OSMANLI MODERNLEŞMESİ SÜRECİNDE KIZLARIN EĞİTİMİ. Özet

Transkript

1 OSMANLI MODERNLEŞMESİ SÜRECİNDE KIZLARIN EĞİTİMİ Ahmet OĞUZ Şefika BÜYÜKŞAHİN Özet Osmanlı Devleti, modernleşme süreci içinde eğitimi de ele almıştır. Toplumsal ilerlemenin top yekûn olacağı düşüncesiyle eğitimde yeni yöntemlerin gerektiği anlaşılmıştır. Bu çerçevede eğitimin içine kız çocukları da girmiştir. Osmanlı eğitiminin her kademesinde kızlar da dâhil olmuştur. Kızların eğitim alabilmesi için gerekli nizamnameler çıkarılmıştır. Böylece kızların kurumsal eğitime katılmaları hedeflenmiştir. Aynı hedef doğrultusunda öğretmen yetiştirmek amacıyla da kız öğretmen okulları da açılmıştır. Dolayısıyla toplumun bir parçası olan kadının eğitim yoluyla topluma katılması amaçlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Osmanlı, modernleşme, kadın, eğitim. EDUCATION OF GIRLS IN OTTOMAN MODERNIZATION Abstract The Ottoman Empire also dealt with education within the process of modernization. It has been understood that new methods are needed in education, as social progress will be the top priority. Girls have also entered the education in this framework. Girls were included in every level of Ottoman Education. Regulations have been issued at every level so that girls can get the necessary training. Thus, it is aimed that girls participate in institutional education. Schools were also opened in order to train teachers in the same target. Therefore, it is aimed that the woman who is a part of the society participates by collective education. Key Words: Ottoman, Modernization, woman, education. Giriş Eğitim her insan için gereklidir. Her devlet kendi ülkesinin insanlarını eğitmeye ihtiyaç duyar ve kendisine göre bir eğitim sistemini, programını hayata geçirir. Diğer devletlerde olduğu gibi Osmanlı Devleti nin de kendisine has bir eğitim şekli ve kurumları vardı. 1 Osmanlı kurumlarında ve toplumsal yaşamında tabii olarak belirgin bir şekilde İslam ın etkisi vardır. Osmanlı Devleti nin eğitim kurumlarının kuruluşunda ve gelişmesinde İslamın etkisinin olmasıyla beraber Osmanlılar eğitim kurumlarını diğer İslam ülkelerinden ileri bir seviyeye taşımışlar ve kendilerine özgü yeni bir biçim vermişlerdir. 2 Daha çok nakilci ve ezberci olan bu eğitim ve öğretimin temel amacı dini bilgileri genç kuşaklara aktarmak yönünde olmuştur. Yaygın eğitim din adamları ve toplum önderleri tarafında yapılmıştır. Eğitimde devam eden süreci keskin olarak değiştiren ilk hamlelerden birisi 1773 lerden itibaren askeri okulların açılmasıdır. Üstelik bu eğitim tüm çocukları kapsayan nitelikte değil son Doç. Dr. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Öğretim Üyesi. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Tarih Bölümü Doktora Öğrencisi. 1 Saadettin Eğri II. Abdülhamid Döneminde Eğitim Sisteminde Modernleşme Çabaları: Kızların Eğitimi ve Bursa İnas Rüşdiye Mektebi, U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 26, 2014/1, Sayfa: Cahit Yalçın Bilim, Türkiye de Çağdaş Eğitim Tarihi ( ), Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 2002, Sayfa: 16 55

2 dönemlerine kadar erkek çocukları merkeze alan bir anlayış içindeydi. 3 Buna rağmen eğitimin batılılaşması açısından önemli bir başlangıçtır. Osmanlı Devleti nde eğitimin verildiği yerleri üç kurum altında toplayabiliriz. Bunlar enderun, medreseler ve sıbyan mektepleridir. Medreseler ve sıbyan mektepleri, devletin kontrolünden uzak, vakıflara bağlı olarak müstakil hareket eden öğretim kurumlarıydı. Enderun ise sarayda zeki çocukların eğitimi için ayrılan daha çok yöneticilerin yetiştiği okuldu. 4 Kızlar sadece sıbyan mekteplerinden faydalandıkları için biz burada bu mektepler üzerinde daha ayrıntılı olarak duracağız. Sıbyan mektepleri, neredeyse her köy ve kasabada bulunurdu. Buraya beş, on yaş arasındaki çocuklar kabul edilir, onlara din ve ahlâk dersleri verilir ve Kur an okuması öğretilirdi. 5 Kuranın anlamı açıklanmadan sadece okunuşunun üzerinde durulurdu. Çocuklar okula başlayacağı zaman Bedi Besmele Cemiyeti ya da halk arasında Âmin Alayı denilen, öğretmenin, okuldaki öğrencilerin ve mahalle çocuklarının katıldığı ilahili yürüyüşlü bir tören yapılırdı. Bu törenin amacı çocukları ve aileleri özendirmekti. Bu törenler çocukları okumaya heveslendirmek amacını gütmekteydi. 6 Sıbyan mektebi hocaları, içinde bulundukları toplumla çok iyi kaynaşmış toplumun bir parçası olmuş bulunduklar bölgenin saygın ve fikir danışılan kişileriydiler. 7 Ayrıca sıbyan mektepleri dışında Hoca, Hoca Hanım Molla, Muallime olarak adlandırılan bazı bilgili, hafız kadınlar bazen sadece kız çocuklarına ve kadınlara bazen de erkek kız karışık olarak çocuklara Kur' an okumayı ve bazı dini bilgileri öğretirlerdi. Bu öğretim işini evlerinde bazen de caminin bir köşesinde yaparlardı. Ücretlerini derslerine gelenlerden alan bu kadınlar varlıklarını uzun süre devam ettirmişlerdir. 8 Osmanlı Devleti nde Müslüman çocuklar, mahalledeki sıbyan mektebinde eğitim alırken Gayrimüslim çocuklar ise kendi dini cemaatlerine ait eğitim kurumlarında eğitim alırlardı. Musevi çocuklar sinagogun yanındaki heder lerde, Hıristiyan çocukların ise eğitimlerini papazlardan alırlardı. Gayrimüslim çocuklar kendi dillerini, Türkçeyi, dinlerine dair bilgileri, okuma ve yazmayı, bu bahsi geçen yerlerde öğreniyorlardı. 9 Kadınlar, kamusal alan içinde etkin olmadıklarından kız çocuklarının ilkokul sonrası eğitimlerine devam etmelerinin toplumsal işlev açısından bir fonksiyonu yoktu. Bu sebeple kızların ilkokuldan sonra eğitimlerine devam etmeleri konusunda herhangi bir teşvikte bulunulmamıştı. 10 Sıbyan mektebinde eğitimin bitmesiyle çoğu zaman kızların da eğitim hayatı bitmekteydi. İsterlerse üst düzeyde bulunan kişiler kızlarının eğitimini ileriye taşıyabilirlerdi. Kızları aldıkları özel derslerle eğitimlerine devam edebilmekteydiler. 11 Osmanlı Devleti nin üst üste savaşları kaybetmeye başlaması, savaşlarda başarısızlıkların yaşanması, geleneksel ve temel üretim aracı olan toprak düzeninin bozulması, Batıdan gelen fikir akımları (feminizm, milliyetçilik gibi) ve sanayi devrimi Osmanlı yı etkilemeye başlamış ve batılıların devlet üzerinde baskısı artmıştır. Devletin yeniden eski gücüne kavuşması için ne yapmak gerektiği araştırılmış, bu doğrultuda öncelikle askeri alanda ve devlet düzeninde yeniliklere gidilmiş, bu anlamda Batı model alınmıştır. 12 Gerçek anlamda ilk batılı öğretim kurumu ise 1773 teki Mühendishane-i Bahri Hümayundur. Bu okulun ardından batı tarzında açılan çeşitli okullar olmuştur. (Mühendishane-i Berri 3 Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1993 e), Kültür Kolej Yayınları, İstanbul 1994, Sayfa: İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti nin Saray Teşkilatı, TTK Yayınları, Ankara 1988, s Sadettin Eğri, a.g.m., Sayfa:129 6 Yahya Akyüz, a.g.e., Yahya Akyüz, a.g.e.,sayfa: 77 8 Yahya Akyüz, Osmanlı da Kadın Öğretmenli Ev Sıbyan Mektepleri (Amerikan ve Fransız Eğitim Tarihinden Benzer Örnekler, , ss Meral Güdek, Modernleşme Döneminde Osmanlı da Çocuk Eğitimi ve Literatürü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2012, Sayfa :8 10 Selçuk Akşin Somel, Osmanlı Modernleşme Döneminde Kız Eğitimi, Kebikeç, 10, 2000, Sayfa: Şefika Kurnaz, Cumhuriyet Öncesinde Türk Kadını ( ), TC. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı Yayınları, Ankara 1991, Sayfa:3 12 Banu Çakmak, Tanzimat tan Cumhuriyet e Uzanan Çizgide Osmanlıda Kadın Hareketleri, Dönemin Tiyatrosunda Kadının Temsili ve Kadın Sorunu, ( ), Sayfa:

3 Hümayun, Mekteb-,i Tıbbıye-i Adli Şahane, Mızıka-i Hümayun, Mekteb-i Harbiye, Tercüme Odası, Mekteb-i Ulum-u Edebiye) bunlar arasındadır. 13 Osmanlıda yenileşme hareketleri askeri ve bazı idari alanlarda yapılmış olsa da eğitim konusunda XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar eğitimin modelini ve niteliğini değiştirecek ciddi yenilik hareketine girişilmemiştir. 14 Eğitim alanında yeniliklerin yapılmasıyla beraber kızlar için eğitim hayatı büyük ölçüde değişmeye başlamıştır. Kızlar rüştiyelerden, idadilerden ve hatta yükseköğrenimlerden faydalanmaya başlamışlardır. Eğitimde Yaşanan Değişmeler ve Kızların Eğitimi Bütün alanlarda yaşanan değişimle beraber eğitim alanında da birçok yeni okul açılmıştır. Bunlar İstanbul ve giderek taşrada yaygınlaştırılmış ve kızlar eğitim hayatına katılmaya başlamıştır. Osmanlı Devleti nin son dönemlerinde kızlar için açılan okulların sayıları artmış ve öğrenciler için ders kitapları basılmıştır. Kızlar için basılan ders kitaplarında mektebin anlamı, faydası, mektepli kız gibi yazılara yer verilerek farkındalık oluşturulmaya çalışılmıştır ten itibaren eğitim işi ciddiyetle ele alınmıştır ve 1845 te Meclis-i Maarif-i Muvakkat kurulmuştur ta yayınlanan Sıbyan Mektepleri talimatnamesinde yazı yeteneğinin herkeste var olduğu kabul edilmekte ve kişiye yapılacak en büyük kötülüğün bundan mahrum bırakmak olduğu dile getirilmiştir Islahat Fermanı nda eğitime de yer verilmişti. Her okul herkese açık olacak cemaatler kendi kültürlerine uygun okullar açabilecekler, fakat bütün okulların programları ile öğretmenleri Meclis-i Maarifin denetiminde tutulacaktır denilmektedir. Bu hedefleri gerçekleştirmek için 1857 de Maarif-i Umumiye Nezareti ne görev verilmiştir. 16 Maarif-i Umumiye Nezareti, Ekim 1869 da eğitimi bir bütün olarak düzenlemek amacı ile toplanmış ve Meclis-i Kebir-i Maarif i oluşturmuştur Nizamnamesi adı verilen bir yönetmelik hazırlanmıştır. 17 Nizamnameye göre mevcut okullar umumi ve hususi okullar olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Aynı zamanda Maârif Nezâreti, İstanbul da bir Dârülmuallimin-i İbtidâî açılmasını, rüştiyelerin İstanbul dışında da yaygınlaştırılmasını hedeflemiştir. Sultan II. Abdülhamid döneminde edinilen tecrübeler ve duyulan ihtiyaçlara göre 1892 de yeni düzenlemeler yapılmıştır. Bu değişiklik yükseköğretimin sağlam bir temele oturtulmasının iyi bir ortaöğretimin sağlanmasıyla gerçekleşebileceği düşünülmüştür. 18 II. Abdülhamid devri, Tanzimat ta alınan eğitimle ilgili kararlarının uygulandığı bir devir özelliği taşır. Örneğin 1869 yılında Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile modernleştirilmeye çalışılan eğitim sistemi üzerinde Abdülhamid zamanında yeni düzenlemeler yapılmıştır.1876'daki Kanun-i Esasi ile eğitimle ilgili düzenlemeler yapılması Kanun-ı Esasi de de yer almıştır. II. Abdülhamid döneminde maarif merkez teşkilatında yeni düzenleme yapılmıştır. Böylece Maarif Nezareti bünyesinde, her öğretim derecesi için genel müdürlükler ve müfettişlikler meydana getirilmiş, her vilayet merkezinde birer maarif müdürlüğü ve meclisi oluşturulmuştur. Sancak ve kazalarda ise Maarif Meclisi şubeleri açılmış ve ayrıca vilayetlerde müfettiş kadroları arttırılmıştır. Yine Maarif Nezareti bünyesinde Rüştiye ve İdadi müdürlükleri tesis edilmiştir. Bu teşkilat sayesinde taşraya, ilk ve ortaöğretim müesseseleri ile öğretmen okulları anılan dönemde götürülmüştür. 19 Eğitimde yapılan değişiklerle birlikte kızlar eğitim hayatında var olsalar da II. Meşrutiyet döneminde kızların eğitiminden daha çok bahsedilmeye başlanmıştır. Bunda 1908 de sansür kalkmasıyla beraber fikirlerin rahatça dile getirilmeye başlanması etkili olmuştur. Savaşlar ve savaşların sonunda ortaya çıkan durum kızların eğitilmesi zorunluluğunu ortaya koymuştur. Savaşların sonunda 13 Cahit Yalçın Bilim, Tanzimat Devri nde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma ( ), Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 1984, Sayfa: Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988, Sayfa: 1 15 Songül Keçeci Kurt- Suat Polat, Osmanlı Devleti nde Kızların Eğitiminde Okulun Önemi ( ), Bartın Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt:2, Sayı:2, 2013, Sayfa: Ayşegül Yaraman, Resmi Tarihten Kadın Tarihine, Bağlam Yayıncılık, İstanbul 2001, Sayfa: Sadettin Eğri, a.g.m., Sayfa: Sadettin Eğri, a.g.m. Sayfa: Yaşar Baytal, Tanzimat ve II. Abdülhamid Dönemi Eğitim Politikaları, dergiler.ankara.edu.tr, Sayfa:29 57

4 Osmanlı yöneticiler ve aydınlar kadınlara karşı geleneksel, olumsuz tutum ve davranışlardan kurtulma çabalarına yönelmiş ve toplumda kadına ihtiyaç duyulduğu kabul edilmiştir. II. Meşrutiyet döneminde kadın ve eğitimi konusu, düşünürler ve yazarlar tarafından sık sık tartışılmıştır. Bu dönemler çıkan kadın dergilerinde bu konu dile getirilmiştir. 20 II. Meşrutiyet devrinde dönemin siyasetçileri ve düşünürleri tarafından toplumsal değişimin sağlanması ve ulus devlet inşası için eğitimin vazgeçilmez bir vasıta olduğu üzerinde durulmuştur. Bunun için öncelikle ilköğretimin yaygınlaştırılması çabaları ağırlık kazanmıştır. İlk defa bu dönemde yükseköğretimde önemli düzenlemeler yapılmış, ders programları Batıya benzer bir şekilde yeniden düzenlenmiş farklı bölümler açılmış ve karma eğitim uygulanmıştır. 21 Maarif Umumiye Nizamnamesiyle Kızlara Verilen Haklar Kız sıbyan ve rüştiye mekteplerinin yapısına ve ders programına dair kapsamlı bilgiler Maarif Umumiye Nizamnamesi nde yer almaktadır. 22 Nizamnamenin hazırlanmasında çeşitli etnik ve dini gruptan Osmanlı vatandaşlarını Osmanlılık ideali içerisinde birleştirme ve dini eğitim verilen kurumlar dışında yeni eğitim kurumları oluşturma düşüncesinin etkin olduğu söylenebilir. 23 Okulları derecelerine göre sınıflandıran nizamnamede eğitim öğretime birçok alanda yenilik getirmiş, çeşitli derecelerdeki okulların, nerelerde açılacağı, öğretim süreleri, okullara kabul edileceklerin yaş sınırları, bir okuldan alınan diploma ile hangi okula girilebileceği, okullarda sınavların nasıl yapılacağı, nasıl sınıf geçileceği ve mezun olunacağı belirlenmiştir. 24 Nizamname, Saffet Paşa nın maarif nazırlığı zamanında düzenlenmiştir. Bu nizamname de Fransız eğitim sisteminden etkilenmiştir. Bu nizamnameyle sıbyan mektepleri 6-10 yaş arasındaki tüm çocuklara zorunlu kılınmıştır. 25 Nizamnamenin içerdiği konular ise şunlardır: Eğitim ve öğretim usulleri, öğreticilerin bilgi ve refahını artıracak tedbirleri alınması, maarif merkez idaresinin tanzimi ve vilayetlerde şubeler kurulması, öğrencilerin şevk ve gayretlerinin artırılması, ilköğretimin zorunlu kılınması, Maarif-i Umumiye masrafları için halkta iane teminidir. 26 Eğitimle ilgili düzenlemelerin yer aldığı nizamnamede kızlarla ilgili maddelerde söz konusudur. Kız sıbyan mektepleri ve rüştiyelerle ilgili yapılan düzenlemeler şu şekildedir: 1. Bir mahalle veya köyde bir cemaate mahsus sıbyan mektebi varsa ve o yerde kız sıbyan mektebi açılmasında bir sakınca mevcut değilse o iki sıbyan mektebinden biri kızlara ayrılır ve kız sıbyan mektebi haline sokulur bu suretle o yer kız sıbyan mektebi açılması hususunda sakınca giderilene kadar veya kızlar için mektep açılana kadar o yerin kızları da erkek sıbyan mektebine kabul edilirler. Fakat erkek çocuklarından ayrı bir tarafta ve sırada otururlar. 2. Başlı başına kızlara mahsus olan sıbyan mekteplerinin bütün hocaları ile dikiş ustaları kadın olacaktır. Fakat yeteri kadar ehil öğretmenler yetiştirilinceye kadar yaşlı ve terbiyeli, iyi ahlak sahibi olduğu tecrübe ile öğrenilmiş hocalar kız sıbyan mekteplerinde hocalık yapabileceklerdir Büyük şehirlerde halkı İslam ise İslam, Hıristiyan ise Hıristiyan birer kız rüştiyesi olacaktır. Halkının bir kısmı İslam bir kısmı ise Hıristiyan olan kasabalarda Hıristiyan rüştiyesi ayrı, İslam rüştiyesi ayrı yapılacaktır. Bu şekilde halkı karma olan şehirlerde rüştiye okulu bulunması için halkın adedi 500 haneyi geçmesi gerekmektedir. Bu okulların yeniden kurulması şimdilik İstanbul a ve sonradan da il merkezi olan yerlere mahsustur. Diğer Müslüman olmayan halk dahi aynı kurallara uyacaklardır. 20 Songül Keçeci Kurt, a.g.m., sayfa: Mustafa Gündüz, Osmanlı Mirası Cumhuriyet in İnşası Modernleşme, Eğitim, Kültür ve Aydınlar, Lotus Yayınevi, Ankara 2010, Sayfa: Selçuk Akşin Somel, a.g.m.,sayfa Derya Demirel, Osmanlı Devletinde Sultaniler ve İdadiler, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Samsun 2007, Sayfa:14 24 Fatih Demirel, Osmanlı Eğitim Sisteminin Modernleşmesi Sürecinde Hiyerarşi, Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 25(2), 2012,Sayfa: Ayşegül Yaraman, a.g.e., sayfa: Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Cilt: 7, Türk Tarih Kurumu Basımevi Sayfa: Hasan Ali Koçer, Türkiye de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi ( ), Milli Eğitim Basımevi, 1992,Sayfa: 92, 93 58

5 4. Kız okullarının öğretmenleri kadın olacaktır. İstenen derecede ve sayıda kadın öğretmenden layığı bulunmazsa ileride ehil bayan öğretmenler yetişinceye kadar yaşlı ve bilgili erkek öğretmenler de kız rüştiyelerine öğretmen olarak atanabilirler. Din dersleri her toplumun kendi dili üzerine verilir. Müslüman olmayan halkı meydana getiren sınıflar kız rüştiye okullarında Arapça, Farsça kurallar başlangıcı yerine kendi dillerinin başlangıç bilgilerini okurlar. Müslüman olmayan çocukların din ile ilgili bütün dersleri onların dini reisleri veya görevlendirecekleri kişiler tarafından verilir Kız rüştiye okullarının ikiden dörde kadar öğretmenleri olacak ve bunlardan başka dikiş ve müzik dersleri için de birer öğretmen bulunacaktır. Her kız rüştiyesinin birer nezaretçisi ve birer kapıcısı olacaktır. Bu okulların yıllık ödenekleri en çok kırkar bin kuruş olacak ve Maarif idaresi veznesinden ödenecektir. 6.Sıbyan Okulu diploması bulunan kızlar imtihansız rüştiyeye kabul olunacak ve diploması olmayanlar imtihan edilerek bilgi seviyeleri yeterli görüldüğü takdirde alınacaktır. 29 Nizamname, eğitim öğretim alanında pek çok yenilik getirmekle birlikte yeni kurumların kurulmasını ve aralarındaki hiyerarşinin düzenlenmesini sağlamıştır. Nizamname ile iki kademeden oluşan bir ilköğretim (sıbyan ve rüştiye mektepleri), yine iki kademeden oluşan bir ortaöğretim (idadi ve sultani) ve yükseköğretim (Darülmuallimin, Darülmuallimât, çeşitli fen ve sanayi mektepleri ile Darülfünun) şeklinde bir hiyerarşi oluşturulması planlanmıştır. Lakin nizamnamede alınan kararların hepsi uygulanmamıştır. Okullar ülke içerisinde yaygınlaştırılmamıştır. II. Abdülhamit döneminde bu okulların yaygınlaştırılmasında mesafe alınmıştır. 30 Sıbyan Mekteplerinin Durumu Osmanlı Devleti nde en sık karşılaşılan okul olan sıbyan mektepleri Tanzimat ın başlarında yaygın eğitim kurumu olmasına rağmen eğitim seviyesi bakımından yetersiz haldeydi. Sıbyan mekteplerini geliştirmek için çeşitli tarihlerde kararlar alınıp uygulanmaya çalışılmıştır. Meclis-i Maarif-i Muvakkat ın 1846 da Meclis-i Vâlâ ya sunduğu teklifler arasında sıbyan mekteplerinin ıslahı da vardı. Talimatta ilkokul mecburiyeti konuyor ve mektebe devamlarının sağlanması isteniyordu. Ders programında elifba, kuran, ilmihal, ahlak risalesi, Türkçe okuma, yazma dersleri vardı. Yazı dersi için çocuklara birer taş levha verilmesi isteniyordu. Dört sınıf üzerinden planlama yapılarak derslerin öğrencilere hep birlikte değil öğrencileri sınıflara ayırarak ve üst kademeye sınav dâhilinde geçirilmesi gerektiği bildiriliyordu. Öğretmenlerin ise maaş alan memur şeklinde olması isteniyordu. Böylece bu okullar devlete bağlı kurumlar haline gelebilecekti. Fakat program ve devam konusu dışında talimatnamede belirtilen maddeler uygulamaya konulamamıştır. Bunun en önemli sebebi henüz teşkilatlı bir eğitim sisteminin kurulmamış olmasıydı. 31 İlköğretimde kayda değer düzenlemeler 1869 Maarif Nizamnamesi yle yapılmıştır. Nizamnamede her mahallede ve köyde bir sıbyan mektebi açılmasının istenilmesiyle beraber Müslüman ve gayri Müslim kız sıbyan mekteplerinin ayrı olması isteniliyordu. Okullara devam mecburiydi ve okulların yapım, onarım masrafları ile öğretmenlerin maaşlarının ödenmesi köy ve mahalle halkına bırakılıyordu. Ders programında da değişiklik yapılmıştır. Elifba, Kur an, ilmihal, tecvit, ahlak derslerine ek olarak muhtasar hesap, Osmanlı tarihi, coğrafya dersleri eklenmiştir. 25 Nisan 1870 de mekteplerde okutulacak kitapların telif ve tercümeleriyle ilgili on üç maddelik bir nizamname yayınlanmıştır. Bu nizamnameye göre kitapların sade bir dille yazılması, özendirici olması ve tarafsız olarak hazırlanması ve dikkat çekici olan husus da öğrencilere vatan sevgisinin verilmesi istenilmiştir. 32 Sıbyan mekteplerinin ıslahı için dört kişiden oluşan bir komisyon kurulmuştur. Komisyon önce İstanbul daki mekteplerin günün şartlarına uygun birer öğretim kurumu haline getirmek için çalışmalara 28 Hasan Ali Koçer, a.g.e., Sayfa: Reşat Özalp, Aydoğan Ataünal, Türk Milli Eğitim Sisteminde Düzenleme Teşkilatı (Talim Terbiye Kurulu Milli Eğitim Şurası), Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1977, Sayfa: Fatih Demirel, a.g.e.,sayfa: Cahit Yalçın Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitimde Çağdaşlaşma ( ), Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 1984, Sayfa: Cahit Yalçın Bilim, a.g.e., Sayfa: 41 59

6 başlamıştır. Komisyon üyelerinden Selim Sabit Efendi nin hazırlamış olduğu ve sonradan Rehnümâ-yı Muallimin adıyla yayımlanan eserde çeşitli öğretme metotlarına değinilerek bütün öğrencilerin derse iştirak ettirilmesinin en iyi metot olduğu ileri sürülmüştür. Derslerin sınıf usulü ile yapılarak öğrencilerin seviyelerine göre program uygulanmasının faydalarını dile getirilmiştir. Öğretmenlerin derslerini açık ve sade bir dille anlatmalarının gerekliliği üzerinde durulmuştur. Bu eserde ayrıca kızların okutulması gerekliliğinin üzerinde durulmaktaydı. Tatil zamanlarının düzenli olması, öğretmenlerin Türkçeyi iyi kullanmaları, güzel konuşmaları, bilgili olmaları, öğrencilere karşı sevgi dolu olmaları eserde belirtilen diğer hususlardı. Maarif nezareti Rehnümâ-yı Muallimin kabul ederek ve sıbyan mekteplerinde öğretimin belirtilen usullerde yapılması için Ulum-u Terbiye-i Etfâli yayınlanmıştır. Buna göre sıbyan mektepleri binalarının bakımlı, dershanelerinin bol pencereli, aydınlık ve havadar olması, her sınıfta bir öğretmen kürsüsü ile bir yazı tahtası konulması, öğrencilerin çekmecesi ve üzerinde bir taş tahtası ile hokka yeri olan sıralarda oturması üzerinde durulmuştur. Bu yeni usuller İstanbul da uygulanmaya başlanmış ve bunların masraflarının karşılanması için bir tamim yayınlanmıştır Nizamnamesi nden sonra şu siyaset takip edilmiştir: Yapılacak yenilikleri kolayca uygulamak için, sıbyan okulları dışında iptidai okulları açmak, sıbyan okullarını muhafazakârların dikkatini çekmeden alınan yeni kararlara uygun ders verilen bir eğitim merkezi haline getirebilmektir. Alınan bu kararlara uygun kitaplar ve ders programları hazırlanmışsa da uygulama alanı sınırlı olmuştur. 34 II. Abdülhamit devrinde ilköğretim meselesi daha Kanun-i Esasi hazırlanırken ele alınmış ve anayasaya konulan madde ile ilköğretim mecburiyeti getirilmiştir. Böylelikle kızların erkek çocuklarıyla beraber eğitim imkânlarından yararlanması hukuken temin edilmiştir. Hükümet, 1869 Nizamnamesinin ön gördüğü biçimde taşra maarif müdürlüklerini ve meclislerini teşkil ederek ilkokullarla ilgili ıslahatın yürütülmesini bunlara bırakmıştır ve gönderdiği ilköğretim müfettişleri ve taşradaki müfettişleri vasıtasıyla yapılan icraatları yakından takip etmiştir. 35 Rüştiyelerin Durumu II. Mahmud devrinde sıbyan okullarının yetersiz olduğunun anlaşılmasıyla sıbyan okullarının üstünde bir okul açılmasına karar verilmiştir. Padişah tarafından rüştiye olarak adlandırılan eğitim kurularının açılmasına karar verilmiştir. Bunların idaresi ile meşgul olmak üzere de Mekatib-i Rüştiye Nezareti kurulmuş ve bir de nazır görevlendirilmiştir te toplanan Muvakkat Maarif Meclisi ne göre rüştiyeler sıbyan okullarının üstünde darülfünuna talebe yetiştiren orta dereceli okullar olarak tanımlanmıştır de Kemal Efendi tarafından açılan ilk rüştiyeden iyi bir sonuç alınmasıyla yeni rüştiyeler açılmaya başlanmıştır. 36 Rüştiyelere yaşları arasında bulunan ve sıbyan mekteplerinden diploma alan öğrenciler kabul edilmiştir. İlk açıldığında eğitim öğretim süresi dört yıl olarak kararlaştırılmış, yirmi bir Mart1850 de altı yıla çıkarılmış, 1863 te beşe,1869 da dörde, son olarak 1892 de üç yıla düşürülmüştür. 37 İlk taşra rüştiyeleri yedisi Bosna ve biri de Tekirdağ da olmak üzere 1855 de açılarak bir yıl sonrada sayıları on üçe yükselmiştir. İstanbul dışında rüştiyeler öncelikli olarak Rumeli de açılmıştır. 38 Anadolu da ilk rüştiye 1859 da açılmıştır. İstanbul ve taşrada açılanların hepsi erkek rüştiyeleriydi.1868 de gelinceye kadar kız çocukları için sıbyan mekteplerinin üzerinde herhangi kurum yoktu. 10 Kasım 1858 de Maarif Nezareti nde Sadaret e yazılan tezkerede okullar ıslah edilip çoğaltılırken kız çocukları için de rüştiye mektepleri yapılmasının gerekliliği dile getirilmiştir. Teklif sadaretçe uygun bulunarak 6 Ocak 1859 da İstanbul da Sultanahmet te ilk kız rüştiyesi açılmıştır. Rüştiyelere kızların devamını sağlamak için din ve dünyalarını iyi bilen kadınların ailelerine ve topluma daha faydalı olacakları dile getirilmiştir. Maarif Nezareti tarafından bir tezkere yazılmasına ve bir irade- 33 Cahit Yalçın Bilim, a.g.e., Sayfa: Bayram Kodaman, a.g.e., Sayfa: Bayram Kodaman, a.g.e.,sayfa: Bayram Kodaman, a.g.e., Sayfa: Sadettin Eğri, a.g.m., Sayfa: Cahit Yalçın Bilim, Cahit Yalçın Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitimde Çağdaşlaşma ( ), Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 1984, Sayfa: 46 60

7 i seniye yayınlanmasına rağmen bu dönemde Sultanahmet tekinden başka kız rüştiyesi açılmamıştır. 39 Kız rüştiyelerin açılmasıyla beraber bu okullara bayan öğretmen yetiştirmek üzere 1870 yılında, Dârülmuallimât açılmıştır. 40 Rüştiye mekteplerinde okutulacak ders kitaplarına ihtiyaç vardı. Dini kitapların dışındaki diğer alanlarla ilgili kitapların temin edilmesinde sorun yaşanmaktaydı. 41 Öğrenciler yılsonunda sınava tabi tutuluyorlardı ve bütün rüştiyeler için Recep, Şaban ve Ramazan ayları sınav zamanları olarak tespit edilmişti. İstanbul daki sınavlara öğrenciler okullarında girebildikleri gibi bazen sınavlar Meclis-i Maarif te yapılırdı ve bu sınavları padişah arada bir izlemeye gelirdi. Taşrada ise mümeyyiz heyeti izlemeye giderdi. Bu heyet şehrin ileri gelenlerinden oluşturmaktaydı. Bu durum öğretmen ve öğrencileri başarılı olması için teşvik ederdi. Rüştiyelerin masrafları için halkın yaptığı yardımlar dışında hazineden de gerektiğinde yardım yapılmaktaydı nizamnamesine göre her 500 haneli kasabada bir rüştiye okulu kurulacak ve Müslümanlar ve Gayrimüslimler için ayrı ayrı okulların kurulması isteniyordu yılları arasında kız rüştiyelerin programına lisan-ı osmani kavaidi, imla ve inşaat, müntehebat-ı edebiye, tedbir-i menzil, tarih, coğrafya, hesap, defter tutma usulü, resim, hıyatiye (dikiş nakış) ve musiki gibi dersler eklenmiştir. Önceleri sınav zamanı olarak belirtilen Recep, Şaban ve Ramazan ayı Gayrimüslimler de düşünülerek Temmuz ve Ağustos aylarıyla değiştirilmiştir. 42 Kız rüştiyelerinin sayısı 1874 yılında sekizdi. Bu tarihte açılan kız rüştiyelerinden Sultan Ahmet, Beşiktaş ve Üsküdar Kız Rüştiyeleri ilk mezunlarını vermişlerdir. Bu rüştiyeler binden fazla öğrenci eğitim görmüştür. 43 Modernleşme Sürecinde İdadiler İdadi kelime olarak hazırlamak anlamına gelmektedir. Kendisinden üstün bulunan herhangi bir mektebe talebe hazırlayan, yetiştiren mekteplere denir. İdadiler rüştiyelerin üstünde ve sultanilerin altında eğitim vermek üzere 1872 yılında ve Cevdet Paşa nın Maarif nazırlığı zamanında İstanbul da açılmıştır. Bugünkü ortaokullar derecesinde mekteplerdir. İdadilere rüştiye okullarını ikmal eden Müslüman ve Hıristiyan talebeler bir giriş imtihanı ile kabul olunurlardı. Öğretim süresi 3 yıldı. Dersler Türkçe, yabancı dil, belagat, aritmetik, geometri, kozmografya, tabiat bilgisi, resim ve ölçü dersleridir. 44 Kızlar için ilk idadi 1880 de açılmıştır. Türkçe ve genel kültür derslerinden başka Fransızca, Almanca, İngilizce, müzik, elişi dersleri vardı. Bu okul ilgisizlikten dolayı kapanmıştır yıllarındaki Maarif Nezareti İstatistiğine göre bu tarihlerde resmi bir kız idadisi olmamakla beraber Manastırda bir kız idadisi İstanbul da ise 3 karma idadi vardı. Aynı yıllarda ülkede Gayrimüslimlere ait 12, yabancılara ait 17 idadi vardı. Bu dönemde okullara olan ilginin azlığı okul sayısının da az olmasına sebebiyet vermiştir. Kızların idadiye gidecek yaşa gelene kadar evlenmeleri, evlenmeseler bile ailelerin kızlarını o yaşta okula göndermek istememesi, okutmak isteyenlerin kız öğretmen okulu seçerek kızlarına meslek edindirmek istemesi gibi sebeplerle idadilerin yeteri kadar ilgi görmemesine sebep olmuştur. 45 Sultaniler XIX. yüzyılın ikinci yarısı, Osmanlı Devleti nin ilköğretim ile yükseköğretim arasında bir eğitim kademesi kurma çalışmaları ile doludur. Bu amaçla Maarif Nazırlığı bir taraftan ilk ve yükseköğretim arasında bir köprü kurmaya çalışırken; diğer taraftan Müslüman ve Hıristiyan bütün Osmanlı yurttaşlarına ortaöğretim düzeyinde ortak bir kültür ve eğitim vermek istiyordu. Sultaniler de bu amaçla oluşturulmuştur. Sultaniler, II. Meşrutiyet in sonuna kadar sadece İstanbul ve Girit te açılmıştır senesinde idadilerin bir kısmının sultanilere dönüştürülmesi sonucunda sayılarında artış 39 Cahit Yalçın Bilim, Cahit Yalçın Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitimde Çağdaşlaşma ( ), Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 1984, a.g.e., sayfa: Sadettin Eğri, a.g.m. Sayfa: Cahit Yalçın Bilim, a.g.e. Sayfa: Cahit Yalçın Bilim, a.g.e. Sayfa: 50, Ahmet Oğuz, Sultan Abdülaziz ( ) Döneminde Kız Çocuklarının Eğitimi İçin Yapılan Çalışmalar, Geçmişten Günümüze Şehir ve Çocuk, Cilt:1, Samsun 2016, Sayfa: Enver Ziya Karal, a.g.e., sayfa: Şefika Kurnaz, a.g.e., Sayfa:

8 olmuştur. Bilinen en önemli sultani ise Galatasaray Sultanisi dir Nisan 1868 tarihinde kurulan Galatasaray Sultânîsi, her sınıf Osmanlı tebaası çocuklarının gidebileceği, ortaöğretim düzeyinde bir okuldu. Buradan mezun olan öğrenciler, yüksekokullara gidebileceklerdi. Okulun tahsil süresi beş yıl ve öğrenciler yeteri derecede öğrenim görmüş olanların arasından, sınavla seçilerek, sınıflara yerleştirilecekti. Okula kabul edilirken istenen düzeyde bilgisi olmayanlar üç yıl süren hazırlık sınıfını tamamladıktan sonra asıl sınıflara dâhil edileceklerdi. 47 İnas sultanileri, kızlara da erkeklere denk bir eğitim vermek kızların da eğitim almasını sağlamak amacıyla kurulmuştur. İlk sultani 1911 de İstanbul Sultanahmet te rüştiye üstünde üç yıllık eğitim verecek şekilde açılmıştır öğretim yılında sultani haline getirilen bu okul önce İstanbul İnas Sultanisi, ve daha sonra Bezmiâlem Valide Sultan Sultanisi olarak adlandırılmıştır. Akabinde İstanbul da; Erenköy, Çamlıca, Kandilli İnas Sultanileri açılmıştır. Okutulan dersler de rüştiyelere göre çeşitlenmiştir. Fen derslerinin ilave edilmesi dikkat çekicidir. Bugünkü karma liselerin programı gibi değerlendirilebilir te İnas Sultanilerinde okutulan dersler şu şekildeydi: Malûmatı Tabiiye ve Sıhhıyye, Malûmat-ı Hikemiyye ve kimyeviye, Malûmat-ı Ahlâkiye ve Medeniye, Hesab ve Cebir, Hendese, Kozmografya, Ev Ekonomisi, Terbiye-i Etfâl, Lisân-ı Ecnebi, Gına ve musiki, Resim, Beden Eğitimi, Biçki Dikiş-Nakış, Yemek Pişirme Dersi. 48 Görüldüğü gibi derslerde kızları ev hanımlığına hazırlamaya yönelik dersler de bulunmaktadır. Kızlar için Diğer Eğitim Kurumları 1870 de açılan Darülmuallimât meşrutiyete kadar kızların girebildiği en yüksek eğitim kurumudur. Darülmuallimât ta Türkçe, Arapça, Farsça, Osmanlıca ve imlâ, coğrafya, Osmanlı tarihi, hesap, dini ilimler, resim, dikiş-nakış gibi dersler okutulmuştur. 49 Darülmuallimât, kadın öğretmen yetiştirmek amacıyla kurulmuşlardır yılına gelindiğinde ise kadınların yükseköğretim görebilecekleri merkezler var olmaya başlamıştır te Darül-Fünun da kızlara yönelik derslere başlanmış ve aynı yıl, ayrı bir İnas Darül-Fünun u kurulmuştur de ilk defa İstanbul Edebiyat Fakültesi nde Türk kızları erkekler ile beraber yükseköğrenim görmeye başlamıştır. Eğitim maksadıyla ilk kez kızlar yurt dışına gönderilmiştir. Daha sonra İnas Darül-Fünun u, kız öğretmen okullarına bağlanmıştır te Darülfünununun bir dairesinde Sanayi-i Nefise Mektebi nin şubesi olarak kızlar için İnas Sanayi-i Nefise Mektebi açılmıştır. Okulun resim bölümüne imtihanla öğrenci alınacağını gazetelerden halka bildirilmiştir. On altı yaşını geçmiş adayların başvuru yapabileceği okulda eğitim süresi üç yıldır ve perspektif, anatomi, sanat tarihi, peyzaj dersleri verilmektedir. Öğrencilere ders vermek için Roma ve Paris te resim eğitimi almış olan Mihri Hanım kabul edilmiştir de Tıbhane-i Amire bünyesinde kadınlar için Ebe Mektebi açılmıştır. Avrupalı ebeler burada eğitim vermiştir. 10 Müslüman ve 26 Hıristiyan kadın iki yıllık eğitim sonunda 1845 te mezun olmuşlardır de bir binada doğum kliniği açılmıştır ve kadınlar burada ebelik yapabilmişlerdir. 52 Batıdan gelen ebeler, mankenleri kullanarak öğrencilere ebeliği öğretmeye çalışmışlardır. 53 Başlangıçta okula alımlarda okuma yazma şartı aranmamış ve II. Meşrutiyet in ilanıyla ilkokul bitirme şartı konulmuştur.1895 ten sonra eğitim programına hastabakıcı dersleri de eklenmiştir te ise Askeri ve Mülki Tıbbiyeler Haydarpaşa ya nakledilince bu bina Kadırga Veladetnamesi adı altında bağımsız bir ebe mektebi ve doğumhaneye çevrilmiştir Derya Demirel, a.g.t., Sayfa: Fatih Demirel, a.g.m.,sayfa: Derya Demirel, a.g.t., Sayfa:72 49 Güldane Çolak-Lale Uçan, II. Meşrutiyet ten Cumhuriyet e Basında Kadın Öncüler, Heyamola Yayınları, İstanbul-2008, Sayfa: Ahmet Özkiraz-M. Nazan Arslanel, İkinci Meşrutiyet Döneminde Kadın Olmak, Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, Cilt:3, No: I, 2011, Sayfa: 4 51 Güldane Çolak-Lale Uçan, a.g.e., Sayfa: Sibel Dulum, Osmanlı Devletinde Kadının Statüsü, Eğitimi ve Çalışma Hayatı, Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü- Basılmamış Yüksek Lisan Tezi, Eskişehir 2006, Sayfa: Feryal Saygılıgil, Osmanlı da Sağlık Alanında Tedavi Gören ve Tedavi Eden Olarak Kadınlar, Yerli Bir Feminizme Doğru, Sel Yayıncılık, İstanbul 2001, Sayfa: Sibel Dulum, a.g.t, Sayfa:37 62

9 Sonuç CAPPADOCIA JOURNAL OF HISTORY AND SOCIAL SCIENCES Sıbyan mekteplerinin üstünde bir eğitim kurumunda eğitim alma hakkı olmayan kız çocukları içerisinde aydın çevrenin kızları ailelerinin desteğiyle eğitimlerine devam edebiliyorlardı. Sürekli olarak kaybedilen savaşlar devlette bazı ıslahatların yapılmasını gerektirmiştir. Öncelikli olarak askeri alanda yapılan ıslahatlar zamanla diğer alanlara da yayılmıştır. Böylelikle eğitim alanında yapılan ıslahat ve yeniliklerle kız çocuklarının da eğitim hayatına aktif olarak katılması sağlanmıştır Nizamnamesiyle beraber eğitim zorunlu hale getirilmiştir. Kız çocukları için rüştiyeler ve sultaniler açılmıştır. Kız okullarının açılmasıyla beraber kadın öğretmen ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Bu ihtiyacı karşılamak içinse 1870 yılında kadın öğretmen okulu açılmıştır. Kadın öğretmenler işe başlamaya hazır olana kadar yaşlı ve edepli erkek öğretmenler kız çocuklarına ders vereceklerdi. Kız okullarının ders programında ise okuldan sonra kızların hayatını kolaylaştıracağı düşünülen ev idaresi, nakış, mutfağa dair bilgilerin verildiği dersler eklenmiştir. Rüştiyelerden sonra devam edilen eğitim kurumu olarak idadiler oluşturulmuştur. Burası sultanilere öğrenci hazırlayan kurumlardı. İdadilere kızlar öğrenciler tarafından yeterince ilgi gösterilmemişti bunun çeşitli sebepleri vardı. Bunlar; eğitimin yaygın olmaması, ailelerin kızlarını okutmak istememeleri, kızların evlenmeleri, meslek elde edebilecek okullara gitmek istemeleri sebepler arasında zikredilebilir. İdadiler, Sultanilere öğrenci hazırlamaktaydı. İdadiyi bitiren öğrenci sultanilere katılmaktaydı. Sultaniler ise yükseköğretime öğrenci hazırlamaktaydı. Kızlar için de İnas Sultanisi 1911 yılında açılmıştır. İnas Sultanisinin dışında kızlar için yeni sultaniler de açılmıştır. Ayrıca kızlar için ebe okulları ve öğretmen okulları açılmış ve böylece kızlar yükseköğretime katılmaya başlamışlardır. Fakat kızların eğitiminde istenilen başarı elde edilememiştir. Kaynakça AKYÜZ Yahya, Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1993 e), Kültür Kolej Yayınları, İstanbul AKYÜZ Yahya, Osmanlı da Kadın Öğretmenli Ev Sıbyan Mektepleri (Amerikan ve Fransız Eğitim Tarihinden Benzer Örnekler, ( ), s BAYTAL Yaşar, Tanzimat ve II. Abdülhamid Dönemi Eğitim Politikaları, dergiler.ankara.edu.tr., s BİLİM Cahit Yalçın, Türkiye de Çağdaş Eğitim Tarihi ( ), Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir BİLİM Cahit Yalçın, Tanzimat Devri nde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma ( ), Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 1984, s ÇAKMAK Banu, Tanzimat tan Cumhuriyet e Uzanan Çizgide Osmanlıda Kadın Hareketleri, Dönemin Tiyatrosunda Kadının Temsili ve Kadın Sorunu, ( ), s ÇOLAK Güldane -Lale Uçan, II. Meşrutiyet ten Cumhuriyet e Basında Kadın Öncüler, Heyamola Yayınları, İstanbul DEMİREL Derya, Osmanlı Devletinde Sultaniler ve İdadiler, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Samsun DEMİREL Fatih, Osmanlı Eğitim Sisteminin Modernleşmesi Sürecinde Hiyerarşi, Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 25(2), 2012, s DULUM Sibel, Osmanlı Devletinde Kadının Statüsü, Eğitimi ve Çalışma Hayatı, Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü- Basılmamış Yüksek Lisan Tezi, Eskişehir DOĞRAMACI Emel, Atatürk ten Günümüze Sosyal Değişmede Türk Kadını, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara EĞRİ Sadettin, II. Abdülhamid Döneminde Eğitim Sisteminde Modernleşme Çabaları: Kızların Eğitimi ve Bursa İnas Rüşdiye Mektebi, U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 26, 2014., s GÜDEK Meral, Modernleşme Döneminde Osmanlı da Çocuk Eğitimi ve Literatürü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara

10 GÜNDÜZ Mustafa, Osmanlı Mirası Cumhuriyet in İnşası Modernleşme, Eğitim, Kültür ve Aydınlar, Lotus Yayınevi, Ankara KARAL Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, Cilt: 7, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara KEÇECİ KURT Songül - Suat Polat, Osmanlı Devleti nde Kızların Eğitiminde Okulun Önemi ( ), Bartın Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt:2, Sayı:2, 2013, s KOÇER Hasan Ali, Türkiye de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi ( ), Milli Eğitim Basımevi, KODAMAN Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara KURNAZ Şefika, Cumhuriyet Öncesinde Türk Kadını ( ), TC. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı Yayınları, Ankara ÖZKİRAZ Ahmet -M. Nazan Arslanel, İkinci Meşrutiyet Döneminde Kadın Olmak, Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, Cilt:3, No: I, 2011, s SAYGILIGİL Feryal, Osmanlı da Sağlık Alanında Tedavi Gören ve Tedavi Eden Olarak Kadınlar, Yerli Bir Feminizme Doğru, Sel Yayıncılık, İstanbul 2001, ss SOMEL Selçuk Akşin, Osmanlı Modernleşme Döneminde Kız Eğitimi, Kebikeç, 10, 2000, s OĞUZ Ahmet, Sultan Abdülaziz ( ) Döneminde Kız Çocuklarının Eğitimi İçin Yapılan Çalışmalar, Geçmişten Günümüze Şehir ve Çocuk, Cilt:1, Samsun 2016, ÖZALP Reşat- Aydoğan Ataünal, Türk Milli Eğitim Sisteminde Düzenleme Teşkilatı (Talim Terbiye Kurulu Milli Eğitim Şurası), Milli Eğitim Basımevi, İstanbul UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı, TTK Yayınları, Ankara YARAMAN Ayşegül, Resmi Tarihten Kadın Tarihine, Bağlam Yayıncılık, İstanbul