Teleskop Yapmak -1- Yıldızlar Altında Bir Yıl (Charles Laird Calia)

Transkript

1 Teleskop Yapmak -1- Boş ve ters çevrilmiş bir bidonun önünde, ayakta duruyorum. Bunu daha ne kadar sürdürmek zorundayım? diye soruyorum. Aynaları yontup parlatmamız aylar sürer. Bu hızla giderse bir yıl daha istermiş gibi görünüyor. Daha hızlı yöntemler yok mu? Bir makine Kısa ve sert, kestirip atıyor. Stellafane de makine kullanılmaz. İyi bir yontucu aynayı bir santimetrenin milyonda birine kadar şekillendirebilir. Yeryüzündeki en iyi ayna elle yontulmuştur. Işığı yansıtacak bir ikincil ayna da gerekiyor. Artı göz merceği ve elbetteki bir arayıcı dürbün. Bunları satın almanızı tavsiye ederim. Bezgin bir biçimde Başka bir şey var mı? diye sordum. Evet, dedi, gülümseyerek. Yaptığınız bu teleskobu kullanmanız gerekiyor. Yıldızlar Altında Bir Yıl (Charles Laird Calia) Sizin için en iyi teleskop; kullanılan teleskoptur. Ve teleskop yapmak? Ah evet kulağa inanılmaz gelse de gerçek. Tıpkı balık tutmak için bir olta yapmak kadar gerçek Fotoğraf: Taare Zameen Par, Aamir Khan, 2007

2 El yapımı profesyonel bir teleskobun nasıl yapılabileceği ise büyük bir merak konusu. Gerçeği söylemek gerekirse herkes, gerekli malzeme ve bilgi ile el yapımı bir teleskoba sahip olabilir. Eğer özenerek ve bilgi sahibi olarak çalışmışsanız, yapacağınız bu teleskop ile binlerce dolarlık profesyonel teleskoplarla aynı kalitede görüntü alabilirsiniz. Peki nedir? Ne değildir teleskop yapmak? Öncelikle bu uğraş için ciddi ve meşakkatli bir süreçten geçeceğinizi bilmeniz gerekiyor. Bir cama optik ölçüde hassas bir şekil vermek öyle kısa süren bir iş değil. Üstelik bunu ellerinizle yapacağınızı düşünürseniz O halde teleskop yapımının ana adımları nelerdir, bununla başlayalım. Teleskobumuzun Büyüklüğüne Karar Verme Teleskop yapmayı kafasına koyan çoğu birey hemen ve ilk olarak büyük, evet büyük bir teleskobum olmalı diye düşünür. Çünkü teleskopları araştırmış ve az da olsa bir fikir sahibi olmuş ise ayna çapı büyüdükçe ışık toplama gücünün artacağını bilir. Bu sebeple yapacaksam büyük olsun der genelllikle. Bu düşünce evet, çoğumuza hoş gözükse de yeni yemek yapmayı öğrenmeye başlayan bir gencin baklava açmak istemesine benzer. Tabiki açmayı deneyebilir. Lakin iş teleskoba gelince bu iş için harcanacak yüksek bütçe ve emek söz konusu olacağından bu heves pek mantıklı değildir. Önce ufak ufak cam tozuna maruz kalmak, yeterli ustalık safhasına erişildiğine kanaat getirildikten sonra büyük camlarla uğraşmak daha mantıklıdır. Yapacağınız aynanın çapı, teleskobunuzun büyüklüğünü, dolayısıyla gücünü de belirleyecek. Eğer ayna büyüklüğü konusunda hemfikirsek, yapacağımız teleskop hakkında ne gözlemi yapılmak istendiği, teleskobun nerede kullanılacağı, astrofotoğraf çekmek istenip istenmediği gibi sorulara cevap verilmesi gerekmektedir. Bu yazı dizisinde aynalı, dobson kundak teleskop yapımı anlatılacaktır.

3 Hesap Kitap İşleri Aynamızın çapına karar vermek aslında ben 4 istiyorum demekle olmamaktadır. Zira ayna çapına göre odak uzaklığı ve ikincil ayna hesabı gerekmektedir. İkincil aynayı elle yapmak tercih edilmez. Zira atılan taş ürkütülen kurbağaya değmez. İkincil aynalar piyasada standart ölçülerde üretilmektedir. Bu yüzden eğer ki 5 bir ayna yapacaksanız, belki buna uygun ikincil ayna piyasada bulunmayacaktır. Bu yüzden ayna çapı genelde piyasadaki standart ölçülerden seçilir. 3.5, 4.5, 6, 8 vb. Eğer çoğunlukla gezegen gözlemi yapılacaksa odak uzaklığı uzun tutulur. Derin uzay gözlemi da dahil ediliyorsa odak uzaklığı kısa tutulur. Odak uzaklığı artarsa f oranı da artar. Bununla ilgili hesapları stellafane.org adresinden edinebilirsiniz. Ayna çapı, odak uzaklığı ve ikincil ayna hesapları belli olduktan sonra, buna uygun optik tüp ve kundak hesapları yapılır. Odak uzaklığına uygun bir optik tüp ve bunu stabil bir şekilde taşıyacak kundakla işlem tamamlanacaktır. Çukur Ayna Yapımı Eğer bir çıkur ayna yapıyorsak aynayı küresel bir şekilde yontmamız gerekecektir. Bunun için bize kesit kürenin merkez derinliğinin ölçüsü lazımdır. Bu değere sagitta değeri denir.

4 Aşağıdaki formülle hesaplanır, değerler mm cinsindendir. Sagitta değeri hesaplama Kaba aşındırma Kaba aşındırma safhasında cam disk, istenen sagitta derinliğine gelene kadar silisyum karbürle yontulur. Yontma işleminde alet olarak yine başka bir cam disk veya cam mozaik kaplı bir disk kullanılır. Silisyum karbürü zımpara kağıdında yer alan tozlar olarak gözünüzün önüne getirebilirsiniz. Yapılan aynanın çapına uygun büyüklükte silisyum karbür ile işleme başlanır ve daha ince taneli silisyum karbür ile ayna yontulmaya devam edilir. Solda: cam mozaik kaplı disk, sağda: cam disk

5 Ayna yontma işlemlerinde uluslararası terimler vardır. TOT ve MOT bunların en önemlisidir. TOT (Tool on Top) alet üstte, MOT (Mirror on Top) ayna üstte çalışma demektir. Kaba aşındırma işleminde, MOT konumunda kiriş (taşarak) hareketi ile bir varilin üzerinde veya masada dönerek/ayna-alet döndürülerek çalışılır. Komparatör saati ile ölçüm yapılarak istenen sagitta derinliğine ulaşılıp ulaşılmadığı kontrol edilir. İnce aşındırma İstenen sagitta derinliğine ulaşıldıktan sonra yine giderek küçülen tanecikli ama bu sefer beyaz alüminyum oksit ile hem TOT hem MOT konumunda yine varil etrafında dönülerek çalışılır. Burda amacımız buzlu cam haline dönen camımızı pürüzsüz bir yüzey kazandırmaktır. Çalışılan hareket ise bu sefer KİRİŞ hareketi değil NORMAL (üst üste) harekettir.

6 Optik reçine dökme İnce aşındırması tamamlanan cam optik reçine dökümü için hazırdır. Optik reçine denen malzeme, balmumu-reçine-katran karışımından oluşur. Cilalama için lap kalıbı kullanılarak optik reçine aletin üzerine dökülür. Yontma işleminde kullandığımız ALET bu sefer üzeri reçine kaplı alet olarak cilalamaya hazırdır. Cilalama Cilalama işleminde seryum oksit yardımı ile NORMAL hareket ile hem TOT hem MOT konumunda cilalama işlemi gerçekleştirilir. Burada amacımız camımızı parlatmaktır. Ayna çapına göre gerekli cila işleminden geçen ayna optik teste tabi tutulur.

7 Optik test Cilalanan aynanın optik kalitesini test etmek için farklı yöntemler kullanılmaktadır. Sıklıkla kullanılan test ise Ronchi testidir. Ronchi test cihazı (adı havalı ama led ışık ve ızgaralı filmden oluşan bir cihaz aslında) ile cilalanan ayna dik bir düzeneğe yerleştirilirek test edilir.

8 Biçimlendirme Ronchi testinden çıkan sonuçlara göre ayna reçineli alet ile gereken hareketler ile tekrar cilalanır. Burada amaç aynayı parabol bir hale getirmektir. Sırlama Optik olarak testten olur alan cam artık sırlanmaya hazırdır. Bildiğimiz aynalar gibi bizim aynamızın arkası değil ışık toplayacak olan ön yüzü sırlanır. Optik Tüp Aksamlarının Yapımı Optik tüp Optik tüp denen parça birincil çukur ayna, ikincil diagonal ayna, odaklayıcı oküler ve bulucu dürbünü taşıyacak parçalardan oluşan bir bütündür. Optik tüp farklı materyaller kullanılarak yapılabilir veya yaptırılabilir. Burada odak uzaklığımıza uygun uzunlukta ve birincil ayna hücresinin sığacağı çapta bir tüp yapmak önemlidir. Birincil ayna hücresi Birincil ayna hücresi adı üzerinde birincil çukur aynayı optik tüp düzleminde taşıyan parçadır. Aynalı teleskopların optik ayarı olan Kolimasyon ayarının (merkezde toplanan ışığın ikincil ayna üzerine düşmesi) yapılabilmesi için ayna hücre üzerinde edebilecek şekilde düzenlenmelidir. Genelde 3 nokta üzerinden bu hareketlilik sağlanır.

9 İkincil ayna hücresi İkincil ayna hücresi de ikincil diagonal aynayı birincil çukur aynanın merkezine denk gelecek şekilde taşıyan parçadır. Çoğunluk 3, bazen de 4 parça ile ikincil aynanın optik tüp merkezinde durması sağlanır. Yine birincil aynada olduğu gibi 3 (veya 4) nokta üzerinden kolimasyon ayarı yapacak şekilde tasarlanır. Odaklayıcı (Oküler) Birincil ayna üzerinde toplanan ışık ikincil ayna üzerine düşer. İkincil ayna

10 45derece açı ile gözümüzle gözlem yapılacak noktaya ışığı yansıtır. İşte bu noktada göz merceğininin görüntü (tıpkı profesyonel fotoğraf makinelerinde netlik sağlamak gibi) netliğini sağlayacak parçaya ihtiyaç vardır. Odaklayıcı, göz merceğinin yerleştirildiği ve gözlem yapan kullanıcının gözüne göre (gözlüklü ve gözlüksüz kullanıcılar farklı görür) netlik ayarının sağlandığı parçadır. Göz merceği Göz merceğini profesyonel fotoğraf makinelerindeki lensler gibi düşünebiliriz. 10mm, 25mm, 32mm vb farklı ölçülerdedir. Hazır temin edilir. Bulucu dürbün taşıyıcı Bu parça gökyüzünde gözlem yaparken bir gök cisminin kolaylıkla bulunmasını sağlayan parçadır. Genellikle hazır temin edilir. Bu bulucunun tüp üzerine montajı için gereken parça da hazır temin edilebileceği gibi yapılabilir de. Ay gözlemi yapacak isek klasik gez-göz-arpacık mantığında ve ayın ışığını takip ederek teleskobumuzu aya konumlandırmak kolaydır. Lakin iş gezegen ve diğer gök cisimlerine geldiğinde iş değişir. Yüzbinlerce uzaklıktaki mesafeye konumlandırma yapmak için bulucu dürbün işimizi kolaylaştıracak parça olacaktır. Kundak Yapımı Kundak en son şekillenen ama tüm mekanizmanın stabil şekilde çalışmasını sağlayan bir parçadır. Bu parçayı profesyonel fotoğraf makinalarını taşıyan 3 ayak

11 tripod gibi düşünebilirsiniz. Bir masa dışarıdan çok sağlam gibi gözükebilir. Lakin üzerine optik tüp yerleştirildiğinde bu masa titreşimlerden kolaylıkla etkilenmeyen ve optik görüntüyü bozmayan, kullanıcının gökyüzünde dikey ve sağ-sol açıklıkta rahatça hareket etmesini sağlayacak şekilde tasarlanmalıdır. Elbette taşınır olması da nemli bir unsurdur. Uluslararası platformda amatörler çoğunlukla ilk olarak dobson kundak yapmayı tercih ederler. Lakin eğer teleskobumuzla astrofotoğraf çekecek ise bu kundağın ekvatoryal olarak tasarlanması gerekecektir. Nurcan Örtügen Gök tarafından tamamen elle yapılmış olan 8 inç ayna çaplı bir teleskobun bitmiş hali. Bu teleskopla gezegenler ve derin uzay cisimlerini piyasada satılan pahalı ve güçlü teleskoplar kadar iyi görüntüleyebilirsiniz. Optik Ayarlar ve Yıldız Testi

12 Optik ayar aynalı teleskopların vazgeçilmez unsurudur. Birincil ve ikincil ayna hücresi ne kadar stabil tasarlanmış olursa olsun teleskopların uzun mesafali araçla taşınması sırasında bu hassas ayar bozulabilir. Optik ayar birincil ayna merkezinde toplanan ışığın ikincil ayna üzerine düşürülmesi işlemidir. Bu ayar için piyasada özel aletler satılıyor olsa dahi sürpriz yumurta ile bile bu aletimizi kendimiz de hazırlayabiliriz. Optik tüp denen parça birincil çukur ayna, ikincil diagonal ayna, odaklayıcı oküler ve bulucu dürbünü taşıyacak parçalardan oluşan bir bütündür. Teleskop yapımında yer alan aşamalar hakkında detaylı bilgilere ulaşmak isterseniz stellafane.org ve/veya fezamen.com adresini kullanabilirsiniz.

13 Bu işler ne kadar sürer, kaça mal olur, malzemeler nerelerden temin edilir, teleskobumuzu yaptık nasıl gözleme başlayacağız konularını ise sonraki yazılarımızda ele alacağız. Hazırlayan (Teleskop Yapımcısı): Nurcan Örtügen Gök Kapak Fotoğrafı ve kullanılan görseller: Nurcan Örtügen Gök Düzenleme:Sibel İnce