Marx Kilit Fikirler Gill Hands. Çeviren: Melis İnan

Transkript

1 Marx Kilit Fikirler Gill Hands Çeviren: Melis İnan

2 ISBN Optimist Yayım ve Dağıtım Orijinal adı ve yayıncısı: Marx The Key Ideas, Hodder Teach Yourself Optimist Yay nlar Telefon : Faks : e-posta: optimist@optimistkitap.com facebook.com/optimistkitap twitter.com/optimistkitap Optimist yay n no. : 249 Konu : Kişisel Gelişim Yay na haz rlayan : Zülfü Dicleli Bas m Dü zel ti Düzenleme Bas k ve cilt : Haziran 2011, stanbul : Esen Güray : Selim Talay : Tor Ofset San. Tic. Ltd. Şti. Hadımköy Yolu Akçaburgaz Mah. 4. Bölge 9. Cadde 116. Sokak. No: 2 Esenyurt - STANBUL Tel:

3 Aileme ve arkadaşlar ma. Ayr ca harika karikatürlerinden ötürü çizere teşekkürlerimle.

4 İçindekiler Yazarla tanışın x Sadece bir dakikanız mı var? x Sadece beş dakikanız mı var? x Sadece on dakikanız mı var? xv Giriş xx 1 Marx ın hayatının ilk yılları Marx zamanında Avrupa 1 Marx ın hayatının ilk yılları 4 Üniversite hayatı 5 Gazetecilik hayatı 11 Komünist Manifesto 19 Sürgün 20 2 Marx ın hayatının sonraki yılları Londra ya taşınma 25 Londra daki aile hayatı 26 Marx ve Engels 32 Londra daki çalışmaları 35 Kapital 36 Enternasyonal 39 Son Yılları 43 3 Marx ve felsefe Kısa bir felsefe tarihi 49 Marx ı hangi filozoflar etkiledi? 50 Antik Yunan filozofları 50

5 Avrupa felsefesi 51 Ütopik sosyalistler 52 Devrimciler ve anarşistler 58 Hegel ve Feuerbach ın önemi 60 Marx kendinden önce gelenlerden nasıl ayrılır? 64 Politik iktisat 66 Engels in rolü neydi? 67 4 Ekonomi kuramı Diyalektik materyalizm, tarihsel materyalizm ve ekonomi 74 Kapitalist ekonomi 75 Meta 77 Artı değer kuramı 78 Kâr ve işbölümü 83 Krizdeki kapitalizm 84 Ücret ve kârların düşmesi 85 Toplumsal emek 86 Birikim ve kriz 89 Ekonominin merkezileşmesi 89 Marx ekonomi konusunda haklı mıydı? 90 5 Ekonomi ve toplum Emperyalizm ve sömürgecilik 95 Fetişizm 100 Sömürü Sınıf, sınıf mücadelesi ve devrim Giriş 113 Kapitalist toplumun gelişimi 114 Diyalektik materyalizm ve sınıfın yapısı 117 Kapitalist toplumda sınıf 120 İdeoloji 120

6 Sınıf mücadelesi 123 İşçilerin gücü ve eğitimi 124 Komünist Birlik ve sınıf mücadelesi 126 Uluslararası İşçi Birliği 128 Devrim kaçınılmaz mı? Marksist düşüncenin başka yönleri Devrimden sonra 138 Komünist toplum 141 Din 144 Kadın hakları ve aile 147 Sanat ve kültür 150 Özgürlük ve birey Marx sonrası Marksizm - dünyayı değiştiren fikirler Marksist düşüncenin yayılması 156 Sosyalizmin gelişimi 159 Rus komünizmi 161 Çin komünizmi 166 Soğuk Savaş 168 Komünizmin gerilemesi 171 Marksizm başarısız mı oldu? Marx sonrası Marksizm - Marksist düşüncenin gelişimi Marksizm türleri 176 Marx nereye uygundur? 190 Marksizm yirmi birinci yüzyılda geçerli midir? 192 Gelecek 196 Kavram dizini 201 Bir adım daha 211

7 Yazarlarla tanışın Marx Kilit Fikirler kitabına hoş geldiniz! Wales de doğdum ama hayatımın çoğunu Kuzey İngiltere de geçirdim. Söylence ve folklor da dahil toplumsal tarihin bütün yönleri her zaman ilgimi çekmiştir. Viktorya Dönemi hakkında uzmanlığımı yaparak İngilizce ve Tarih öğretmenliği üzerine eğitim aldıktan sonra engelli yetişkinlere ve çeşitli nedenlerden ötürü örgün eğitim alamamış birçok yetişkine eğitim vermeye başladığım Yetişkinlere Eğitim de çalıştım. Ayrıca, kırsal alanlardaki kadınların seslerini yükseltmeleri için üç kadın grubunun ve küçük bir basımevinin kurulmasına da yardımcı oldum. Karmaşık konuları kolay adımlara bölme ve zor kavramlara açıklık getirme becerisini, böylesi farklı türde insanlarla birlikte çalışmam sayesinde edindim. Yıllardır bağımsız yazar olarak çalışmaktayım ve gazetelerle dergiler için yazdığım çok sayıda makalenin, şiirin ve edebi yazının yanı sıra Marx ve Darwin e Yeni Başlayacaklar için Kılavuzlar (Beginner s Guides to Marx and Darwin) kitabını yazdım. Tıpkı Marx gibi ben de, bireyin özgürleşmesinin ilk adımının eğitim olduğuna inanıyorum. Gill Hands, 2010 IX

8 Sadece bir dakikanız mı var? Karl Marx 1818 yılında, sanayileşme ve devrimin sonucu olarak Avrupa nın büyük toplumsal değişimler yaşadığ bir dönemde Almanya da doğdu. Hukuk ve felsefe eğitimi aldıktan sonra Friedrich Engels le tanıştığı Paris e taşındı ve ikili birlikte, Komünist Birlik adına Komünist Manifesto yu yazdılar. Daha sonra Marx Paris ten sürüldü ve yıllarını, en önemli eseri olan Kapital i yazarak geçirdiği Londra ya taşındı. Marx, işçilerin (proletarya) kapitalist sınıf (burjuvazi) tarafından sömürüldüğü çevresindeki toplumun adaletsiz olduğunu gördü. Marx, bu iki karşıt grubun toplumu istikrarsızlaştırdığına ve bu istikrarsızlığın da kaçınılmaz bir şekilde devrime yol açacağına inanıyordu. Devrimden sonra daha adil bir komünist toplumun kurulacağını, sanayinin ve paranın merkezileştirileceğini ve sınıf ayrımlarının ortadan kalkacağını öngörüyordu. X

9 Marx 1883 yılında öldü, ama fikirleri yaşamaya devam edip dünyada birçok değişime neden oldu yılında yapılan devrimin ardından Rusya, dünyanın ilk komünist devleti haline geldi ve yirminci yüzyıl boyunca başka pek çok ülke onu takip etti. Ortaya çıkan komünist toplumlar çoğu kez Marx ın ideallerinden çok uzaktı ve neticede komünizm birçok ülkede başarısız oldu. Marx ın fikirlerinin revaçta olduğu ya da pek tutulmadığı zamanlar olsa da, bu fikirler bugün hâlâ önem taşıyor, çünkü Marx, kapitalistlerin neden olduğu sömürü ve yabancılaşmayı, tüketim odaklı toplumu inceleyen ilk insanlardan biridir de başlayan küresel ekonomik durgunluktan dolayı Marx ın ekonomi öngörülerine duyulan ilgi yeniden canlanmıştır. Sadece bir dakikanız mı var? çindekiler XI

10 Giriş Karl Marx, son bin yılın en büyük düşünürlerinden biri olarak nitelendirilir yılında Almanya da doğan Marx büyük bir filozof, tarihçi, iktisatçı ve sosyal kuramcıydı. Bu uzmanlık alanlarının hiçbirinde uzman olmamasına rağmen yazılarının, devrime ve dünyanın politik yapısında topyekûn bir değişime neden olmasını hayranlık verici buluyorum. Marx Avrupa da büyük toplumsal ve endüstriyel değişimlerin gerçekleştiği bir dönemde yaşadı. Bu kitap, Marx ın yazılarını yazdığı tarihsel bağlamı, bu yazıların ölümünden sonra devrime nasıl yol açtığını ve komünist devletlerin yükselmesiyle düşüşlerini açıklayacaktır. Ben, toplumun, ahlakın ve âdetlerin yıllar içinde nasıl değiştikleriyle ilgileniyorum. Marx da bu unsurların birçoğuyla ilgileniyordu ve ideoloji analizi (toplumların her birinin dünyanın doğası hakkında yaptıkları varsayımlar) bugün bizim için gün gibi aşikârdır. Oysa o zamanlar, insanların sadece, kendi dillerinin ve onlara miras kalan kavramların müsaade ettiği yollarla düşünebileceğini söylemek radikal bir fikirdi. Marx, komünizm altında yaşayanlar için neredeyse bir tanrı haline gelmişti. Dinin toplumların afyonu olduğuna inandığı için bu durumu çok ironik buluyorum. Marx, komünist dünyanın içinde tanınmış biri haline gelmiş, bu yüzden de hayatının ayrıntılarıyla ilgili pek çok propaganda yapılmış, ama çalışmaları çoğu kez yanlış anlaşılmıştır. Bu unvanı kendisi koymamış olsa da komünizmin babası olarak bilinir. Komünist sözcüğü, Londra Komünist Propaganda Topluluğunun kurucusu olan Goodwyn Barmby tarafından icat edilip 1840 yılında İngilizce diline kazandırılmıştır. Barmby bu sözcüğü, Fransız Devriminin ardından toplumsal yapıyı tarif etmek için kullanılan Fransızca komün sözcüğünden türetmiştir. Buna rağmen herkesin kafasında bu sözcükle Marx ın özdeşleştirilmesi, onun simgesel gücünü gösterir. Benzer şekilde Marx ın sözlerinin çoğu çok iyi bilinir, ama genellikle yanlış aktarılır veya yanlış anlaşılır. İnsanlar burjuvaziden veya Giriş XXI

11 proletaryadan çoğu kez bu terimlerin ne anlama geldiğini bilmeden bahsederler. Bu kitap Marx ın düşüncesine bir giriş olduğundan dolayı bütün terimler ve jargon metin içinde açıklanacaktır. Simgesel bir figür olmasına rağmen Marx da insani zayıflıkları ve önyargılarıyla sadece bir insandı. Büyük bir zekâsı ve döneminin diğer düşünürleriyle çarpışan uçucu ve etkileyici bir kişiliği vardı, ama sevgi dolu bir aile babasıydı. Ailesiyle birlikte hayatlarının büyük kısmında yoksulluk içinde yaşadılar, çünkü Marx inandığı bir dava hakkında yazıp bu davayı desteklemeye devam etti. Fabrika sisteminin dehşet verici yanlarını canlı bir biçimde yazmasına rağmen, büyük şaheseri olarak addedilecek eserini yazmak için babası fabrikatör olan Engels ten maddi destek aldı. Sınıf mücadelesi analizi ve endüstriyel kapitalist sistem analizi, çok uzun yıllarını aldı ve sağlığına büyük zararlar verdi. Marx cam bir fanusun içinde yaşamadı. Alman filozoflar Georg Wilhelm Friedrich Hegel ve Ludwig Feuerbach; politik iktisatçılar Adam Smith ve David Ricardo; ve Charles Fourier, Henri de Saint-Simon, Pierre-Joseph Proudhon ve Louis Blanc dahil olmak üzere Fransız sosyalistlerden büyük oranda etkilenmiştir. Bu kişilerin Marx üzerindeki etkileri, kendi düşünme sürecinin Marksist felsefeye doğru gelişiminin gösterildiği bu kitabın felsefe bölümünde ayrıntılarıyla açıklanacaktır. Marx, döneminin kabul edilen aklına meydan okuyup toplumların doğası ve sınıf mücadelesi hakkında soruları kışkırtmıştır. İnsanlık tarihinde gelişme modelleri aramış ve bunları, kapitalist sistemi anlayıp yorumlamak için kullanmıştır. Sanayi Devriminin yükselmesini ve kapitalist toplumun gücünü belgelemiştir. Modern sanayinin hayatı iyileştirmek yönünde büyük bir potansiyele sahip olduğunu, ama bunun yerine insanları ezip yoksullaştırdığını, çünkü kendisinin eleştirdiği kapitalist sistemin bir aracı olduğunu görmüştür. Kapitalist sistem altında yaşayan insanların bu sistem tarafından sömürülüp yabancılaştırıldığına, bu yüzden paranın hem zenginlerin hem de fakirlerin hayatlarını yönettiğine inanmıştır. XXII

12 Marx, içinde yaşadığımız tüketim toplumunun esaslarını inceleyen ilk yazarlardan biridir ve bunun bütün dünyaya yayılacağını öngörmüştür. Marx ın dünya görüşü, bir egemen sınıfın diğerini ezdiği toplumda sınıf mücadelesi verileceğini söyler. Marx, bu ilişkinin sonsuza dek böyle süremeyeceğine ve bunun dünya çapında kaçınılmaz bir devrime yol açacağına inanıyordu. Bu devrimi, komünizm altında eşitler toplumunun kurulması takip edecekti. Yirminci yüzyılda, gitgide daha fazla ülke komünist devlet haline geldikçe onun düşünceleri çok daha gerçekçi bir olasılık gibi göründü, ama Marx ın tasavvur ettiği hakiki komünizm takip edilmedi ve komünist devletlerin çoğu, bu yüzyılın sonuna dek çöktü. Komünist rejimlerin birçok ülkede çökmesi, Marx ın yirmi birinci yüzyılda geçerli olup olmadığına dair şüphelere yol açtı. Marx dünya çapında bir devrimi öngörmüştü, ama bu gerçekleşmedi ve bu olgular, kuramlarının geçerliliği konusunda büyük tartışmalara sebep oldu. Acaba Marx ın kuramları sadece yazıldığı dönemde mi uygulanabilirdi yoksa hâlâ uygulanabilir mi? Devrim hâlâ bir olasılık olabilir mi? 2008 de başlayan dünya finans krizi, Marx ın kapitalist sistemin istikrarsızlığı hakkında haklı olduğunu mu gösteriyor? Bu sorulara verilebilecek kolay yanıtlar yok, fakat bu kitap birçok kilit olgu ve fikir sunacak ve bu sayede okur, kendi fikrini oluşturmaya davet edilecektir. Piyasada Marx üzerine çok sayıda kitap var, ama hepsi de okurun ekonomi ve felsefe bildiğini varsayıyor. Birçok kitap, Marx ın ne yazdığını zaten bilip fikirlerinin ince noktalarını ayrıntılarıyla tartışmak isteyen akademisyenler tarafından diğer akademisyenler için yazılmıştır. Bu kitap, Marx ın hayatı ve dönemi hakkında bir arka plan ve Marx ın düşüncelerinin kilit alanları hakkında bir kavrayış sunmayı ve ayrıca Marx ın fikirlerinin bugün içinde yaşadığımız dünyayı nasıl etkilediğini göstermeyi hedeflemektedir. Bölümler ayrı ayrı okunabilir olsa da, Marx ın düşüncesinin gelişimini takip ettiği için bölüm bölüm sırayla okunursa daha anlamlı olacaktır. Giriş XXIII

13 XXIV Marx çok üretken bir yazardı ve onun kuramlarını tanıtan bir kitabın, Marx ın değindiği bütün noktaları kapsaması veya inandığı şeylerin lehinde ve aleyhindeki bütün fikirleri analiz etme girişiminde bulunması mümkün değildir. Bu kitabın sonunda, Marx ın söyledikleri hakkında daha derin bir anlayışa ve onun çalışmalarının son yüzyıl içerisinde ilham verdiği felsefi, politik ve akademik fikirler hakkında daha fazla kavrayışa sahip olmak isteyenler için bir okuma listesi bulunuyor.

14 1 Marx ın hayatının ilk yılları Bu bölümde şunları öğreneceksiniz: Marx ın özel hayatı ve karakteri içinde yaşadığı topluma dair bir arka plan hayatının ilk yılları ve kariyeri hakkında kilit olgular Komünist Manifesto üzerine çalışmaları neden mülteci olduğu. Marx zamanında Avrupa Karl Marx, Avrupa da hızlı toplumsal değişikliklerin olduğu bir dönemde, 5 Mayıs 1818 de dünyaya geldi. Bu hızlı değişimi tetikleyen iki ana kuvvet vardı. Bunlardan ilki, Britanya da başlamış olan Sanayi Devrimi ydi. Bu devrim, fabrika sisteminin bütün Avrupa da büyümesine ve şehirlerin boyutlarıyla sayısında artış olmasına yol açtı. Buharlı motorun icat edilmesi ve fabrika sisteminin yayılması insanların, atalarından tamamen farklı şekillerde yaşamaya başlamaları anlamına geliyordu. Geçmişte insanlar, birbirine oldukça bağlı topluluklar içinde yaşayıp çalışıyor ve geleneksel olarak çiftçilik veya zanaatkârlık yapıyordu. Oysa bu devrimden sonra, kırsal alanlardan Avrupa nın dört bir yanında belirmeye başlayan yeni büyük şehirlere göç etmeye başlamışlardı. Tarım reformları ve makineler, tarlalardaki verimliliği artırıp kırsal alanlarda işsizliğe sebep oldu. Buna ek olarak toprak sahipleri, ortak kullanım haklarını ve feodal sistem altındayken herkese ait olan otlakları kendilerine mal etti. Bu durum da kırsal kesimdeki yoksulluğu artırmıştı. Marx ın hayatının ilk yılları 1

15 Yeni kasaba ve şehirler kısa zamanda, her koşul altınada çalışmaya çaresizce muhtaç olan yoksul çiftçiler, zanaatçılar ve onların aileleriyle dolup taşmıştı. Bu insanlar, tamamıyla kontrolsüz olan fabrika ve madenlerde geçimlik ücretler karşılığında uzun saatler boyunca çalışıyorlardı. Küçük çocuklar bile korunmasız olarak tehlikeli makinelerde saatlerce çalışıyorlardı. Bu talihsiz insanlar ağır şartlar altında yaşıyorlardı: sağlığa uygun olmayan koşullar içindeki, yiyeceklerin kıt olduğu ve temiz içme suyunun olmadığı gecekondu mahallelerine sıkıştırılmışlardı. Salgın hastalıklar kol geziyordu ve ölüm oranları çok yüksekti. İkinci olarak, 1789 yılındaki Fransız Devrimi ve Napolyon Savaşları ( ) monarşinin yıkılmasına ve feodalizmin Avrupa nın dört bir yanında lağvedilmesine yol açtı. Feodal sistem, yönetici sınıf veya aristokrasinin gücünün işlenebilir topraklar veya tımarlar üstündeki kontrolüne dayandığı bir toplumdu. Bu toplumların işleyiş tarzı ülkeden ülkeye değişirdi, ama genel olarak topraklar, aristokrasi adına toprak karşılığı askeri hizmet sunan vassallar (özgür erkekler) arasında bölünürdü. Topraklar daha sonra, özgür olmayan serf ve köylüler tarafından işlenirdi. Marx bunun, toprakları işleyen köylülerin sömürülmesine dayanan sınıflı bir topluma yol açtığına inanıyordu. Marx ın bu konudaki görüşlerine kitabın ilerleyen bölümlerinde değinilecektir. Marx ın doğum yeri, o zamanlar orta Avrupa da yer alan Prusya ya bağlı Rheinland daki Trier kentiydi. Prusya, bugün Almanya olarak bilinen yerleri ve şimdiki Polonya ve İsveç in bazı bölümlerini kapsayan büyük bir yarı feodal imparatorluktu. Prusya Fransızlar tarafından birçok kez istilaya uğradı ve Trier, Napolyon un Rhein Konfederasyonu nun bir parçası haline geldi. Napolyon en sonunda bozguna uğratılıp 1815 te sürüldüğünde, Prusya tekrar monarşiyle yönetilen bir dizi krallık ve beyliğe dönüştü. Napolyon savaşlarının sonunda devlet sınırları yeniden çizilmiş ve Prusya, Rusya ve Avusturya arasında Kutsal İttifak olarak bilinen bir anlaşma imzalanmıştı. Bu ittifak, yönetici sınıfın toplumsal düzeni koruma girişimiydi; aristokrasi ve toprak sahipleri, artık yeniden kazandıkları güce asılmayı kararlaştırmışlardı. 2

16 Aslında Prusya, dağınık ülkelerden meydana gelmiş gevşek bir yamalı bohça gibiydi. Bu yüzden düzeni korumak üzere büyük bir ordusu ve hükümet kontrolünde bir ekonomisi vardı. Devrimler Avrupa nın büyük bir kısmını silip süpürüyordu ve bu değişimlerin korkusu Prusya devletinin aşırı bürokratik, geçmişe dönük ve ticaretle sanayiye dirençli hale gelmesine sebep oldu. Özellikle de polis çok güçlüydü, çünkü toprak sahipleri Fransız Devrimine yol açan demokratik ideallerden çok korkuyorlardı. Her türlü yeni fikre, özellikle de özgürlükçü gibi görünenlere derin bir şüpheyle bakılıyordu. Sanatçı, yazar ve şairler de dahil pek çok düşünür, baskıcı rejimden kaçmak için Paris e veya İsviçre ye taşınmıştı. Prusya daki özgürlükçü düşünürlerin çoğu, demokratik bir anayasaya sahip birleşik bir Alman devleti görmek istiyordu. Bunun aksine o zamanın muhafazakârları, Almanya nın Prusya İmparatorluğunun altında ayrı devletler halinde kalmasından yanaydı. Marx ın babası Heinrich Marx bir avukattı. Yahudiydi ve tarihinde pek çok haham çıkarmış bir aileden geliyordu. Ne var ki Yahudilerin kamusal konumlara gelmesini engellemek için yasalar çıkarılınca Protestan Hıristiyan olarak kayıt yaptırdı. Marx ın annesi Henriette de pek çok haham çıkarmış bir aileden gelen bir Hollanda Yahudisiydi. Marx ın kendisi herhangi bir güçlü dini inanca sahip değildi ve hayatı sona erdiğinde de ateistti. Buna rağmen Rheinland da gençliğinde şahit olduğu güçlü Yahudilik karşıtı duygular onu mutlaka etkilemiş olmalıdır. Prusya esasen bir tarım ülkesi olsa da Marx ın büyüdüğü Rheinland bölgesi Prusya nın en sanayileşmiş kesimiydi. Marx ın hayatının burada geçen ilk yılları, tehdit altındaki kır hayatını gözlemlemesine, dini inançların bastırılmasını yaşamasına ve devletin ve özel mülkiyetin gücünü anlamasına ve bunların hepsini birinci elden deneyimlemesine yol açmıştır. Bu biçimlendirici deneyimler, sonraki felsefesini şekillendirmesinde rol oynayacaktır. Marx ın hayatının ilk yılları 3