Türk Tarihçileri. 2. Baskı. Ed tör: Ahmet ŞİMŞEK

Transkript

1 Türk Tarihçileri Ed tör: Ahmet ŞİMŞEK Fatma ACUN Ahmet KANLIDERE Bülent ARI Necmettin ALKAN Mehmet Yaşar ERTAŞ Rahmi Deniz ÖZBAY Cenk REYHAN İbrahim ŞİRİN Ahmet ÖZCAN Funda SELÇUK ŞİRİN Ufuk ÖZCAN Mustafa ALİCAN Mehmet Kaan ÇALEN Fatih DURGUN Gökhan KAĞNICI Hasan IŞIK 2. Baskı

2 Editör: Ahmet ŞİMŞEK TÜRK TARİHÇİLERİ ISBN DOI: / Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2017, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000 in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere adresinden ulaşılabilmektedir. 1. Baskı: Aralık 2016, Ankara 2. Baskı: Ekim 2017, Ankara Yayın-Proje: Özlem Sağlam Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Vadi Grup Basım A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 Türk Tarihçiliğine büyük bir soluk getirmiş olan, geçenlerde rahmeti rahmana kavuşan Kutb ül Müverrihin Prof. Dr. Halil İnalcık Hocamızın aziz hatırasına..

4 ÖN SÖZ Uzun zamandır üniversitelerde verdiğimiz derslerde tarih bölümüne devam eden ya da bölümü bitirmiş genç arkadaşlarda genel olarak tarihçiler özel olarak da Türk tarihçileri hakkında büyük bir malumat eksikliği olduğunu fark ettik. Yine gözlemlediğimiz kadarıyla bu gençlerimizin çoğunluğu, neredeyse sadece lisans düzeyinde ders kitabı olarak okudukları tarihçileri tanımaktadır. Hatta daha somut örnekler üzerinden söylemek gerekirse, İbrahim Kafesoğlu nu, kitabını okumaktan dolayı belki ismen duymuş olmakta, ama genel Türk tarihi alanının kurucusu olan Zeki Velidi Togan ı hiç tanımamaktadır. Halil İnalcık Hocamız, kitapları derslerde okutulduğu için bilinmekte ama bir Cemal Kafadar, bir Suraiya Faruqhi tarih formasyonu alanların geneli tarafından maalesef bilinmemektedir. Okutulan ders kitabı yazarı olan iktisat tarihçisi X bilinmesine karşın, bir Barkan, bir Akdağ, bir Ülgener hiç işitilmemiş isimler hanesinde kalmaktadır. Meslekten tarihçi olmamasına karşın eski Türk tarihine büyük katkılar sağlamış Sencer Divitçioğlu adı ise neredeyse hiç duyulmamıştır. Bu durum genç tarihçilerin, Türkiye de var olan büyük tarih birikimine nüfuz etmeleri önünde bir engel olmasının yanısıra, tarihî bilgi ve görgülerini de ciddi sınırlayan bir olumsuzluk şeklinde belirmektedir. Oysa disiplinleri büyüten, onları var eden öncü kişiler ve onların yaptıklarıdır. Onların açtıkları yolun genişletilmesi, onların bilinmesiyle, eserlerinin tanınmasıyla ve dahası bunlara yapılacak eleştiri ve katkılarla mümkündür. Bu durum hem tarih disiplininde yeni söz söylemek adına hem de ahde vefa yönüyle bir gerekliliktir. Türkiye de bunu sosyoloji ve felsefe bölümlerinin bir nebze yapmış olması sevindirici olmakla birlikte tarih alanında çeviri bir çalışma dışında Türk tarihçilerini konu alan telif bir kitabın olması üzücüdür. Türk Tarihçileri adlı çalışmamız bütün bu sebeplerden ortaya çıkmıştır. Ancak hemen belirtelim ki sosyoloji bölümlerinde Türk Sosyologları ve felsefe bölümlerinde Türk Felsefecileri adlı derslerin

5 vi Türk Tarihçileri ve ders kitaplarının olması bizi doğrudan cesaretlendiren iki önemli örnek olmuştur. Böyle bir fikri meslekten değerli hocalarımızla konuştuğumuzda onların da teşvik ve tavsiyeleriyle bu elinizdeki kitabı planlamış olduk. Bu bağlamda Türk Tarihçileri kitabımız, lisans öğrencileri başta olmak üzere konuya ilgi duyan herkese, öncü (yol açan) tabir ettiğimiz Türk tarihçilerini belli açılardan inceleyerek onların kısa bibliyografyaları yanında asıl tarihçiliklerini ve alanlarına katkılarını göstermek amacıyla hazırlanmıştır. Türkiye de cari olan her bir çalışma alanı/kürsü/anabilim dalında yol açmış/kapı aralamış öncü isimlere bu sınırlı kitap sayfalarımızda yer vermeye çalıştık. İsimlerin kimler olması gerektiği üzerinde epeyce tartıştık. Planlamamıza rağmen Cemal Kafadar ve Aydın Sayılı Hocalarımızı konu alan bölümleri, yazanlardan kaynaklı gecikmelerden dolayı maalesef kitabımızın bu baskısına alamadık. Her ne kadar kapsayıcı olmasına çok gayret sarf etmişsek de eminiz ki kıymetli pek çok isim kitabımızda yer alamadı. Bu eksiklik(ler), kitap sınırları çerçevesinde kaçınılmaz gerçekleşti. Bu sebepten yapılacak eleştirilerde çalışmamızın bir seçki olduğu gerçeği mutlaka göz önünde bulundurulmalıdır. Okunabilirliği dikkate alınarak belki yeni baskılarında önemli bulunan başka tarihçilerin de eklenmesiyle kitabımızın konu çerçevesi biraz daha genişleyebilecektir. Kaldı ki Türk tarihçiliğine ilişkin bu büyük birikimi bir kitabın sınırlı sayfalarına sığdırmanın mümkün olamayacağını da biliyoruz. Umarız ki başka çalışmalarda Türkiye deki her bir tarih çalışma alanının çok daha detaylı monografilerinin çıkarılması, önemli isimlerinin çeşitli yönlerden incelenmesi çok daha geniş isim kadrolarıyla yazılması mümkün olur da biz de keyifle okuruz. Kitabımızda her bir bölümün hem kendi içinde hem de kitap açısından bir bütünlük arz etmesi ve okunmasını kolaylaştırmak için yazarlarımızla müzakere ederek ve mutabık kalarak bazı müdahalelerde bulunmaya çalıştık. Ancak buna rağmen hemen belirtelim ki her bir bölüm, yazarının tasarrufu çerçevesinde biçimlenmiştir. Kitabımızı 2016 Güz dönemi başında yayınlamayı planlamamıza rağ-

6 İçindekiler vii men maalesef ülkemizde geçtiğimiz yaz yaşanan olumsuz süreçler yüzünden üç aylık zamansal bir sapma ile tamamlayabildik. Kitap 4 ana bölüm ve 16 alt bölümden oluştu. Gelenekten Modern Döneme Türk Tarihçiliği ana başlığında Kronikler Dönemi başlığında Osmanlı tarihyazımı deneyimi ve bu birikimin iki usta ismi olan Naima ve Katip Çelebi yi Mehmet Yaşar Ertaş, Gelenekle Modernlik Arası Tarihçiliği Ahmet Cevdet Paşa örneğinde Necmettin Alkan, Erken Modern Türk Tarihçileri örneğinde Ahmet Refik Altınay ın tarihçiliğini ise Mehmet Kaan Çalen yazdı. Modern Türk Tarihçiliği ana başlığında Modern Türk Tarihçiliğinin Başlangıcı bölümünde yer alan Mehmet Fuat Köprülü yü ise Fatma Acun inceledi. Türkiye de Tarih Çalışma Alanları ve Tarihçiler ana başlığında yer alan Türkiye de Eskiçağ Tarihçiliği ve Sedat Alp i Gökhan Kağnıcı; Türkiye de Genel Türk Tarihçiliği ve Zeki Velidi Togan ı Ahmet Kanlıdere; Türkiye de İslam Tarihçiliği ve Mustafa Asım Köksal ı Mustafa Alican; Türkiye de Selçuklu Tarihçiliği ve Osman Turan ı Fatih Durgun; Türkiye de Osmanlı Tarihçiliği ve Halil İnalcık ı öğrencisi Bülent Arı; Türkiye de Cumhuriyet Tarihçiliği ve Tarık Zafer Tunaya yı Funda Selçuk Şirin; Türkiye de İktisat Tarihçiliği: Ömer Lütfi Barkan ve Mustafa Akdağ ı Rahmi Deniz Özbay yazdılar. Türkiye de Diğer Tarih Çalışma Alanları ve Tarihçiler ana başlığında ise Türkiye de Zihniyet Tarihçiliği ve Sabri Ülgener i İbrahim Şirin; Türkiye de Modernleşme Tarihçiliği ve Niyazi Berkes i Cenk Reyhan; Türkiye de Tarihe Tezli Bakış ve Sencer Divitçioğlu nu Ufuk Özcan, Türkiye de Popüler Tarihçilik ve Reşat Ekrem Koçu yu Ahmet Özcan ve Türkiye de Yerel Tarihçilik ve M. Çağatay Uluçay ı ise Hasan Işık kaleme aldılar. Okumayı kolaylaştırmak ve kitap bütünlüğünü sağlamak için incelenen her bir tarihçinin tarihçiliğini olabildiğince şu sorular çerçevesinde işlemeye çalıştık:

7 viii Türk Tarihçileri Tarihçi, hangi okullardan/kişilerden, nasıl bir eğitim almıştır? Nasıl yetişmiştir? Çalışma alanına nasıl yönelmiş, hangi konularda çalışma yapmıştır? Eserleri nelerdir? Opus Magnum u nedir? Tarih araştırma ve yazım süreçlerinde nasıl bir yol izlemiştir? Tarihe nasıl bakmış, nasıl algılamış, nasıl değerlendirmiştir? Alanına nasıl katkılar sağlamıştır? (Kavram, tez, bilgi, yaklaşım vs. katkıları bakımından) Genel olarak değerlendirildiğinde hangi ekole yakın ya da mensup olarak tanımlanabilir? Alanında nasıl bir etki oluşturmuştur? Kimleri yetiştirmiş ya da yetişmesi için etkilemiştir? Kısa tarihçesi ile başlangıç yapılan her bir bölüm, kürsü/anabilim dalı/ çalışma alanının öncüsünün bu sorulara göre işlenen tarihçiliğinin anlamlı bir bütünlükte sunulması amaçlandı. Türkiye de Tarihyazımı Çalıştayları ndan ( org) yansıyan öneri/fikirlere göre Türk tarihçiliğini zenginleştirecek yeni çalışmalarda buluşmak üzere kitabımızın okuruna katkı sağlamasını dileriz. Saygılarımızla Prof. Dr. Ahmet Şimşek Beyazıt/ İstanbul 20 Kasım 2016

8 Bölümler ve Yazarları Bölüm 1 Klasik Dönem Osmanlı Tarihçiliği: Naima ve Kâtip Çelebi Prof. Dr. Mehmet Yaşar Ertaş, Sakarya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Bölüm 2 Gelenekten Moderniteye Geçişte Osmanlı Tarihçiliği ve Ahmet Cevdet Paşa Prof. Dr. Necmettin Alkan Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Bölüm 3 Erken Modern Türk Tarihçileri ve Ahmet Refik (Altınay) Yrd. Doç. Dr. Mehmet Kaan Çalen, Trakya Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Bölüm 4 Modern Türk Tarihçiliğinin Başlangıcı ve Mehmet Fuat Köprülü Prof. Dr. Fatma Acun Hacettepe Üniversitesi, İnkılap Tarihi Enstitüsü Bölüm 5 Türkiye de Eskiçağ Tarihçiliği ve Sedat Alp Yrd. Doç. Dr. Gökhan Kağnıcı Uşak Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Bölüm 6 Türkiye de Genel Türk Tarihçiliği ve Zeki Velidi Togan Prof. Dr. Ahmet Kanlıdere Marmara Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Bölüm 7 Türkiye de İslâm Tarihçiliği ve Mustafa Asım Köksal Doç. Dr. Mustafa Alican Adıyaman Üniversitesi Bölüm 8 Türkiye de Selçuklu Tarihçiliği ve Osman Turan Yrd. Doç. Dr. Fatih Durgun İstanbul Medeniyet Üniversitesi

9 x Türk Tarihçileri Bölüm 9 Türkiye de Osmanlı Tarihçiliği ve Halil İnalcık Prof. Dr. Bülent Arı Sebahattin Zaim Üniversitesi Bölüm 10 Türkiye de Cumhuriyet Tarihçiliği ve Tarık Zafer Tunaya Doç. Dr. Funda Selçuk Şirin Kocaeli Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Bölüm 11 Türkiye de İktisat Tarihçiliği: Ömer Lütfi Barkan ve Mustafa Akdağ Prof. Dr. Rahmi Deniz Özbay Marmara Üniversitesi İktisat Fakültesi Bölüm 12 Türkiye de Zihniyet Tarihçiliği ve Sabri Ülgener Doç. Dr. İbrahim Şirin Kocaeli Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Bölüm 13 Türkiye de Modernleşme Tarihçiliği ve Niyazi Berkes Prof. Dr. Cenk Reyhan Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Bölüm 14 Türkiye de Tezli Tarihçilik ve Sencer Divitçioğlu Prof. Dr. Ufuk Özcan İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Bölüm 15 Türkiye de Popüler Tarihçiliği ve Reşat Ekrem Koçu Doç. Dr. Ahmet Özcan Çankırı Karatekin Üniversitesi Bölüm 16 Türkiye de Yerel Tarihçilik ve Mustafa Çağatay Uluçay Yrd. Doç. Dr. Hasan Işık Beyazıt Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi

10 İÇİNDEKİLER Ön Söz...v I. Kısım Gelenekten Modern Döneme Türk Tarihçiliği 1. Bölüm Klasik Dönem Osmanlı Tarihçiliği: Naima ve Kâtip Çelebi Prof. Dr. Mehmet Yaşar Ertaş Bölüm Gelenekten Moderniteye Geçişte Osmanlı Tarihçiliği ve Ahmet Cevdet Paşa - Prof. Dr. Necmettin Alkan Bölüm Erken Modern Türk Tarihçileri ve Ahmet Refik (Altınay) - Yrd. Doç. Dr. Mehmet Kaan Çalen...45 II. Kısım Modern Türk Tarihçiliği 4. Bölüm Modern Türk Tarihçiliğinin Başlangıcı ve Mehmet Fuat Köprülü - Prof. Dr. Fatma Acun...65 III. Kısım Türkiye de Kürsüler/Çalışma Alanları ve Tarihçiler 5. Bölüm Türkiye de Eskiçağ Tarihçiliği ve Sedat Alp - Yrd. Doç. Dr. Gökhan Kağnıcı Bölüm Türkiye de Genel Türk Tarihçiliği ve Zeki Velidi Togan - Prof. Dr. Ahmet Kanlıdere Bölüm Türkiye de İslâm Tarihçiliği ve Mustafa Asım Köksal - Doç. Dr. Mustafa Alican Bölüm Türkiye de Selçuklu Tarihçiliği ve Osman Turan - Yrd. Doç. Dr. Fatih Durgun...139

11 xii Türk Tarihçileri 9. Bölüm Türkiye de Osmanlı Tarihçiliği ve Halil İnalcık - Prof. Dr. Bülent Arı Bölüm Türkiye de Cumhuriyet Tarihçiliği ve Tarık Zafer Tunaya - Doç. Dr. Funda Selçuk Şirin Bölüm Türkiye de İktisat Tarihçiliği: Ömer Lütfi Barkan ve Mustafa Akdağ - Prof. Dr. Rahmi Deniz Özbay IV. Kısım Türkiye de Diğer Tarih Çalışma Alanları ve Tarihçiler 12. Bölüm Türkiye de Zihniyet Tarihçiliği ve Sabri Ülgener - Doç. Dr. İbrahim Şirin Bölüm Türkiye de Modernleşme Tarihçiliği ve Niyazi Berkes - Prof. Dr. Cenk Reyhan Bölüm Türkiye de Tezli Tarihçilik ve Sencer Divitçioğlu - Prof. Dr. Ufuk Özcan Bölüm Türkiye de Popüler Tarihçiliği ve Reşat Ekrem Koçu - Doç. Dr. Ahmet Özcan Bölüm Türkiye de Yerel Tarihçilik ve Mustafa Çağatay Uluçay - Yrd. Doç. Dr. Hasan Işık Seçilmiş Kaynakça- Prof. Dr. Ahmet Şimşek...325

12 1. KISIM GELENEKTEN MODERN DÖNEME TÜRK TARİHÇİLİĞİ

13 1. BÖLÜM KLASİK DÖNEM OSMANLI TARİHÇİLİĞİ: NAİMA VE KÂTİP ÇELEBİ Mehmet Yaşar Ertaş * Osmanlı da gaza kültürü, gazi ve dervişlerin hayat hikâyeleri üzerinden ilk dönem tarih birikiminin ana çerçevesini belirlemiştir. Battalnâme, Hamzanâme, Saltuknâmeve Menakıbnâme gibi çok sonraları yazıya geçirilen efsanevi anlatılar, ilk Osmanlı tarih eserleri sayılabilir. 1 Ne var ki bunlar, yazılı olmayıp nesilden nesile aktarıldığı için dönemleri hakkında açık ve net bir tarihi bilgi ortaya koymaktan uzaktır. 2 Ancak bu anlatılar, ilk dönem Osmanlı tarihinin sosyal, kültürel, düşünsel ve inanç yapısının bir parçası olmasından dolayı konuya dair birer tarihî kanıttır. Osmanlı tarihinin ilk yazılı kaynakları da, uç bölgesindeki gazi ve dervişlerin efsanevi tarih anlatılarıyla aynı kültürel coğrafyanın * Prof. Dr., Sakarya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü myasarertas@gmail.com 2 İlk dönem Osmanlı tarih yazımıyla ilgili geniş değerlendirme ve tartışmalar için bk. Cemal Kafadar, İki Cihan Âresinde Osmanlı Devleti nin Kuruluşu, Çev. Ceren Çıkın, Birleşik Yayınevi, İstanbul, 2010, s ; Colin Imber, İlk Dönem Osmanlı Tarihinin Kaynakları, Söğüt ten İstanbul a Osmanlı Devleti nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, Der. Oktay Özel, Mehmet Öz, İmge Kitabevi, İstanbul, 2000, s ; Victor. L. Ménage, Osmanlı Tarih Yazıcılığının İlk Dönemleri, Söğüt ten İstanbul a Osmanlı Devleti nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, a.g.e., s ; Halil İnalcık, Osmanlı Tarihçiliğinin Doğuşu, a.g.e., s

14 2. BÖLÜM GELENEKTEN MODERNİTEYE GEÇİŞTE OSMANLI TARİHÇİLİĞİ VE AHMET CEVDET PAŞA Necmettin Alkan * Osmanlı Modernleşmesi, Osmanlı tarihinin takriben son 200 yıllık sürecini belirlemiştir.1 Özellikle de 1839 Tanzimât Fermânı, 1856 Islahât Fermânı ve 1876 Kânûn-ı Esâsî gibi belgelerle devletin resmî siyaseti hâline getirilen modernleşmeyle, klasik Osmanlı kurumları ve geleneksel toplumsal yapısı dönüşmüştür. Bu dönüşümün ilhamı ve kaynağı Batı Avrupa nın muasır gelişmişlik seviyesidir. Böylesine radikal ve etkileri çok yönlü bir sürecin yaşanmasının nedeni ise Avrupa nın gelişmişliği karşısında Osmanlı Devleti nin maruz kaldığı zaruret hâlidir. Bunun başında da Osmanlı Devleti nin Avrupa karşısındaki askerî üstünlüğünün, dolayısıyla da ilerlemesinin sona ermesiyle birlikte Avrupa nın karşı saldırıya geçerek Osmanlı memleketlerini tehdit etmeye başlamasıdır. Artarak büyüyen bu tehdidin sonuçları olarak ortaya çıkan askerî, siyasî ve iktisadî sorunların çözümün arayışında varılan yerin yine Avrupa olmasıdır. Bu çerçevede Avrupa dan mülhem modernleşme faaliyetlerinin başlamasıyla birlikte geleneksel Osmanlı devlet ve toplumsal yapısı bütün unsurlarıyla birlikte dönüşmüştür. Yaşanan bu büyük dönüşümden Osmanlı tarihçiliği de nasibini almıştır. * Prof. Dr., Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, necmettinalkan@gmail.com

15 3. BÖLÜM ERKEN MODERN TÜRK TARİHÇİLERİ VE AHMET REFİK (ALTINAY) Mehmet Kaan ÇALEN * Tanzimat tan sonra hayatın hemen her alanında olduğu gibi Türk tarih yazımında da bir değişimin olduğu gözlenmiştir. Bilhassa 19. yüzyılın son çeyreğinde bu değişim daha belirgin olarak hissedilmiş ve II. Meşrutiyet yıllarında zirve noktasına ulaşmıştır. İmparatorluğun karşı karşıya olduğu parçalanma süreci ile yaşadığı köklü dönüşümü anlama isteği, kimlik meselesi, Batılı bilginin etkileri, Türkoloji araştırmalarının tarihî mekân ve zamanı genişletmesi, yeni aydın sınıfın tarihi kullanımı, matbuatın gelişimi, dilde sadeleşme hareketi, eğitimde modernleşme ile birlikte ortaya çıkan ders kitabı ihtiyacı gibi dinamikler tarih düşüncesindeki değişimi besleyen ana unsurlardır. Tarih ile meşgul olmuş pek çok zihinde bu unsurların önemli bir kısmını birlikte müşahede etmek mümkündür.1 Ahmed Cevdet Paşa, Hayrullah Efendi, Mustafa Nuri Paşa gibi isimlerle başlayan tarih yazımındaki değişim süreci, Ahmed Vefik Paşa, Süleyman Paşa, Ahmed Midhat Efendi, Necib Âsım Bey, Mizancı Murad Bey, Abdurrahman Şeref Efendi ile devam etmiştir. II. Meşrutiyet yıllarında ileriki bölümde daha tafsilatlı biçimde işleneceği üzere, Ahmed Refik, Köprülüzâde Mehmed Fuat, Ali Reşad, Akçuraoğlu Yusuf gibi simalar ve Türk Derneği, Türk Bilgi Derneği, * Yrd. Doç. Dr., Trakya Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, mkcalen@outlook.com

16 2. KISIM MODERN TÜRK TARİHÇİLİĞİ

17 4. BÖLÜM MODERN TÜRK TARİHÇİLİĞİNİN BAŞLANGICI VE MEHMET FUAT KÖPRÜLÜ Fatma Acun * Türkiye de modern tarihçilik Osmanlı son döneminde başlasa da, 1 Cumhuriyetin kurulmasıyla gerçek anlamda gelişme fırsatını bulmuştur. 2 Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluşu ve takip eden inkılâplar dönemi, modern tarih anlayışının gelişmesi için gerekli zemini hazırlarken, imparatorluktan ulus devlete indirgenmiş bir devlet ve toplum için acil olarak beliren uluslaşma ihtiyacı da, gerekli teorik çerçeveyi sunmuştur. Böylelikle modern tarih anlayışı, yeni kurulan ve en büyük hedefi ulus-devlet inşası olan Cumhuriyet e, ulusçu tarih anlayışını kazandırmıştır. Bu ikisi de Türkçülük çizgisinde evrilmiştir. Modern tarih anlayışı, aslında, dünya tarihinde Türk tarihine yer açma girişimidir. Modern tarihçiliğin Türk tarihine sağladığı kazanımlar üç ana noktada toplanabilir: Bunlar; 1. Osmanlı ve İ slam tarihinden Türk ve Anadolu tarihine kayma. * Prof. Dr. Hacettepe Üniversitesi, İnkılap Tarihi Enstitüsü, facun@hacettepe.edu.tr. 2 Osmanlı döneminde gelişen modern tarihçilik hakkında geniş bilgi için bk. Zeki Arıkan, Tanzimat tan Cumhuriyet e Tarihçilik, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 4, İletişim Yayınları, s

18 5. BÖLÜM TÜRKİYE DE ESKİÇAĞ TARİHÇİLİĞİ VE SEDAT ALP Gökhan KAĞNICI * Hâkim olduğu toprakların eski dönemlerinden kalan kalıntılara ve eserlere karşı Osmanlı Devleti nin yöneticilerinin 19. yüzyıla kadar ciddi politikalar ve çözümler üretemedikleri bilinmektedir.1 Ancak söz konusu yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren eski eserleri koruma ve toplama konusunda bir bilinç oluşmaya başladığı söylenebilir , 1874 ve 1884 yıllarında yayınlanan Eski Eser (Asar-ı Atika) Nizamnameleri ile birlikte, eski eserlerin korunmasına, arkeolojik kazı faaliyetlerine ve kazılardan elde edilen eserlerin mülkiyet haklarına dair birtakım hukuki düzenlemeler aşama aşama yapılmaya çalışılmıştır. Özellikle eski eserleri toplamak ve korumak amacıyla 1869 da kurulan Müze-i Hümayun un başına 1881 de getirilen Osman Hamdi Bey in girişimleriyle bu konuda ciddi adımlar atıl- * Yrd. Doç. Dr. Uşak Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. gokhan.kagnici@usak.edu.tr 2 Fatma Şimşek & Güven Dinç, Osmanlı İmparatorluğu nda Eski Eser Anlayışı ve Bu Alanda Uygulanan Politikalar, U.Ü. Fen - Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 16, 2009/1, 105; Süleyman Özkan, Osmanlı Devleti nde Eski Eser Koleksiyonculuğu, Tarih İncelemeleri Dergisi XIX/2, 2004, Özellikle 19. yüzyılın ortalarından itibaren gayrimüslimler başta olmak üzere eski eserleri toplama konusunda bir eğilim oluşmaya başlamıştı.

19 6. BÖLÜM TÜRKİYE DE GENEL TÜRK TARİHÇİLİĞİ VE ZEKİ VELİDİ TOGAN Ahmet KANLIDERE * Genel (umumî) Türk tarihi alanı, esas olarak Türkistan, İdil- Ural, Kafkasya ve Kırım Türklerinin tarihlerini içermektedir. Burada geçen genel kelimesi, ortaklık ve bütünlüğü; yani Türk tarihinin Osmanlı veya Türkiye merkezli değil, Türk dünyasının bütününü kucaklayan bir yaklaşımı ifade etmektedir. Türklerin ilk ortaya çıktığı zamanlardan başlayıp Hun, Gök-Türk, Uygur devletleri, Orta Asya da devlet kurmuş diğer Türk boyları ile Karadeniz in kuzeyinde hüküm sürmüş olan Avrupa Hunları, Bulgarlar, Peçenekler, Oğuzlar, Hazarlar ve Kıpçakların tarihi bu çerçeveye dâhildir. Çağatay Hanlığı, Altın Orda ve ardılı devletler, Timurlular ve Türkistan hanlıklarının tarihi bu alanın zaman itibarıyla orta dönemini teşkil etmektedir yüzyıldan günümüze Orta Asya, İdil-Ural, Kırım, Kafkasya ve Sibirya da yaşayan Türk topluluklarının yakınçağ tarihleri ve günümüzdeki durumları bu disiplin dâhilinde incelenmektedir. 2 * Prof. Dr., Marmara Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü. ahkanlidere@hotmail.com 2 Genel Türk tarihi alanı ile ilgili olarak bk. Mehmet Alpargu, Türk Dünyasının Tarihini Yazmak, Türkiye de Tarih Yazımı, Ed. Vahdettin Engin & Ahmet Şimşek, İstanbul 2013, s ; Yusuf Akbaba, Türkiye de Eski Türk Tarihçiliği, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırma Enstitüsü, İstanbul 2016.

20 7. BÖLÜM TÜRKİYE DE İSLÂM TARİHÇİLİĞİ VE MUSTAFA ASIM KÖKSAL Mustafa ALİCAN * Avrupa da Aydınlanma ile başlayan ve giderek kapsamlı bir çalışma disiplini haline gelen İslâm tarihi incelemeleri, Türkiye de1 Tanzimat devrine kadar bazı kaynak metinlerin Türkçeye çevrilmesi ile sınırlı kalmıştı. Tanzimat ve II. Meşrutiyet dönemlerinde ise çok güçlü bir tarih yorumu ve bütünlüklü bir İslâm tarihi perspektifi mevcut olmamakla birlikte birçok çalışma yapıldı. İçlerinde Ahmed Cevdet Paşa (ö. 1895), Ziya Paşa (ö. 1880) ve Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi (ö. 1914) gibi meşhur Osmanlı entelektüellerinin de bulunduğu müellifler tarafından yapılan bu çalışmalar, metodolojik anlamda gelenekçilik ya da yenilikçilik bakımından az veya çok birbirlerinden farklı olmakla birlikte genellikle Batılı müsteşriklerin çalışmalarına karşı savunmacı bir perspektife sahipti. 2 Bu tür İslâm tarihi çalışmaları, 3 Cumhuriyet dönemi İslâm tarihçiliğinin de temellerini oluşturacaktı. Nitekim klasik tarih anlayışının ötesine geçerek tenkide dayalı ve karşılaştırma usulünü benimsemiş bir ta- * Doç. Dr., Adıyaman Üniversitesi Tarih Bölümü, alicanmustafa@gmail.com 2 Yasin Beyaz, Tanzimat tan Bugüne Siyerdeki Paradigmatik Değişimler, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 43, 2015, s Tanzimat ve Meşrutiyet dönemi İslâm tarihçileri ile alakalı detaylı bilgi için bk. Mehmet Çog, II. Meşrutiyet Dönemi İslâm Tarihçiliği ( ), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2004.

21 8. BÖLÜM TÜRKİYE DE SELÇUKLU TARİHÇİLİĞİ VE OSMAN TURAN Fatih Durgun * Türkiye de Selçuklu tarihi çalışmaları modern tarihçilik biçiminin zorunlulukları sonucunda ortaya çıkmıştır.1modern tarihçilik yapısı gereği tarihi belirli dönemlere ayırma esasına göre icra edilir. 2 Selçuklu tarihçiliği de Türk tarihini kronolojik olarak dönemlere ayırma ihtiyacı neticesinde şekillenmeye başlamıştır. Bununla birlikte, Türkiye deki Selçuklu tarihçiliği, Selçuklu döneminin kendine has özelliklerini dikkate almakla beraber Türk tarihini Orta Asya dan bugüne kadar bir bütünlük çerçevesinde ele almış, Selçuklu tarihinin yüzyıllar içinde devlet geleneği ve örf gibi kimi siyasi ve kültürel temel özellikleriyle süreklilik arz eden Türk tarihi içindeki konumunu anlamlandırmaya çalışmıştır. Bu bağlamda, 1923 de yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti nin Türk milli tarihi ve kültürünü Orta Asya daki ilk döneminden Anadolu daki yeni modern ulus-devlete tarihi devam- * Yrd. Doç. Dr., İstanbul Medeniyet Üniversitesi, Tarih Bölümü. fatih.durgun@medeniyet.edu.tr. Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde kaynaklar konusunda yardımcı olan Murat Hacıfettahoğlu ve Tevabil Alkaç ile metni okuyarak görüşlerini belirten Cumhur Bekâr a teşekkür ederim. 2 Fransız tarihçiliğinin önemli isimlerinden Jacques Le Goff un belirttiği gibi tarihçi dönemlendirme ile hem bir zaman anlayışına şekil verir, hem de en sonunda tarih adı verilen geçmişin sürekli ve genel bir resmini sunar. Jacques Le Goff, Tarihi Dönemlere Ayırmak Şart mı?, Çev. Ali Berktay, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2016, s.21.

22 9. BÖLÜM TÜRKİYE DE OSMANLI TARİHÇİLİĞİ 1 VE HALİL İNALCIK 1Bülent Arı * Türkiye de Osmanlı tarihçiliğinde iki büyük dönüm noktası vardır: Tarih-i Osmânî Encümeni ve Ankara Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi nin kuruluşu. Bu iki müessese, sonraki bütün tarih çalışmalarına tesir etmiş, öncü rol oynamıştır. Biri Osmanlı nın, diğeri Cumhuriyet in kurumları olmakla birlikte, zor şartlara rağmen her ikisi de alanlarında büyük atılımlara önayak olmuşlardır.2 Osmanlı Türkiye sinde çağdaş tarihçilik, 1880 lerde Sultan Hamid devrinde başlayan Türk Aydınlanma Çağı etkisi altında, II. Meşrutiyet ( ) döneminde Tarih-i Osmânî Encümeni nin (TOE) kuruluşu ile başlar. Cumhuriyet in ilk yıllarında başı çeken tarihçiler burada yetişmiştir. TOE, Padişah ın 14 Zilkade 1327/27 Kasım 1909 tarihli irâdesiyle, 12 üyeyle faaliyete başlamıştır. Kurucu üyeler, son Osmanlı vak anüvisi Abdurrahman Şeref, Ahmed Tevhîd, Ahmed Refik, Ahmed Midhat, İskender Hoci, Efdaleddin, Diran Kilikyan, Zühdî, Ali Seydî, Karolidi, Mehmed Arif, Necib Asım; muavin üye- 1 Türkiye de Osmanlı Tarihçiliği kısmı Halil İnalcık ın XIII. Türk Tarih Kongresi ne sunduğu Türkiye de Modern Tarih in Kurucuları, Bildiriler, Cilt I, Ankara, 1999, s ) başlıklı tebliği esas alınarak yeniden düzenlenmesiyle oluşturulmuştur. * Prof. Dr., Sebahattin Zaim Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü, bulentari@gmail.com

23 10. BÖLÜM TÜRKİYE DE CUMHURİYET TARİHÇİLİĞİ VE TARIK ZAFER TUNAYA Funda SELÇUK ŞİRİN * Cumhuriyet tarihi, üniversitede bir kürsü olmadan önce, Yükseköğretim bünyesinde bir ders olarak Ankara Hukuk Mektebi nin açılmasıyla verilmeye başlanmıştır yılında, okulun kurucularından ve zamanın Adalet Bakanı Mahmut Esat Bozkurt ile Devletler Hukuku Hocası Cemil Bilsel in isteği doğrultusunda, İhtilaller Tarihi adlı dersin okutulması milat olarak kabul edilebilir te Darülfünun bünyesinde bir İnkılap Tarihi Enstitüsü açılmış, burada üniversite reformundan sonra İnkılap Tarihi dersleri verilmeye başlanmıştır. Bu enstitünün akademik kadrosuna Mükrimin Halil Yinanç, Hilmi Ziya Ülken, Akdes Nimet Kurat, Enver Ziya Karal, Nizamettin Ali, Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu ve Ahmet Akif atanmıştır. Dönemin Milli Eğitim Bakanı Yusuf Hikmet Bayur un 4 Mart 1934 te verdiği konferansla başlayan dersler, Hıfzı Veldet (Velidedeoğlu), Yavuz Abadan (Unat), Yusuf Akçura, Mehmet Şemsettin Günaltay, Yusuf Sadri Maksudi Arsal gibi farklı isimler tarafından da sürdürülmüştür. 20 Mart 1934 te Başbakan İsmet İnönü de Ankara da konferans şeklinde bir ders vermiştir. Bu yıllarda Osmanlı dan Cumhuriyet e geçişe ve Cumhuriyet tarihinin önemli gelişmelerine paydaş ve tanık olan Yusuf Kemal Tengirşek, Mahmut Esat Bozkurt ve Recep Peker gibi isimlerle İnkılap Tarihi dersleri devam etmiştir.1 * Doç. Dr., Kocaeli Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, fundaselcuksirin@gmail.com

24 11. BÖLÜM TÜRKİYE DE İKTİSAT TARİHÇİLİĞİ: ÖMER LÜTFİ BARKAN VE MUSTAFA AKDAĞ Rahmi Deniz Özbay * Türkiye de İktisat Tarihi disiplininin doğuşunu kurulan1ilk kürsüye bağlamak mümkündür. İktisat tarihi literatürü bu kürsüyle birlikte oluşmaya başlamıştır. 2 Ondan önceki tarihlere ilişkin tüm çalışmalar ancak iktisat tarihi disiplininin veri ve teorik kavramsallaştırmalar için yararlanabileceği çalışmalar olarak görülebilir. Süreç içinde iktisat tarihi çalışmalarının alanı ve içeriği oldukça genişlemiştir. Bu genişlemenin, çeşitlenmenin temel nedeni; sosyal tarih, sosyo-ekonomik tarih, kurumlar tarihi, ekonomik olaylar tarihi veya iktisadi tarih, vb. gibi çalışma alanlarının yanı sıra, iktisadi düşünce tarihi, iktisadi doktrinler tarihi alanlarında da çalışmaların çoklukla İktisat Tarihi disiplininin altında yürütülmesidir. Gelinen noktada, İktisat Tarihi bağımsız bir disiplin olarak; geçmişe veya günümüze dair bilgi üretmek amacıyla, geçmişten bugüne değin (ekonomik, toplumsal, kurumsal, siyasi vb.) tüm tarihî olgu ve olayların, hangi toplumsal ve/veya ekonomik sonuçlar üzerinde etkili olduğunu veya bunları ürettiğini araştıran, bunun için tüm olgu ve olayların birbir- * Prof. Dr., Marmara Üniversitesi İktisat Fakültesi İktisat Bölümü rahmideniz@marmara.edu.tr 2 Ömer Lütfi Barkan ın çalışmalarını ele alan bahis, aynı zamanda Türkiye de İktisat Tarihi disiplininin doğuşuna ilişkin bilgiler içermektedir.

25 4. KISIM TÜRKİYE DE DİĞER TARİH ÇALIŞMA ALANLARI VE TARİHÇİLERİ

26 12. BÖLÜM TÜRKİYE DE ZİHNİYET TARİHÇİLİĞİ VE SABRİ ÜLGENER İbrahim ŞİRİN * Türkçe deki zihniyet kelimesi Latince mentis İngilizce mentality Fransızca mentalite Almanca mentalitat Farsça tarz-ı fikir Arapça akliye olup sözlük anlamı bir toplumdaki ya da topluluktaki bireylerde, görüş ve inanış etmenlerinin etkisiyle oluşan düşünüş biçimidir.1zihniyet tarihçiliğinin Türkiye deki önemli ismi Sabri Ülgener e göre zihniyet, bir değer hükümleri dizisine duyulan bağlılığın sonucu olarak inşa edilmiş bir kurallar silsilesidir. Bu silsilenin işleyişinde zihniyetin tabiatı bakımından önemli bir nokta meşruiyet meselesidir. Diğer ise belli değerler ve kanaatlerin özneler için en doğrusu olduğuna inanmak ve bu inancı tesis edecek hükümler inşa etmektir. Zihniyet hangi yönde ise o yönde benimsenmiş değer hükümlerinin haklılığına gerek kendini gerekse başkalarını inandırmak ve bu noktada ilgiyi sıcak tutmak üzere çoğu ezbere tekrarlanan kaide ve kuralların ifadesidir. 2 Dünya daki zihniyet tarihi çalışmalarını İbn Haldun un Umran ilmi ile başlatmak mümkündür. İbn Haldun un olgu ve olaylar arasındaki ilişkileri tümevarımsal (endüktif) yoldan ortaya koyup yasalara ulaşma isteğiyle Alman Tarih Okulu nun ileri sürdüğü te- 1 Doç. Dr., Kocaeli Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, sirinibrahim@gmail.com 2 Sabri Ülgener, Zihniyet, Aydınlar ve İzmler, İstanbul 1983, s.19.

27 13. BÖLÜM TÜRKİYE DE MODERNLEŞME TARİHÇİLİĞİ VE NİYAZİ BERKES Cenk Reyhan * 1Modernlik/modernite, onyedinci yüzyılda Avrupa da başlayan ve zamanla neredeyse bütün dünyayı etkileyen toplumsal yaşam ve örgütlenme biçimine/organizasyonuna verilen isimdir. 2 Bu açıklamada zaman ve mekân vurgusu modernitenin anlaşılması (ve Osmanlı ile ilişkisinin belirlenmesi) açısından önemlidir. Modernleşme olgusu, iki ideal tip arasındaki ikilik durumuna örtülü ya da açıktan atıfta bulunur: Geleneksel toplum, (kırsal, geri, azgelişmiş vb) ve modern toplum (kentsel, kalkınmış, endüstriyel vb). Bu tipler, belirli genel/evrensel yasaları izleyen daimi bir evrim- * Prof. Dr., Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, creyhan@gazi.edu.tr 2 Anthony Giddens, Modernliğin Sonuçları, Çev. Ersin Kuşdil, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1994, s. 9. Burada bir sanat ve estetik ya da düşünüş vb anlamı içeren izm li modernizm kelimesi inceleme kapsamımızın dışındadır. Giddens a göre, modernite projesi özelde Batı genelde diğer toplumlar için dört temel devrime dayandırılmaktadır: 1- Bilimsel devrimler 2- Siyasal devrimler 3- Kültürel devrimler, 4-Endüstriyel devrimler. Anthony Giddens, A.g.e., s. 25. Jürgen Habermas ın modernite ve modernizasyon arasındaki niteliksel ve kurumsal farka yaptığı vurguyu izleyen Ahmet Çiğdem e göre, modernite bir projeye, refleksiyona, modernizasyon bu projeyi, refleksiyonu mümkün kılan kurumsal-yapısal evrime işaret eder, Ahmet Çiğdem, Türk Batılılaşmasını Açıklayıcı Bir Kavram: Türk Başkalığı: Batılılaşma, Modernite ve Modernizasyon, Modern Türkiye de Siyasal Düşünce, Ed. Uygur Kocabaşoğlu, İletişim Yayınları, İstanbul, 2002, Cilt 3, s. 69.

28 14. BÖLÜM TÜRKİYE DE TEZLİ TARİHÇİLİK VE SENCER DİVİTÇİOĞLU Ufuk Özcan * Türkiye de problematiksiz, hipotezsiz, tezsiz, verilere aşırı dayalı/ampirist ve tasviri tarihyazımı eğiliminin yaygınlık kazanması karşısında tezli tarihçiliğin ülkemizdeki başarılı örnekleri üzerinde düşünmek gerçekten önem arzetmektedir. Özellikle son yıldır tarihçilik ve tarihyazımı alanında Batı da ortaya çıkan yeni metodolojik gelişmeler, kilit meseleler üzerinde yükselen sosyal yapı, ekonomi ve siyaset eksenli, bütünlüklü makro model ler üstüne kurulu tarihçiliğin altının oyulması, bunun yerine ampirist bir yaklaşıma dayalı mikro-kültür tarihçiliğinin kıymet kazanması şeklinde tezahür ediyor. Bu nedenle tezli tarihçiliğin ülkemizdeki olumlu örneklerine değinerek konuya giriş yapmakta yarar vardır. 1 Cumhuriyetin kuruluşundan sonra, özellikle 1930 lu yıllarda ulus-devletin meşru temellerini oluşturmak için ulusçu nitelikte bir tarih anlatısının inşa edilmesine girişildi. Türkiye, bir yandan İslam coğrafyasında yer alan, diğer yandan tarihî olarak Orta Asya geçmişi olan ve son kertede yüzünü Batı ya dönmüş bir ülkeydi. Buna karşın kültürel ve tarihî perspektifte Anadolu coğrafyasında yaşanan tarihî deneyim Türklerin tarihinde önemli bir devreyi işaret ediyor- * Prof. Dr., İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü, ufukozcan@hotmail.com

29 15. BÖLÜM TÜRKİYE DE POPÜLER TARİHÇİLİĞİ VE REŞAT EKREM KOÇU Ahmet Özcan * Tanzimat ile resmen kabul edilen Batılılaşma paradigmasının Doğuya meydan okuması milliyetçiliğin imparatorluklara meydan okuyan retoriğiyle ortaya çıktığında tarihe popülerlik kazandıran süreç başlamış oldu. Modern millet olgusunu icat eden milliyetçilik ideolojisinin en önemli enstrümanı tarihti. Osmanlılık veya İslamcılık gibi imparatorluğun parçalanmasını engellemek isteyen diğer ideolojileri takip edenler de tarihin kendilerine meşruiyet sağlayan kullanışlı imkânlarına müracaat ettiler. Bu dönemde tarih, bilimsel bir disiplin olmak bakımından henüz yeterli metodolojik yeniliklerle tanışmasa bile bunlara Türk tarihi kavramıyla birlikte yeni bir ideolojik kurgu ve araştırma alanı eklendi. Sonraki yıllarda Osmanlı tarihleri Türk tarihinin bir parçası olmuş, İslam tarihçiliği ise siyer geleneğini takip ederek mecrasında devam etmiştir. 1 Türkiye de popüler tarihçiliğin merkezini Türklük düşüncesi ve onun tarih sahnesindeki yürüyüşünün farklı evreleri oluşturur. Mustafa Celaleddin Paşa nın Fransızca olarak İstanbul da 1869 yayınladığı Eski ve Modern Türkler (Les Turcs Anciens at Modernes) 2 adlı kitabı, Türklüğün Turanî kavimlerle olan yakınlığı ve Orta Asya * Doç. Dr., Çankırı Karatekin Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü 2 Bu kitabın Türkçe tercümesi için bk. Eski ve Modern Türkler, Çev. Güven Beker, Kaynak Yayınları, İstanbul 2014.

30 16. BÖLÜM TÜRKİYE DE YEREL TARİHÇİLİK VE MUSTAFA ÇAĞATAY ULUÇAY Hasan Işık * Sınırlı, belli bir coğrafi alanda ve mekânsal bir sabitlikte meydana gelen tarih çalışmalarının kastedildiği yerel1tarih çalışmalarının 2 batıda uzun zamandır yapılmasına rağmen Türkiye deki gelişimi yeni sayılır. Geçmişe ilişkin başarılı bir kavrayış, ulusal ve uluslararası gelişmelerin yanında, çevremizde olup bitenlerin de bilinmesi ve tanınmasını gerekliliği 3 yerel tarihi gündeme getirmiştir. Türkiye deki yerel tarih çalışmaları genel olarak incelendiğinde çalışmayı yapanların temel yaklaşımlarının yerel tarihi, milli tarihi zenginleştirmenin ayrılmaz bir parçası olarak görüldükleri sonucuna varılabilir. Eldem konu bağlamında; Türkiye de doğru dürüst bir tarih senaryosu ortaya çıkmamışsa ve hâlâ çok temel noktalarda doğru dürüst bir anlaşma zeminine varılamamışsa, bunun bir sebebi de, Avrupa daki gibi, 19.yy. ı özellikle çok karakterize eden meraklı tarihçi, 1 Yrd. Doç. Dr., Beyazıt Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Tarih Bölümü. hasantarih@yahoo.com 2 Hasan Işık, İlköğretimde Tarih Konularının Yerel Tarih İle İlişkilendirilmesinin Öğrenci Başarısına Etkisi, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 1/ 4, 2008, s. 291; Esra Danacıoğlu, Geçmişin İzleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2001, s. 6; Selçuk Akşin, Somel, Yerel Tarih ve Tarihte Yerellik, Yerel Tarih Dergisi, Sayı 6, 1998, s David E. Kyvig, Myran A. Marty, Yanıbaşımızdaki Tarih, Yerel Tarih Dergisi, Sayı 1, 1998, s. 7.

31 SEÇİLMİŞ KAYNAKÇA Ahmet Şimşek * Acun, Fatma, Siyasi Tarihle İlgili Çalışmalar Üzerine Bir Değerlendirme ( ), Cumhuriyet Dönemi Türk Kültürü, Atatürk Dönemi , Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Cilt 1, 2010, Acun, Ramazan & Acun, Fatma, Bir Tarihçi ve Modernleşmeci Fikir Adamı Olarak Prof. Dr. İ. Ercüment Kuran, Türk Modernleşme Tarihi Araştırmaları Sempozyumu 14 Mayıs Prof. Dr. İ. Ercüment Kuran a Saygı, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara, 2006, s Adalıoğlu, Hasan Hüseyin, Osmanlı Tarih Yazıcılığında Tevarih-i Al-i Osman Geleneği, Osmanlı, Cilt 8, Ankara 1999, s Afyoncu, Erhan, Osmanlı Tarihçiliği, Popüler Tarih, 4/45, 2004, Afyoncu, Erhan, Osmanlı Siyasi Tarihinin Ana Kaynakları: Kronikler, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, I/5.2, 2003, s Afyoncu, Erhan, Tanzimat Öncesi Osmanlı Tarihi Araştırma Rehberi, Yeditepe Yayınları, İstanbul, Ahmet Güneş, Tarih, Tarihçi ve Meşruiyet, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 17, 2005, s Ahmet Refik, Alman Müverrihleri, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul Ahmet Refik, Fransız Müverrihleri, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul * Prof. Dr., İstanbul Üniversitesi Hasan Ali Yücel Eğitim Fakültesi, ahmetsimsek@istanbul.edu.tr

32 326 Türk Tarihçileri Ahmetbeyoğlu, Ali, İslamiyet Öncesi Türk Tarihçiliğinin Problemleri, Cumhuriyet Döneminde Türkiye de Tarihçilik ve Tarih Yayıncılığı Sempozyumu, TTK, Ankara, 2010, s Akbaba Yusuf, Türkiye de Eski Türk Tarihçiliği, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırma Enstitüsü, İstanbul, Akbayrak, Hakan, Milletin Tarihinden Ulusun Tarihine: İkinci Meşrutiyet ten Cumhuriyet e Ulus-Devlet İnşa Sürecinde Kurumsal Tarih Çalışmaları, Kitabevi Yayınları, İstanbul, Akbulut, Uğur, Osmanlı Tarih Yazıcılarına Göre Tarih ve Tarihçi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, Akçura, Yusuf, Tarih Yazmak ve Tarih Okutmak Usullerine Dair, Birinci Türk Tarih Kongresi, Ankara 1932, s Akgül, Suat, & Ergezer, Bahattin, (Yay. Haz.) Türk Tarihçiliği ve Prof. Dr. Aydın Taneri Armağanı. Ocak Yayınları, Ankara, Akgün, Ahmet, XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Tarihçiliği Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi,V/2, 2008, s Akun, Ömer Faruk, Mehmed Fuad Köprülü, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 28, s Akyıldız Ali & Buzpınar, Tufan; Sinanoğlu Mustafa (Ed.). Dünden Bugüne Osmanlı Araştırmaları Tespitler-Problemler-Teklifler, İSAM, İstanbul, Akyurt, Çetin, Şani-zâde Tarihi ve Osmanlı Tarih Yazıcılığındaki Yeri, Türk Yurdu , Ocak 2000, s Akyurt, Çetin, Şani-Zade Mehmed Ataullah Efendi nin Tarih Yazıcılığı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, Alican, Mustafa, Tarih ve Aktüalite Arasında Tarihçi: Osman Turan Örneği, Cumhuriyet Döneminde Türkiye de Tarihçilik ve Tarih Yayıncılığı Sempozyumu, Ankara, 2010, s Alkan, Ahmet Turan, Osmanlı Tarihi: Bir İnanç Alanı, Türkiye Günlüğü, Sayı 11, 1990, s. 4. Alkan, Mehmet Ö., Gogol un Paltosu: Tarık Zafer Tunaya ve Siyasi Partiler, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 2/1, 2004.

33 Seçilmiş Kaynakça 327 Alkan, Necmettin, Tarihin Çağlara Ayrılmasında Üçlü Sistem ve Türk-İslâm Tarihi nin Çağ Taksimi Meselesi, TUHED Türk Tarih Eğitimi Dergisi, 3/2, 2014, s Alpargu, Mehmet, Türk Dünyasının Tarihini Yazmak, Türkiye de Tarih Yazımı, Ed. Vahdettin Engin & Ahmet Şimşek, İstanbul 2013, s Alpay, Yalın, Fuat Köprülü nün Muhafazakâr Ulusal Tarih Tezi Kurgusu, Muhafazakâr Düşünce 10/38, 2013, s Alpay, Yalın, Fuat Köprülü, Muhafazakârlık, Ed. A. Çiğdem, İletişim Yayınları, İstanbul, Apalı, Ali, Kâtip Çelebi nin Eserlerinde Mesleğinin İzleri, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13, 2015, s Arı, Bülent & Aslantaş, Selim, Dairenin Dışındakileri Araştıran Tarihçi: Ahmet Yaşar Ocak, Doğu Batı, Sayı 16, 2001, s Arı, Bülent & Aslantaş, Selim, Türkiye de Modern Tarihçiliğin Öncüsü Fuad Köprülü Doğu Batı, 3/ 12, 2000, s Arı, Bülent, Prof. Dr. Halil İnalcık İle Ankara Tarihine Dair Bir Söyleşi, Türk Yurdu, Sayı 176, 2002, s Arı, Bülent, Osmanlı Tarihçiliği Bibliyografyası, Muhafazakar Düşünce, Sayı 7, 2006, s Arı, Bülent, Türk-İslam-Osmanlı Şehirciliği ve Halil İnalcık ın Çalışmaları, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 6, 2005, s Arıkan, Zeki, Cumhuriyet in İlk Yıllarında Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı Mirasının Keşfi ODTÜ Gelişme Dergisi, Sayı 39, 2012, s Arıkan, Zeki, Tanzimat tan Cumhuriyet e Tarihçilik, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 4, İletişim Yayınları, s Arıkan, Zeki, Târih-i Cevdet, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 40, İstanbul 2011, s Arıkan, Zeki, Osmanlı Tarih Anlayışının Evrimi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul, Armağan, B., Katip Çelebi ve Tarihçiliği, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, Aslantaş, Selim, Halil İnalcık ın Akademik Biyografisi, Doğu Batı, Sayı 45, 2009, s

34 328 Türk Tarihçileri Ata, Bahri, Prof. Dr. Bahaeddin Yediyıldız ile Tarih Araştırmaları ve Öğretimi Konusunda Söyleşi Türk Yurdu, 175, 2002, s Ata, Bahri, Bir Çankırılı Tarihçi: Mustafa Çağatay Uluçay ve Tarih Eğitimine Katkıları, Çankırı Araştırmaları, Sayı 2, 2007, s Atılgan, Gökhan, Yön ünü Ararken Yolunu Yitirmek, Praksis, 6, 2002, s Atsız, Hüseyin Nihal, Türk Tarihinde Meseleler, İrfan Yayınevi, İstanbul, Avcı, Orhan, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Araştırmaları, Cumhuriyet Döneminde Türkiye de Tarihçilik ve Tarih Yayıncılığı Sempozyumu, TTK, Ankara, 2010, s Avcı, Orhan, Mehmet Altay Köymen in Derslerinde Türk Tarihi ve Tarihçiliği. Bilge Yayınları. Ankara, Aydın, Mehmet Akif, Türk Hukuk Tarihçiliği, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 3/5, 2005, s Aydın, Suavi, Aydınlanma ve Tarihselcilik Problemleri Arasında Türk Tarihyazıcılığı: Feodalite Örneği, Toplum ve Bilim, Sayı 91, 2002, s Aydın, Suavi, Resmi Tarihin Temeli: Ulusal Tarih Yazımı ve Resmi Tarihte Mitlerin Kaynağı, Resmi Tarih Tartışmaları 1, Ed. Fikret Başkaya, Özgür Üniversite Kitaplığı, Ankara, 2008, s Aydın, Suavi, Türk Tarih Tezi ve Halkevleri, Kebikeç, 2/3, 1996, s Ayrancı, İlhami, Cumhuriyet Döneminde Yapılan İlk Resmi İslam Tarihi Çalışmaları (Tarih II Ortazamanlar Ders Kitabı Örneği), Dini Araştırmalar, 17/45, Temmuz-Aralık Aysal, Necdet, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Tarihçesi ve Gelişim Süreci, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 33-34, Mayıs-Kasım 2004, s Aysever, Levent, Türk Düşünce Tarihinde Yöntem Sorunları: Hilmi Ziya Ülken ve Düşünce Tarihi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, Azimli, Mehmet, Siyeri Farklı Okumak, Ankara Babinger, Franz, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, Çev. Coşkun Üçok, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, Balcı, Serdal, Ahmed Rasim in Tarih Anlayışı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2003.

35 Seçilmiş Kaynakça 329 Barkan, Ömer Lütfi, İktisadi İnhitat Tarihimizin Ahlak ve Zihniyet Meseleleri, Sabri Fehmi Ülgener Küreselleşme ve Zihniyet Dünyamız, Ed. Murat Yılmaz, Ankara 2011, Kültür Bakanlığı Yayınları. Barkan, Ömer Lütfi, Prof. Dr. Sabri F. Ülgener, İktisadî İnhitat Tarihimizin Ahlâk ve Zihniyet Meseleleri (Başlangıçtan 18. Asır Sonlarına Kadar Fikir ve Sanat Tarihi Boyunca Akisle-riyle Umûmî Bir Tahlil Denemesi), İ.Ü.İktisat Fakültesi Mecmuası, XII/3-4, 1951, s.162 vd. Başar, Fehamettin, Osmanlı Tarih Kaynakları III: Osmanlı Tarih Yazıcılığında Katip Çelebi Asrı. Tarih ve Medeniyet, Sayı 39, S Baykan Sezer e Armağan - Baykan Sezer ve Türk Sosyolojisi, Yay. Haz. Ertan Eğribel, Ufuk Özcan, Kızıl Elma Yayıncılık, İstanbul, Baykara, Tuncer, Togan, Ahmed Zeki Velidi ( ), Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 42. Baykara, Tuncer, Tuncer Baykara, Ben Kendim, Tarihçilik Yolunda Kırk Yıl ( ), IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, Baykara, Tuncer, Zeki Velidi Togan, Ankara, Bayrak, Orhan M. Osmanlı Tarihi Yazarları, Osmanlı Yayınevi, İstanbul, Bayraktar, Bayram, Çağdaş Tarihçilik Açısından Türk Tarih Tezi, Türkiye Günlüğü, Sayı 48, 1997, s Berkes, Niyazi, Unutulan Yıllar, Der. Ruşen Sezer, İletişim Yayınları, İstanbul, Berktay, Halil, Cumhuriyet Dönemi Tarih Çalışmaları, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 9, İletişim Yayınları, İstanbul, 1983, s Berktay, Halil, Dünyada ve Türkiye de Tarihçiliğin Durumu ve Dilinin Evrenselleşmesi Üzerine Düşünceler, Tarih Öğretimi ve Ders Kitapları Buca Sempozyumu, Der. Salih Özbaran, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1996, s Berktay, Halil, Cumhuriyet İdeolojisi ve Fuat Köprülü, İstanbul: Kaynak Yayınları, Beyaz, Yasin, Tanzimat tan Bugüne Siyerdeki Paradigmatik Değişimler, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 43, Ocak Birinci, Ali, Osman Turan, Alternatif Yayınları, Ankara, Birinci, Ali, Tarih Uğrunda, Dergah, İstanbul, 2001.

36 330 Türk Tarihçileri Bozkurt, Tülin, Türk Tarih Tezi Üzerine, Resmi İdeoloji Sözlüğü, Ed. Fikret Başkaya & T. Ersoy), Özgür Üniversite Kitaplığı, Ankara, 2007, s Burke, Peter, Annales Okulu. Çev. Mehmet Küçük, Doğu Batı Yayınları, Ankara, Carr, Edward Hallett Tarih Nedir? Çev. Misket Gizem Gürtürk, İletişim Yayınları, İstanbul,1996. Cerrahoğlu, A. (Kerim Sadi), Tarih Anlayışı Olmayan Tarihçi Fuat Köprülü, İstanbul, Copeaux, Etiene, Türk Tarih Tezinden Türk-İslam Sentezine: Tarih Ders Kitaplarında ( ), Çev. Ali Berktay, İletişim Yayınları, İstanbul, Coşkun, Çakır, Osmanlı Ekonomik ve Toplumsal Tarihiyle İlgili Tezler Bibliyografyası, , Dîvân İlmî Araştırmalar Dergisi, Sayı 7, İstanbul 1999, s Coşkun, İsmail, Batı İdeolojilerinin Türk Tarih Anlayışına Yansımaları Üzerine, Tarih ve Sosyoloji Semineri, İ.Ü.E.F. Yayınları, İstanbul, Coşkun, İsmail, Niyazi Berkes Üzerine, İ.Ü. Sosyoloji Dergisi, 3/2, 1991, s Çadırcı, Musa, Tarih Yazıcılığında Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesinin Yeri, Cumhuriyet Döneminde Türkiye de Tarihçilik ve Tarih Yayıncılığı Sempozyumu (Sempozyum Bildirileri). TTK, Ankara, 2010, s Çakır, Coşkun, Barkan`ın Kanunları; Osmanlı-Türk Hukuk Tarihçiliğinde Bir Klasik, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Sayı 5, 2005, s Çakır, Coşkun, Devletin Tarihinden Toplumun Tarihine, Yeni Bir Tarih Paradigması ve Ömer Lütfi Barkan, Doğu Batı, 3/12, 2000, s Çakır, Coşkun, Türkiye de İktisat Tarihi Çalışmalarının Tarihi Üzerine Bir Deneme, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 1, 2003, s Çakır, Coşkun. Türk Aydınının Tanzimat la İmtihanı Tanzimat ve Tanzimat Dönemi Siyasi Tarihi Üzerine Yapılan Çalışmalar, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Sayı 3, 2004, s Çalen, Mehmet Kaan, II. Meşrutiyet Döneminde Türk Tarih Düşüncesi, Ötüken Neşriyat, İstanbul Çaykara, Emine, Tarihçilerin Kutbu: Halil İnalcık, (Söyleşi), İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2011.

37 Seçilmiş Kaynakça 331 Çelebi, Nilgün, Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesindeki Mülteci Profesörler, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesi 43/1, 2003, s Çetik, Mete, Üniversitede Cadı Kazanı:1948 DTCF Tasfiyesi ve Pertev Naili Boratav ın Müdafaası, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul: Sunuş. Çetinkaya, Bayram Ali, Türkiye nin Modernleşmesi Sürecinde Şemseddin Günaltay, Ankara, Çiçekdağı, G., Prof. Dr. Aydın Taneri nin Hayatı ve Tarih Anlayışı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, Çifçi, Alifer, Türkiye de Eskiçağ Tarihçiliği, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, Çog, Mehmet, II. Meşrutiyet Dönemi İslâm Tarihçiliği ( ), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, Delilbaşı, Melek, Halil İnalcık, OTAM, Sayı 19, Ankara, 2006, s Demir, Remzi & Atılgan, Doğan, Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesi ve Türkiye de Beşeri Bilimlerin Yeniden İnşası: Elli Portre, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara Demircan, Adnan, Cumhuriyet Dönemi ( ) İslâm Tarihi ve Medeniyeti Çalışmaları (Bir Bibliyografya Denemesi), Şanlıurfa Demiriş, Bedia, İstanbul Üniversitesi nde Klasik Filoloji, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Dergisi 3/19, 2009, s Dervişoğlu, Fatih M. Türkiye de Akademik Tarihçilik ve Milli Tarih-Ekolü Kurucusu İlim Adamı: Mehmed Fuad Köprülü ( ), International Journal of Social Science, Sayı 35, 2015, s , Divitçioğlu, Sencer, Asya Üretim Tarzı ve Osmanlı Toplumu, Sermet Matbaası, Kırklareli-Vize, Divitçioğlu, Sencer, Geçivermiş Gelecek, Bağlam Yayınları, İstanbul, Divitçioğlu, Sencer, Nasıl Bir Tarih? Kök Türkler, Karahanlılar, Bağlam Yayınları, İstanbul, Divitçioğlu, Sencer, Osmanlı Beyliğinin Kuruluşu, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, Dönmez, Şevket & Doğan Alparslan, Meltem; Alparslan, Metin; Ezer, Sabahattin, Eski Önasya Dilleri ve Kültürleri Kürsüsü Tarihçesi ( ), Anadolu Araştırmaları XVI, 2002, s