.109 da şöyle verilmektedir; Besmele. Mülk, bir olan ve yok eden Allah ındır. Bu bina Artuklu oğlu Sokman oğlu, Davud oğlu, Kara Arslan oğlu Muhammed oğlu...ulviyetin meleği, büyük hilafetin varlığı, insanları ödüllendiren, imanın yardımcısı, ümeranın padişahı, sultanların meliklerin öğüncü, Müslümanların ve İslamın sultanı, din ve dünyanın yardımcısı, dirilten, yardım görmüş, galip gelmiş, teyit olunmuş, adil, bilgin, salih olan efendimizz sultan Ebul Feth Mahmud un buyruğu ile yapıldı (Allah yardımcılarını aziz etsin. İktidarını iki kat yapsın). Ya Rabbi! Nimetini onun üzerine daim et. Her taraftan, sağından, solundan, önünden, arkasından rahmetinle ilahî saadetini kılavuz et. Sene 605/1208. Ebedî minnetler, akıl ihsan eden Allah a mahsustur. Mimari Cafer oğlu İbrahim dir. 18 Parla, Canan, (1990), a.g.tez., s , no.25.; Parla, Canan, (2012), Diyarbakır Surlarının Söyledikleri, (Ed. F. Meral Halifeoğlu, Neslihan Dalkılıç), Uluslararası Diyarbakır Surları Sempozyumu, T.C. Diyarbakır Valiliği Kültür Sanat Yayınları, Diyarbakır 2012, s , s.43 de Yedi Kardeş Burcu nun kitabesi şöyle verilmektedir; Esirgeyen, bağışlayan Tanrı adıyla. Resmen ilan edilmiş emre uymak gerekir. Yetkili, alim, adil, Tanrı dan yardım

9 bölümleriyle figürler, merkezden başlayıp çevreye yayılan bir düzenlemeyle algı alanına girerler. Böylesi bir kompozisyonun tercihinde izleyicilerin oldukça uzaktan görülebilen büyük boyutlu figürleri ve kitabelerin kalınlaştırılmış orta bölümlerinde yazılı olanları aynı anda algılayarak birlikte değerlendirilmelerinin amaçlandığı, bu amaç doğrultusunda kitabelerin ilk okunması istenen orta bölümlerinin, birer kemer tokası gibi öne çıkartılmasına ve algı alanının merkezini oluşturmalarına gayret edildiği açıktır. 19 İnşasını Hasankeyf Artuklu hükümdarı Nureddin Muhammed in (öl.1185) başlattığı Ulu Beden Burcu nu, kitabesinin üç satırlık orta bölümünde yer alan metne göre Nasireddin Mahmud al-malik es-salih tamamlatmıştır. 20 Kitabenin bu bölümünden geçen dik eksen üzerinde, daha alt kotta yer alan sanatçı kitabesine göre Ulu Beden Burcu nun mimarı Cafer oğlu İbrahim dir. 21 Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah ın de yaptırdığı Büyük Selçuklu ve de yaptırdığı Melikşah (Nur) Burcu ile 1183 tarihli Artuklu dönemi Urfa Kapısı nın kuzey açıklığı üstündeki figürlü kabartma kompozisyonlarında olduğu gibi Ulu Beden ve Yedi Kardeş Burçlarının bezeme kompozisyonları da en üste, onur mevkiine yer alan birer kartal kabartmasıyla tamamlanmıştır. Farklı olarak Ulu Beden ve Yedi Kardeş Burçlarının kartal kabartmaları çift başlı, diğerlerinin tek başlıdır. 22 Ulu Beden Burcu nun etek kısmını saran eğimli yüzeyinin güneye bakan yarısında günümüze gelebilmiş bir kaç kitabe parçası ile her biri figürlü kabartmalara sahip altı yuvarlak madalyon bulunmaktadır (Resim:13-14). 9 görmüş ve üstün gelmiş, adaletin canlandırıcısı, dünya ve dinin üstünlüğü, İslâmın ve Müslümanların temel direği, devletin yüceliği, hükümdarların ve sultanların gururu, emirlerin hükümdarı, Diyarbakır, Rum ve Ermeniye nin sultanı, yüceliğin seması, dünyanın kahramanı, dünya pehlivanı İran ın Hüsrev i, yiğit, doğru, şahin, kutlu emir, fatihler babası, mü minlerin emirinin yardımcısı Muhammed oğlu Kara Arslan oğlu Davud oğlu Sökmen oğlu Artuk oğlu Mahmud tarafından-zaferleri güçlü olsun-ibrahim es-sarefi oğlu Yahya ya, Melik es-salih in planına göre yaptırılmıştır. 19 Ulu Beden Burcu Bezemeleri için bknz., Parla, Canan, (2016), Ulu (Evli) Beden Burcu (33.) Bezemeleri, (Ed. Canan Parla), Yazıtları ve Betimlemeleriyle Diyarbakır Surları, T.C. Diyarbakır Valiliği Kültür Sanat Yayınları:17, 2016, s ; Yedi Kardeş Burcu nun bezemeleri için ayrıca bknz., Parla, Canan, (2016), Yedi Kardeş Burcu (41.) Bezemeleri, (Ed. Canan Parla), Yazıtları ve Betimlemeleriyle Diyarbakır Surları, T.C. Diyarbakır Valiliği Kültür Sanat Yayınları:17, s Bknz, dip not.17; Parla, Canan, (2016), Ulu (Evli) Beden a.g.m., s Berchem, Max Van,-Strzygowski, Josef, (1910), a.g.e., s.88-89, No.29.; Günkut, Basri, (1937), Diyarbekir Tarihi, Diyarbakır, s.98 de mimar İbrahim in baba adı farklı olarak Bercis biçiminde okunmuştur. 22 Öney, Gönül, ( ),...aslan...a.g.m., s. 26 da çift başlı kartal veya kuşların merkezde hâkim duruşta olduğu aslan figürlü kompozisyon örnekleri olarak, Diyarbakır Ulu Beden ve Yedi Kardeş Burçları, Urfa Harran Kapı, İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesi nde bulunan bir taş, Niğde Hüdavend Hatun ve Patnos Türbelerinin bezemeleri sayılmış; s.27 de Erzurum Yakutiye Medresesi hayat ağacı kabartmalarındaki aslan çiftlerinin çift başlı kartalla birlikte işlendiğine dikkat çekilmiştir.

10 Resim 13-14: Ulu Beden Burcu eteğindeki yazıt parçası ve burç tasvirleri Ulu Beden Burcu nda kitabenin orta bölümünün üst köşelerinde yer alan insan başlı, aslan gövdeli, ve kanatlı sfenks kabartmalarının gövdeleri yandan, başları dörtte üç cepheden verilmiştir. Güney köşedeki sfenksin başı kopmuştur. Yürür pozisyonda tasvir edilen sfenkslerin arka ayaklarının arasından geçen kuyrukları karın altlarından başlayarak tümüyle kırılmıştır. Sfenkslerin enselerine doğru kıvrılan birer büklümle sonuçlanan büyük Rumi yapraklarından oluşan kanatları, ön ayaklarının gövdeleriyle birleştiği kısımlara bir halka yardımıyla takılmış gibidir. Kuzey köşedeki sfenksin çatık kaşlı, iri kısık gözlü, geniş burunlu, geniş ağızlı, çene hatları belirgin erkek başına sahip olduğu ve başında çok alçak bir başlık ya da bir örtünün bulunduğu görülmektedir. Figürlerin simetrik kullanılışından diğer sfenksin de bu tür bir başa sahip olduğu anlaşılmaktadır (Resim:15-16). Adını Yunanca dan alan ancak, ilkin Eski Mısır uygarlığında görülen, insan başlı, aslan vücutlu ve kanatlı sfenksler, Eski Mısır uygarlığında hükümdarların güç simgesi olmuş, MÖ 9. buradan Asur sanatına sıçramış ve Kral Sargon un sarayının girişinde yerini almıştır. 23 Eski Mısır uygarlığında kepes ankh ve sheshep ankh adlarıyla bilinen, başında firavun başlığı bulunan sfenks figürü, doğan Güneş i ve firavunun yeniden dirilişini simgelemiş, Güneş Tanrısı Ra yı doğarken görebilsin diye yüzü doğuya dönük olarak yerleştirilmiş dünya dışı yaşam ve cennetle ilişkilendirilmiştir. 24 Teb Sfenksi, en yüksek hakikatin koruyucusu, insan anlayışının dışında kalması gereken bir bilmece ya da güç anlaşılır bir giz olarak değerlendirilmektedir Whittick, Arnold, (1960), Symbols, Signs and Their Meaning, Leonard Hill Books, London, s Otto-Dorn, Katherina, (1980), Figural Stone Reliefs on Seljuk Sacred Arschitecture in Anatolia, Kunst des Orients, XI, , Wiesbaden, s , s Cirlot, Juan Eduardo, (1962), A Dictionary of Symbols, (Çev:Jack Sage), Philosophical Library, New York, s. 289.

11 Resim 15-16: Ulu Beden Burcu nun sfenks kabartmaları Mısır ın Orta Çağ ında Kıptilere atfedilen kumaşlar üzerinde beliren sfenks figürleri buradan yüzyıllarda İslam sanatına, 26 Mezopotamya ve İran üzerinden Selçuklu ve Artuklu sanatlarına geçerek Güneş, taht, sonsuz ışık, ölüm sonrası hayat ve cennet simgesi olarak özellikle maden eserlerin süslenmesinde kullanılmıştır. 27 Müslüman sanatçılar tarafından 11. yüzyıldan itibaren kumaş, seramik ve ahşap üzerine işlenmiş, 12. yüzyıl İran kumaşları, metal işleri ve seramikler üzerinde yer almış, kumaş ve seramiklerden mimariye aktarılmıştır. 28 Hamadan ve Dağıstan da ele geçen Selçuklu dönemi mimarisine ait parçalarla Gazneli Saraylarının mermer kaplamalarında, Koçkar, Sibirya ve Türkistan da ele geçen buluntularda rastlanan sfenks figürlerinin, İslam öncesi Türk ve Moğol sanatlarında ışık ve Güneş hayvanları olarak yer aldıkları, içinde yaşanılan dünyanın dışında üst-gökyüzünde ya da dünyanın sonunda var olduğuna inanılan okyanustaki bir ada üzerinde yaşayan göksel yaratıklar olarak tasavvur edildikleri, özellikle mezar yapıları üzerinde yer aldıklarında sonsuz ışık, ölümden sonra yaşam ve cenneti çağrıştırarak her türlü kötülüğe karşı güçlü göksel koruyucular 29 olarak yapıldıkları kabul edilmektedir. 30 Diyarbakır Ulu Beden Burcu kitabesinin orta bölümünün alt köşelerindeki yer alan aslan kabartmalarının başları kopmuş, kuyrukları ve arka dış ayakları kırılmıştır. Belirgin kalça adaleleri ve karın çukurları bulunan aslan kabartmalarının ön ayakları çok kalın ve dik duruşludur. Kuyruklarının arka ayakları arasından çıktığını gösteren izler bulunmaktadır (Resim:17-18) Baer, Eva, (1965), Sphinxes and Harpies in Medieval Islamic Art an Iconographical Study, Oriental Notes and Studies No.9, The Israel Oriental Society Jerusalem 1965, s Erginsoy, Ülker, (1978), İslam Maden Sanatının Gelişmesi, Kültür Bakanlığı Yayınları:265, Türk Sanat Eserleri Dizisi:4, İstanbul, s Baer, Eva, (1965), a.g.e., Öney, Gönül, ( ) a.g.m., s Baer, Eva, (1965), a.g.e., s. 65.; Mutlu, Belkıs, (1965), Efsanelerin İzinde, Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Yayınları No.29, İstanbul, s.154.

12 Kutadgu Bilig de hükümdarın Güneş e benzetilmesi ve aslanın Güneş in burcu olarak anılması, 31 Karahanlı hakanlarına Aslan Han unvanı verilmesi, 32 Anadolu Selçuklu ve Artuklu hükümdarlarının bazılarının aslan ismini taşımaları, Memlûk Sultanı Baybars ın arslan ya da pars kabartmasını arma olarak kullanması, Orta Çağ Türk devletlerinde aslana verilen büyük değer, 33 Diyarbakır suru üzerinde yer alan Büyük Selçuklu döneminin Selçuklu ve Melikşah Burçlarında hakimiyet ve hükümdarlık sembolü olarak kullanılmaları, 34 Ulu Beden Burcu nda hükümdarlık ve hâkimiyet sembolü aslan kabartmalarının, tahtla ilgili güçlü koruyucular olarak burcu tamamlatan Artuklu hükümdarı Melik Salih Mahmud a bağlandıklarına ve daha üstte yer alan sfenks kabartmalarının sembolizmlerini tamamladıklarına hiç kuşku bırakmamaktadır. Resim 17-18: Ulu Beden Burcu aslan kabartmaları 12 Ulu Beden Burcu nun gövdesini saran uzun kitabesinin başlangıç ve bitişine, kitabenin orta bölümünü çevreyen sfenks ve aslan kabartmalarının sembolizmini tamamlayacak biçimde yerleştirilen aslan-grifon kabartmalarının başlarının alt kısımları kırılmıştır. Günümüze gelebilen bölümlerinden kartal başlı oldukları anlaşılan aslan-grifon kabartmalarının gövdeleri yandan, başları dörtte üç cepheden verilmiştir (Resim:19-20). Yürür pozisyonda yüzleri kitabeye dönük olarak yerleştirilmişlerdir. Rumi yapraklarından oluşan kanatlara, ejder başıyla biten kuyruklara sahiptirler. Aslan ve kartalın özelliklerini bünyesinde taşıyan, MÖ 3. binde Susa da ele geçen bir tabletten itibaren takip edilebilen aslan-grifon figürü, Mezopotamya ve Eski Mısır dan İran, Orta Asya, Yunan ve Anadolu uygarlıklarının sanatlarına girmiş, Güneş e ve göğe değgin olağan üstü güçte koruyucu varlıklardır. 35 Eski Ahit te cennetin koruyucuları olan Kerubileri, Yahudilerin yasa levhalarının bulunduğu sandığının koruyucularını temsil etmiş, Romanesk dönem Avrupa Kiliselerinin kapılarına güçlü koruyucular olarak tasvir 31 Yusuf Has Hacib, (1994), Kutadgu Bilig, (Çev. Reşid Rahmeti Arat), 6. Baskı, T.T.K. Basımevi, Ankara, s.70-71; Kafesoğlu, İbrahim, (2012), Türk Millî Kültürü, 34. Baskı, Ötüken Neşriyat, İstanbul, s Öney, Gönül, ( ), aslan a.g.m., s Parla, Canan, (2014), Büyük Selçuklu... a.g.m., s Sertinge, Philippe, (1988), a.g.e., s. 167 de, Aslan-grifonların MÖ 3000 li yıllarda İran bölgesinde yayıldığı, MÖ 2. binde Mezopotamya saray kapılarında özellikle kutsal ağaç tasvirlerinin koruyucu hayvanı olarak yer aldıkları, buradan aynı sembolizmle Urartu sanatına geçtikleri, yersel hayvanların kralı aslan ile göksel hayvanların kralı kartalın birleşiminden oluşan, Yunan sanatında Apollon un hazinelerini koruyucusu olarak tasvir edilen kartal kanatlı ve pençeli bu karışık yaratığın, Güneşsel, göksel bir sembolizme sahip olduğu belirtilmektedir.

13 edilmişlerdir. 36 Gönül Öney, ejder Ay ile ilgili tutulduğundan kuyruk uçlarında bulunan ejder başları nedeniyle aslan-grifon kabartmalarında Güneş-Ay zıtlığına işaret eden bir sembolizmin bulunduğunu ileri sürmüştür. 37 Tek başlarına yeterince güçlü olan aslan, kartal ve ejderin birleşiminden oluşan ve onların özelliklerini taşıyan aslan-grifonların, Ulu Beden Burcu ndaki konumları itibariyle kitabe metine işaret ederek Diyarbakır surunun ve kentinin olağanüstü güçlerle donatılmış güçlü koruyucuları olarak burca işlendikleri kuşkusuzdur. Resim 19-20: Ulu Beden Burcu aslan-grifon kabartmaları Ulu Beden Burcu nun etek kısmında bulunan, günümüze gelebilmiş altı yuvarlak madalyonun içindeki kabartmalardan biri tanımlanamamış, diğerlerinin kentaurs, aslan, bir nesneyle meşgul görünen ters yerleştirilmiş ayakta duran bir insan, iki elinde de birer nesne bulunan bağdaş kurmuş bir insan ve yengeç figürlerinden oluştukları; söz konusu kabartmaların Ottingen-Walterstein Koleksiyonu nda yer alan Artuklu maden aynasındaki gezegen ve burç tasvirleriyle (13.yy ortası, Resim:21) karşılaştırılmaları sonucunda da madalyonların içerisinde astrolojik olarak Yay, Aslan, Kova, Başak ve Yengeç burçlarının sembollerinin bulunduğu tespit edilmiştir 38 (Resim:23-28) Sertinge, Philippe, (1988), a.g.e., s Öney, Gönül, ( ), a.g.m., s.23 de Bu figürler kanatlı aslan olarak değerlendirilmiş; s.41 de, bir eserde çeşitli amaçlarla kullanılmış olabilecekleri, stil ve teknik bakımdan çeşitli etkilerin yanı sıra Orta Asya geleneklerine bağlı oldukları, şaman inanışları ile ilgili semboller dünyası bakımından da Orta Asya ile ilgili oldukları, Türklerin asırlarca bağlı olduğu bu kültürün etkilerinin İslamiyeti kabullerinden çok sonra da görülmesinin geleneklerine bağlılıkla izah edilebileceği ileri sürülmüştür. 38 Parla, Canan, (2016), Ulu (Evli) Beden Burcu..., s.115.

14 Resim 21: Artuklu maden aynası Resim 22: Diyarbakır Suru Akrep Burcu nun madalyonu 14 Resim 23-25: Soldan sağa doğru Yay burcu, tanımsız burç ve Aslan burcu sembolü Resim 26-28: Soldan sağa doğru Kova burcu, Başak burcu ve Yengeç burcu sembolü Öte yandan, Diyarbakır Dağ Kapısı ile Urfa Kapısı arasında yer alan Akrep Burcu nun duvar örgüsü arasında bulunan ve burca adını veren astrolojik Akrep burcu sembolünün bulunduğu taşın (Resim:22), üzerinde yer aldığı burcun duvar örgüsüne tam intibak etmeyen duruşu, biçim ve boyut olarak Ulu Beden Burcu ndaki örneklere uyması, bilinmeyen bir tarihte Ulu Beden Burcu ndan sökülerek ve yine bilinmeyen bir tarihte bugünkü yerine nakledilmiş olabileceğini göstermektedir. Bu tespit, Ulu Beden Burcu nun eteğinde muhtemelen on iki burcun sembollerine tam takım olarak yer verildiğine işaret etmekte ve astrolojik burç sembollerinin yardımıyla gök-yer, mikro kozmos-makro kozmos birlikteliğinin vurgulandığı, güçlü koruyucular olarak sfenks, aslan ve aslan-grifon kabartmalarının gök-yer, birlikteliğinin

15 vurgulandığı bu tılsımlı ortama Artuklu hanedanının ve Diyarbakır ın güçlü koruyucuları olarak katıldıklarını ileri sürmeye imkan vermektedir. Resim 29-30: Yedi Kardeş Burcu aslan kabartmaları Ulu Beden Burcu ndan farklı olarak Yedi Kardeş Burcu nda sadece iki figürün kullanıldığı üç kabartmadan oluşan çok sade bir bezeme kompozisyonu bulunmaktadır. Yedi Kardeş Burcu nun kitabesinin orta bölümünün üst köşelerinde bulunan iri aslan kabartmalarının gövdeleri yandan, başları dörtte üç cepheden verilmiştir. Kuyrukları sırtlarının üstüne uzanmakta, başlarında çok alçak bir başlık bulunmaktadır. Yüzleri birbirlerine dönüktür. Yassı burunlu ve sarkık yanaklı olan kanatlı aslan kabartmalarının (Resim:29-30), Ulu Beden Burcu nda olduğu gibi, burç üzerine hükümdar ve hükümdarlıkla ilgili, güçlü koruyucu varlıklar olarak kabartıldıkları açıktır. Her iki burcun da figürlü kabartmalardan oluşan bezeme kompozisyonlarını taçlandıran, kitabelerinin kalınlaştırılmış orta bölümlerinin daha üstünde onur mevkiinde yer alan kare biçimli taşlara işlenmiş çift başlı kartal kabartmalarının kanatları açıktır (Resim 31-32). 15 Resim 31-32: Soldan sağa doğru, Ulu Beden ve Yedi Kardeş Burcu nun çift başlı kartal kabartması Gövdeleri cepheden, baş ve pençeleri yandan verilmiştir. Tüm kabartmaları çerçeve içerisine alınan Ulu Beden Burcu nun çift başlı kartal kabartması da üstte dilimli sivri kemer biçimi alan kademeli düz silmelerden oluşan bir çerçeve içerisindedir. Kemerin üstünde kemer

16 genişliğince uzanan mukarnaslı bir konsol bulunmaktadır. Yedi Kardeş Burcu nun çift başlı kartal kabartması ise burcun aslan kabartmaları gibi çerçevesizdir. Ulu Beden Burcu nda kartalın başları ile çerçevesinin dilimli kemeri arasında uzanan çok dar tutulmuş bir mazgal pencere yer almakta, farklı olarak Yedi Kardeş Burcu nun çift başlı kartal kabartmasının gövdesininde anahtar deliği gibi iki yanında girintili ve çıkıntılar bulunan ince uzun bir mazgal pencere bulunmaktadır. Ulu Beden Burcu nun çift başlı kartal kabartmasının kanatları kıvrımlı bir hatla üsttekinin dar tutulduğu iki kısma ayrılmış, üstteki dar bölüme hafif iç bükey yüzeyli, tek büklümlü yaprak biçimi verilmiştir. Yedi Kardeş Burcu nun kanatları ise daha yatay ve kalın bir hatla benzer biçimde üsttekilerin dar, alttakilerin geniş olduğu iki bölüme ayrılmış, üstteki bölüm iki yapraklı bir Rumi biçiminde işlenmiştir. Her iki örnekte de kanatların daha uzun tutulmuş alt bölümleri paralel dik hatlı oymalarla belirtilen teleklere ayrılmıştır. Kartal başlarının oldukça belirgin ve sivri kulakları, yuvarlak çukurlardan oluşan gözleri bulunur. Boyunlarının ve kuyruk teleklerinin gövdeye birleştiği bölümler, birer silmeyle belirginleştirilmiştir. Farklı olarak Ulu Beden Burcu nda çift başlı kartalın kanat telekleri alt kesimde hafifçe dışa kıvrılırken Yedi Kardeş Burcu nda içeriye kıvrılır ve keskin hatlı uçlarla nihayetlenir. Ulu Beden Burcu nun çift başlı kartal kabartmasının kuzeye dönük başının gagası tahrip olmuştur. Her iki burçtaki çift başlı kartalın da kuyruk teleklerinin uçları tatlı birer kavisle yukarıya doğru kıvrılır ve birer büklümle nihayetlenir. Kartallar pençeleri ile bu büklümlere basarlar. Çift başlı kartal, Eski Türklerin mitolojik kökenli en köklü motiflerinin başında gelmektedir. Kartalların çift başlı olmalarının nedeni açıklanamamış, iki başlı olmasının kuvvetini iki katına çıkarttığı kabul edilegelmiştir. 39 Arma olarak kullanıldıklarında hareketsiz tasvir edilen çift başlı kartal figürlerinin, Selçuklu çağında ayrıca tılsım işaretine dönüştüğü ileri sürülmüştür. 40 Eski Türk toplumlarında çift başlı kartalın, gök gürlemeleri, yıldırım ve şimşekleri meydana getirdiğine inanılmış, bu inanç Gökte oturan bu kartal zaman zaman kanatlarını vuruyor ve ses çıkartıyor veya kımıldıyor ve fevkalade tabiat olayları da bu sebepten dolayı meydana geliyordu biçiminde ifade edilmiş, çift başlı kartal kutsal sayılmıştır. 41 Çift başlı kartal teması, Yakut Türklerinden Batı Sibirya daki Fin-Ugor kavimlerine ve Kuzeydoğu Asya da Bering Boğazı na kadar yayılmıştır. 42 Çift başlı kartalın Tanrı ya açılan Gök Kapısı nı beklediğine, 43 Yakut Türklerinde göğün en üst katında ve göğün yere açılan kapısında, gök ile yeri bağlayan dünya ağacının ya da gök direğinin tepesinde gökleri korumakla görevli olarak yer aldığına, 44 Tanrı nın kuvvet ve kudretini temsil ederek kanatlarıyla yere açılan Gök Ögel, Bahaeddin, (1993), a.g.e., I, s.597, dip not: Ögel, Bahaeddin, (2002), a.g.e., II, s.132.; Çaycı, Ahmet, (2002), a.g.e., Ögel, Bahaeddin, (2002), a.g.e., II, s.290 de ayrıca, Tunguzların, yıldırım ve şimşeklerin gökteki yıldırım kuşunun kanatlarını vurmasıyla oluştuğuna, yıldırım kuşunun düşmanlarının üzerine yıldırımdan oklarını attığına ve taştan pençeleri ile onları parçaladığına inandıkları, Altayların kuzeyinde yaşayan Teleüt Türklerinin de yıldırım ve şimşekleri meydana getiren bu kuşun kutsal sayıldığı belirtilmektedir. 42 Ögel, Bahaeddin, (2002), a.g.e., II, s Ögel, Bahaeddin, (2002), a.g.e., II, s Ögel, Bahaeddin, (2002), a.g.e., II, s.289 de Sibirya ve Altay bölgelerinde özellikle Yakut ve Dolganlarda şehir ya da çadırların yanına göğün direğini temsilen dikilen uzun direğin üzerinde ağaçtan yontulmuş gök kuşu olarak adlandırılan bir kuş tasvirinin yer aldığı, Yakutlarda bu kuşun, çift başlı kartal biçiminde olduğu; Ögel, Bahaeddin, (1993), a.g.e., I, s de Yakutlarda şamanların bir kartalın, kırmızı çam, gürgen ya da kayın ağaçları üzerine bıraktıkları yumurtaların çatlamasıyla dünyaya geldiklerine ve hayatları boyunca kartal anaları tarafından

17 Kapısı nı insanlara kapattığına inanılmıştır. 45 Ulu Beden ve Yedi kardeş Burçlarının çift başlı kartal kabartmalarıyla özellikle ilişkilendirildiği anlaşılan mazgal pencerelerinin birlikteliğinde Gök Kapısı temasına vurgu yapıldığı açıktır. Bu vurgu çift başlı kartalın göğsüne açılmış mazgal pencereyle Yedi Kardeş Burcu nda daha belirgindir. Burçların Tanrı nın kuvvet ve kudretini temsil eden çift başlı kartal kabartmalarıyla taçlandırılarak tamamlanan, güçlü koruyucu niteliklere sahip hayvan kabartmalarına sahip bezeme kompozisyonlarıyla Diyarbakır ın geçit vermez bir kale olduğu mesajı verilmektedir. Öte yandan sikkelerinde 46 ve Artuklu Sarayı kazısında ele geçen bir çini panoda (Resim:33-34) yer alan çift başlı kartal figürleri, Nasireddin Mahmud al-malik es-salih in çift başlı kartal figürünü taşıdığı tüm anlamların yanı sıra kişisel hükümdarlık ve devlet arması olarak kullandığına hiç kuşku bırakmamaktadır. 17 Resim 33-34: Solda: Sikke, Sağda: Artuklu Sarayı ndan çinili pano İç Kale Artuklu Kemeri Bezemeleri Hasankeyf Artuklu hükümdarı Nureddin Muhammed in Diyarbakır ı aldıktan kısa süre sonra 1185 yılında ölmesi üzerine, Artuklu tahtına önce II. Kutbeddin Sökmen el-malik el- Mesud ( ), ardından da Nasıreddin Mahmud, al-malik es-salih ( ) çıkmıştır. korunduklarına inanıldığı; s.597 de Yakut köylerinin ya da çadırlarının yanına dikilmiş tepesinde kartal arması bulunan gök direklerine Doğu ve Batı Sibirya kavimlerinin pek çoğunda rastlandığı, Kuzey Buz denizinin doğu kıyılarında yaşayan bu kavimlerin kültürlerinde çift başlı kartalın çok önemli yer tuttuğu belirtilmektedir. 45 Ögel, Bahaeddin, (1993), a.g.e., I, s.598 de Yakutlarda gök direklerinin sembolik olarak her biri göğün bir katını temsilen 7 veya 8 dallı olduğu, bu direklerin tepesinde bulunan çift başlı kartalın, oturduğu katta Tanrı nın çocuklarının ruhlarının dolaştıklarına, bir kuş biçiminde uçup durduklarına, bir çocuk doğacağı zaman bu ruh kuşlarından birinin inerek çocuğa ruh verdiğine inanıldığı, çift başlı kartalın muhtemelen bu ruh kuşlarının koruyucusu sayıldığı belirtilmektedir. 46 Topraktepe, Ersel, (editor), (2009), Sikkeler Ne Anlatır? Ortaçağ Anadolu Sikkelerinde Simgeler ve Çokkültürlülük, 1.baskı, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, s.66 da verilen 610/1213 tarihli bakır sikkesinin ön yüzünde yüksek kabartma olarak yer alan çift başlı kartal figürü ve duribe bi senete 619 yazıları bulunmaktadır (Resim:197). Sikkenin arka yüzünde el-melik-ül Salih/Mahmud bin Artuk/el Melik ül-/âdil/ebu (bekr) yazısı ve bu yazıyı çevreleyen el-imam/ül Nasır Emir el /müminin yazısı yer alır.

18 47 Nasıreddin Mahmud, al-malik es-salih, İç Kale de kapsamlı bir düzenlemeye girişmiş, inşası süren Ulu Beden Burcu nu tamamlatmış ve planını kendisinin çizdiği tarihli Yedi Kardeş Burcu nu inşa ettirmek suretiyle giderek artan Eyyübi tehdidine karşı kent surunu ve iç kaleyi tahkim ettirmiştir. İç Kale de yaptırdığı işler arasında yakın zamana kadar hapishane olarak kullanılan bina ve höyük üzerindeki selsebilli havuzu bulunan dört eyvanlı Artuklu Sarayı nın inşası da bulunmaktadır. 48 Höyük üzerindeki sarayı kuşatan küçük kaleyi de inşa ettirdiği anlaşılan Nasıreddin Mahmud al-malik es-salih, bu küçük kaleyi Diyarbakır dış kalesine kemerli bir sur duvarıyla bağlatmış, böylelikle yönetim merkezini 4. yüzyıl öncesinin surla çevrelenmiş muhtemelen bugünkü İç Kale alanını kapsayan Roma dönemi kalesini kuzeydoğusunda toplamak suretiyle tahkim ettirmiştir. 49 Bu da idari merkezin kentle irtibatı için, büyük ölçekli bir kapının (Artuklu Kapısı), güneyinde kalan alan ile irtibatı için (bu alan, zaten sur içinde olduğundan) gösterişli Artuklu Kemeri nin yapılmasını gerektirmiştir (Resim 35). 18 Resim 35: Artuklu Kemeri 47 Zambaur, Eduard Ritter, (1927), Manuel De Genealogie et de Chronologie Pour L histoire de L Islam, Librairie Orientaliste Heinz Lafaire, Hanovre, s Aslanapa, Oktay, (1971), Diyarbakır Sarayı Kazasından İlk Rapor, Türk Arkeoloji Dergisi, XI, a ; Metin Sözen, Diyarbakır da Türk Mimarisi, İstanbul, s.226.; El-Cezeri, (2002), El-Câmi Beyne l- İlm Ve l- Amel En-Nâfi Fî Es-Sınaâ Ti l-hiyel, (Çev: S.Tekeli, M.Dosay, Y.Unat) Türk Tarih Kurumu basımevi, Ankara, s.2 de Artuklu saray mühendisi El-Cezerî, bu kitabı yazışı ile ilgili olarak: Bir gün onun (hükümdarın) huzurundaydım ve yapmamı emrettiği bir şeyi (aracı) getirmiştim. Bana baktı, yapmış olduğum şeye baktı, onun üzerinde fikir yürüttü. Ne düşünmekte olduğumu sezdi ve gizlediğimi açığa çıkardı, Paha biçilmez araçlar yaptın, onları gücünle işler duruma getirdin, seni yoran ve anlaşılır bir biçimde inşa etmiş olduğun bu araçları bir kenara atma. Benim için, ayrı ayrı icat ettiklerini bir araya toplayan ve tek tek seçilenleri ve resimleri ile bir araya getiren bir kitap kaleme almanı istiyorum biçiminde Nasıreddin Mahmud al-malik es Salih in kendisini nasıl yönlendirdiğini aktarmaktadır. Ayrıca, kitabının giriş bölümünde adalet, dürüstlük, hayır ve lütufta döneminin diğer hükümdarlarını aştığını, keskin zekâsıyla kontrol edemediği bir yönetim inceliği, öğrenemediği hiç bir şey bulunmadığını, ince düşünceliliğini aklıyla bütünleştiren bu hükümdarı Tanrı nın, zekâ ve dürüstlük yönünden eşsiz yarattığını, onun görüşünü almadan hiç bir aracını inşa etmeye başlamadığını belirterek Nasıreddin Mahmud el-malik es-salih i övmektedir. 49 Bknz., Parla, Canan, (2005), Diyarbakır Surları ve Kent Tarihi, ODTÜ MFD-1, (22:1), s ,s.71.

19 Resim 36-37: Artuklu Kemeri aslan-boğa mücadele sahneleri Üst bölümü yıkılan Artuklu Kemeri, kitabesinden okunabilen Hicri 603 tarihine göre yılında inşa edilmiştir. Artukluların gücünü vurguladığı ileri sürülen 50 bu kemer, hükümdar sarayı ile yönetici kesime ait yapıları İç Kale nin güney kesiminden ayırmaktadır. Kemerin güneye bakan yüzünün, sur duvarıyla birleştiği bölümlerinde dikine yerleştirilmiş kitabe bölümleriyle bu kitabelere alt dış köşelerinden eklemlenen aslan-boğa mücadele sahneleri bulunmaktadır (Resim:36-37). Kemer yayının batısındaki duvar üstünde, ayrıca, bazalt taşlara kabartılmış bir kaç harf, dört basamaklı taşınabilir bir merdiven ve bu merdivenin üst iki basamağı arasından geçerek batıya doğru çaprazlamasına uzanan, üst ucu bir halkayla nihayetlenen, alt ucundan ince uzun bir kese, tulum ya da kepçeye benzer bir nesne sarkan çubuk tasviri yer almaktadır (Resim:38). Aslan-boğa mücadele sahneleri, kemer eksenine simetrik ve birbirlerine dönük olarak işlenmiştir. Maalesef figürlerin diğer detaylarını seçmek mümkün değildir. 19 Resim 38: Artuklu Kemerinin batı köşeliğinde yer alan kabartmalar 50 Gabriel, Albert, (1940), Voyages Archéologiques dans la Turquie Oriental, C.II, E.de Boccard, Paris, s.153; Baş, Gülsen, (2013), Diyarbakır daki İslam Dönemi Mimari Yapılarında Süsleme, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, IV/A Dizi-Sayı:2, Ankara, s.308.