NÖROPSİKOLOJİ ve NÖROPSİKOLOJİK DEĞERLENDİRME

Transkript

1 NÖROPSİKOLOJİ ve NÖROPSİKOLOJİK DEĞERLENDİRME

2 RAVEN PROGRESİF MATRİSLER TESTİ İŞİTSEL SÖZEL ÖĞRENME TESTİ REY KARMAŞIK FİGÜR TESTİ SAYI DİZİSİ ÖĞRENME TESTİ (SDÖT) GÖRSEL İŞİTSEL SAYI DİZİLERİ TESTİ B FORMU STROOP TESTİ TBAG FORMU WISCONSIN KART EŞLEME TESTİ İZ SÜRME TESTİ SÖZEL AKICILIK TESTİ İŞARETLEME TESTİ ÇİZGİ YÖNÜNÜ BELİRLEME TESTİ BOSTON ADLANDIRMA TESTİ GÜLHANE AFAZİ TESTİ-2 (GAT-2 ) 2

3 Doğanın bilinen en karmaşık iki olayı: Organizasyon algı sol hareket Planlama sağ hareket konuşma Karar verme sözcük bilgisi yargı duygu takdir bilinç kontrol Beynin Zihinsel Süreçlerle İlişkisi 3

4 Tarihsel Süreç Antik çağlar _ hareketin nedenleri????? Animistik görüşe göre var olan her şeyin bir ruhu vardır. Monizm Beden-ruh ikilemi Dualizm Aristo-Kalp Hipotezi Descartes Beyin Hipotezi 4

5 Galvani: Bir kurbağa kasına elektrik akımı uygulamış akımla kasın kasıldığını gözlemlemiştir. Helmholtz: Descartes ın tüpler adını verdiği sinirlerde elektrik akımının iletim hızını ölçmüştür. Müller: insan duyumlarının nasıl birbirinden ayırt edildiği araştırılmıştır. Flourens: Deneysel ablasyon yöntemini geliştirmiştir. Broca: Post-mortem çalışmalar yapmıştır. Fritsch ve Hidzig: Beynin hangi bölgelerinin hangi davranışlarla ilgili olduğunu incelemiştir. 5

6 Penfield ve ark.: Psychosurgery Lokalizasyonculuk. Gall: Freneloji. Beyinde herşey için bir merkez olması 6

7 Biliş ve bunun süreçlerini gözlemlemenin bir yolu, bu süreçler sırasında oluşan bedene (düz kaslar ve çizgili kasların faaliyetiyle oluşan tepkiler gibi) ait yapı ve süreçleri; üst düzey bilişsel süreçler (bellek, dikkat gibi) söz konusu olduğunda da, beyin yapı ve süreçlerini incelemektir. zihin ve bilişe beden ve organizma 7

8 Çalışma yöntemleri: Lateralizasyon lezyonu olan hastalar Ayrık Beyin Çalışmaları Beyin uyarımı(tms) WADA ERP FMRI NPT 8

9 Nöropsikoloji bilim alanında amaç Tüm canlıların ve özellikle de insan bedeninin en önemli organı olan beyinde meydana gelen işlev bozukluklarının, zihinsel ve davranışsal süreçlere etkisini belirlemektir. 9

10 Nöropsikoloğun görev alanı Sağlıklı insanda bilişsel süreçlerin işleyişini tanımlamak Konjenital, travmatik, tümöral, enfeksiyöz, dejeneretif, psikiyatrik hasarlar ve/veya hastalıklar sonucu insanin zihninde, bilişsel süreç ve davranışlarında ortaya çıkan değişiklikleri ve ilgili hastalıkları ortaya koymaktır. 10

11 Nöropsikolojik değerlendirme Beyin hasarları ile bilişsel ve davranışsal olayların ilişkisinin ortaya konmasını içeren etkinlikler bütününe 'nöropsikolojik değerlendirme' adi verilir. 11

12 Nöropsikolojik Test Nöropsikolojik değerlendirme, öncelikle, beyinsel hasarın zihinsel değişiklikle olan ilişkisine duyarlı psikometrik araçların kullanımı yoluyla yapılır. 12

13 Nöropsikolojik Test olarak adlandırılan bu ölçme araçları yoluyla, beyindeki işlev bozukluğuna bağlı olarak oluşan zihinsel bozukluklar, nesnel puanlarla betimlenir. Her bireyin kendine-özgü olduğu yaklaşımı altında yapılan vaka çalışması ve niteliksel betimleme sonuçlarının aksine, nöropsikolojik testlerin en büyük avantajı, elde edilen nesnel puanlara, istatistik biliminin pek çok tekniğinin uygulanabilmesidir 13

14 Nöropsikolojik Değerlendirmenin Uygulama Alanları 1. Bilimsel araştırma 2. Tanı koyma 3. Hastayı izleme ve tedavinin etkililiğini değerlendirme 4. Rehabilitasyon 14

15 ZEKA Zeka pek çok önemli özelliği içinde barındıran kompleks bir şemsiye terimdir. Soyut düşünme Yeni karşılaşılan durumların gereklerini, düşünme yeteneğinden yararlanarak karşılayabilme gücü Yeni hayat koşullarına uyabilme gücü Öğrenme Genel yetenek Görsel uzaysal beceriler Akademik yetenek 15

16 RAVEN PROGRESİF MATRİSLER TESTİ Görsel uzaysal beceri (k faktör) (Dilden bağımsız olduğu için kültürle dengeli) genel yetenek (g faktör) (Akademik başarı ya da sözel yetenekten bağımsız) analitik irdeleme, problem çözme, düzenli düşünme soyutlama zihinsel faaliyet hızı 16

17 A

18 Norm değerleri (6-15 yaş aralığı Şahin ve Düzen, 1993) (20-85 yaş aralığı BİLNOT Bataryası, Karakaş,2006) Güvenirlik (Karakaş,2006) Geçerlik (Karakaş ve ark. 1998, Karakaş ve Başar 1993,1995) Standart Uygulama (Karakaş 2006) 18

19 DİĞER BİLİŞSEL SÜREÇLER VE İLGİLİ NÖROPSİKOLOJİK TESTLER Duyu organlarındaki girdinin işlenmesi; dünyanın algılanması ve anlaşılmasına yönelik işlevler bütünü 'bilişsel' terimi altında ifade edilir. 19

20 İŞİTSEL SÖZEL ÖĞRENME TESTİ (AVLT) AVLT sözel malzemeye ilişkin bilgi işlemleme süreçlerini çok yönlü olarak ölçen bir testtir. Sözel öğrenme Serbest hatırlamaya dayanan KSB ve USB Geriye ve ileriye doğru bozucu etki Anlık ve gecikmeli serbest hatırlama Tanıma (recognition) türü hatırlama 20

21 Norm değerleri (Korkman, Doğutepe, Karakaş, 2016;Can, Doğutepe, Yazıhan, Korkman,Bakar 2015) Güvenirlik Geçerlik (Genç Açıkgöz 1995, Torun Yazgan 2003, Uysal 2005) Standart Uygulama (Genç Açıkgöz 1995) 21

22 REY KARMAŞIK FİGÜR TESTİ Görsel mekansal yapılandırma becerisini Görsel bellek Kopyalama Anlık Hatırlama Gecikmeli Hatırlama Tanıma 22

23 AŞAMA Bilişsel Fonk. Beyin Bölge 1.Kopyalama Yapılandırma becerisini Parietal lop 2. Anlık hatırlama KSB Frontal lop 3. Gecikmeli hatırlama USB Temporal lop /hipokampus 4. Tanıma Serbest hatırlama ve tanıma Temporal lop/ hipokampus 23

24 Norm değerleri (Varan ve ark. 2007) Güvenirlik Geçerlik (Varan ve ark. 2007) Standart Uygulama (Varan ve ark. 2007) 24

25 SAYI DİZİSİ ÖĞRENME TESTİ (SDÖT) Öğrenme (Bilginin Özümsenerek Kodlanma Yeteneği) Bellek WMS, WMS-R, WAIS ve WAIS-R de: Bir kez sunulan sayı dizisine ilişkin anlık hatırlama ölçülmektedir. (sayı uzamı) SDÖT'te: Sayı dizisinin iki kere arka arkaya doğru olarak söylenmesi için gereken tekrar sayısı belirlenmektedir. SDÖT te bellek söz konusudur; ancak SDÖT ün ayırt edici özelliği, öğrenme yeteneğini de ölçüyor olmasıdır. 25

26 Norm değerleri (Karakaş 2006) Güvenirlik (Cantez ve ark. 1996) Geçerlik (Karakaş 2006, Genç Açıkgöz ve Karakaş 1996, Kaptanoğlu, 1998 ) Standart Uygulama (Karakaş 2006) 26

27 GÖRSEL İŞİTSEL SAYI DİZİLERİ TESTİ B FORMU Sayı Dizisi Öğrenme Testi ne ölçmektedir? Dikkat Kısa Süreli Bellek Kısıtlı Sığa 27

28 28

29 Norm değerleri (Karakaş ve ark. 2006) Güvenirlik (Karakaş ve Yalın 1995, Kılıç ve arkadaşları 2002 ) Geçerlik (Kılıç ve ark. 2002, Karakaş ve Yalın 1990, 1995, Karakaş, Er ve Tavat 1994, Karakaş, Yalın ve Irak 2000) Standart Uygulama (Karakaş ve ark. 2006) 29

30 DİKKAT... herkes dikkatin ne olduğunu bilir. Zihnin, aynı anda beliren nesne veya düşüncelerden birini açık ve net olarak sahiplenmesidir. Dikkatin temelinde, odaklanma, konsantrasyon ve bilinçlilik yatar. Dikkat denilince, bazı şeylerle daha etkili olarak uğraşabilmek için diğerlerinden vazgeçme anlaşılır... (W. James, 1890) 30

31 YÜRÜTÜCÜ İŞLEVLER Yürütücü İşlevler (Executive Functions) bir amaca ulaşmak için uygun problem-çözme kurulumunun korunması olarak tanımlanabilir. Kavramsallaştırma, Perseverasyon, Kurulumu sürdürme Soyutlama yeteneğine ilişkin alt yetenek alanları Akıl yürütme, Problem çözme, Zihinsel esneklik, Yaratıcılık, Planlama, Karar verme, Bozucu etkiye karşı koyabilme, Tepki ketlemesi Zaman ve mekanda olayları bütünleştirebilme, Akıcılık, Çalışma Belleği 31

32 STROOP TESTİ TBAG FORMU Stroop testi, algısal kurulumu değişen talepler doğrultusunda ve bir bozucu etki altında değiştirebilme becerisi Alışılmış bir davranış örüntüsünü bastırabilme Olağan olmayan bir davranışı yapabilme yeteneği Bilgi işlemedeki hızı Otomatik süreçlerin bozucu etkisine karşı koyabilme 32

33 Stroop Dikkat edilen uyarıcılarla edilmeyen uyarıcıları paralel olarak işleme yeteneği Dikkat sürecini de ölçer; puanları dikkat için bir altın standart tır 33

34 Bölümler Uyarıcılar Uyarıcı Kartın Kapsamı Görev 1. Bölüm 1. Kart Siyah basılmış renk isimleri Renk isimlerini okuma 2. Bölüm 2. Kart Farklı renkte basılmış renk isimleri Renk isimlerini okuma 3. Bölüm 3. Kart Renkli basılmış daireler Rengi söyleme 4. Bölüm 4. Kart Renkli basılmış nötr kelimeler Rengi söyleme 5. Bölüm 2. Kart Farklı renkte basılmış renk isimleri Rengi söyleme mavi sarı kırmızı yeşil mavi sarı kırmızı yeşil yeşil mavi sarı kırmızı yeşil mavi sarı kırmızı yeşil kırmızı mavi sarı yeşil kırmızı mavi sarı kırmızı yeşil sarı mavi kırmızı yeşil sarı mavi sarı kırmızı yeşil mavi sarı kırmızı yeşil mavi kırmızı mavi sarı yeşil kırmızı mavi sarı yeşil 34

35 Norm değerleri (Karakaş ve ark. 2006) Güvenirlik (Karakaş ve ark. 1996, 1999; Kılıç ve ark 2002) Geçerlik (Karakaş ve ark., 1999; Karakaş ve Başar, 1993; Karakaş, Eski ve Başar, 1996) Standart Uygulama (Karakaş ve ark. 2006) 35

36 WISCONSIN KART EŞLEME TESTİ Dikkat Özellik belirleme Perseverasyon Çalışma belleği Kavramsallaştırma Soyut düşünme Yönetici işlevler 36

37 37

38 Norm değerleri (Karakaş ve ark. 1996) Güvenirlik (Karakaş ve ark. 1996) Geçerlik (Karakaş ve ark. 1996) Standart Uygulama (Karakaş ve ark. 1996) 38

39 Dikkat Planlama Set değiştirme Tepki ketlemesi Bozucu etkinin kontrolü Motor hız Soyut düşünme Sayısal bilgi İZ SÜRME TESTİ Görsel-motor kavramsal tarama 39

40 40

41 Norm değerleri Güvenirlik (Cangöz ve ark 2009) Geçerlik Standart Uygulama 41

42 SÖZEL AKICILIK TESTİ Semantik ve fonotik açıdan kelime akıcılığı, Katagori oluşturma, Katagori değiştirebilme, Sebatlılık, İnhibisyon Perseverasyon 42

43 Sözcük akıcılığını değerlendirmek amacıyla oluşturulan versiyonlarda 60 sn içinde bir harfle başlayan sözcüklerin sıralanması istenmektedir. Ülkemizde yapılan standardizasyon çalışmasında K, A, S harfleri kullanılmıştır. Katagori isimlendirme becerisini değerlendirmek amacıyla oluşturulan testlerde, bireyden belirli bir kategoriye giren sözcüklerin üretilmesi istenir. Bugün en sık kullanılan kategoriler hayvanlar, herhangi bir marketten satın alınabilecek meyve, sebze, içecekler ve yiyeceklerdir. Değerlendirmede sözcük sayısı ve perseverasyonlar dikkate alınır. 43

44 Norm değerleri Güvenirlik (Bingöl ve ark 2004) Geçerlik Standart Uygulama 44

45 GÖRSEL ALGILAMA Görsel algılama "nesne merkezli algılamadır. Yani görsel algılama bir nesnenin büyüklüğü, şekli ve rengi hakkındaki bilgiyi ifade etmektedir. GÖRSEL-UZAYSAL ALGILAMA Görsel-uzaysal algılama ise "kişi merkezli algılamadır. Yani görsel-uzaysal algılama kişinin pozisyonuna göre değişmektedir. 45

46 İŞARETLEME TESTİ Sürekli dikkat Görsel tarama Tepki hızı Aceleci tepkilerin oluşması ve ketlenmesi Görsel-motor hız ve uyumu 46

47 Düzenli Harfler 47

48 Norm değerleri (Karakaş ve ark. 1996) Güvenirlik (Cantez ve ark., 1996; Kılıç 2002) Geçerlik (Kurt 1998, Kurt ve Karakaş 2000, Kılıç 2002) Standart Uygulama (Karakaş, 2004; Karakaş ve ark., 2000; Kurt ve Karakaş, 2000) 48

49 ÇİZGİ YÖNÜNÜ BELİRLEME TESTİ Görsel-mekansal algılama Yönelim (orientation): Görsel bir uyarıcı örüntüsü içindeki ögeleri algılama, bunları düzenleme yeteneğidir Görselleştirme (visualization): İki ve üç boyutlu nesneleri zihinsel olarak döndürme ve değişimleme yeteneğidir. 49

50 iç orta dış 50

51 Norm değerleri (Karakaş, 1996) Güvenirlik (Kurt 1998) Geçerlik (Karakaş ve Başar, 1993, 1995; Karakaş, Eski ve Başar, 1996; Karakaş ve diğ., 2000) Standart Uygulama (Karakaş, 1996) 51

52 KONUŞMA ve DİL İnsanın bilgi işlemesinde dilin büyük yeri vardır. İnsan zihni, genelde, duyusal sistemden gelen bilgiyi sözel olarak kodlar, nesne ve olayları dildeki karşılıkları olan kelimelerle eşleştirir, bu kelimeleri söz dizim kurallarına göre birleştirerek cümleler oluşturur. 52

53 BOSTON ADLANDIRMA TESTİ Nesneleri tanıma ve adlandırma yeteneğini anlamsal nitelikteki bilgiyi işleme yeteneği 53

54 BNT zorluk derecelerine göre sıralanmış 60 resimden oluşmaktadır. Bireysel olarak uygulanan BNT deki resimler tek tek gösterilmekte ve denekten bunların adlarını söylemesi istenmektedir. 54

55 Norm değerleri (Kafadar ve ark. 2002) Güvenirlik (Kafadar ve ark. 2002) Geçerlik Standart Uygulama (Kafadar ve ark. 2002) 55

56 GÜLHANE AFAZİ TESTİ-2 (GAT-2 ) Spontan konuşma Konuşmayı anlama Okuduğunu anlama Oral-motor değerlendirme Otomatik konuşma Tekrarlama Adlandırma 56

57 SPONTAN KONUŞMA KONUŞMAYI ANLAMA 1. Basit emirlerin anlaşılması 2. Evet /hayır ifadeleri OKUDUĞUNU ANLAMA Eşleme Okuma yoluyla komutların gerçekleştirilmesi Sesli okuma ORAL-MOTOR DEĞERLENDİRME Sözel olmayan becerilerin değerlendirilmesi Sözel becerilerin değerlendirilmesi OTOMATİK KONUŞMA TEKRARLAMA ADLANDIRMA Resim adlandırma Yanıtlayıcı adlandırma 57

58 Norm değerleri (Tanrıdağ ve ark. 2006) Güvenirlik (Maviş ve ark. 2007) Geçerlik Standart Uygulama (Tanrıdağ ve ark. 2006) 58

59 Bilimde gelinen nokta : o Bir bütün olan canlıyı anlayabilmek için, kendi içinde çok sayıda alt dala ayrılmış olan bilimler bir araya gelmeli; o Bilişsel süreçlerle bedenin ve özellikle de beyin yapı ve süreçlerinin ilişkilendirilmesine yönelik disiplinler-arası dallarda multidisipliner yaklaşım benimsenmelidir. 59