339 NUMARALI BOZKIR ŞERİYE SİCİLİ ÜZERİNDEN KONYA/BOZKIR IN SOSYAL TARİHİNE KATKILAR

Transkript

1 339 NUMARALI BOZKIR ŞERİYE SİCİLİ ÜZERİNDEN KONYA/BOZKIR IN SOSYAL TARİHİNE KATKILAR (1923-) CONTRIBUTIONS TO THE SOCIAL HISTORY OF BOZKIR/KONYA VIA THE BOZKIR SHARIA COURT RECORD 339 (1923-) Döndü ÇAVDAR * Öz Osmanlı Devletinde kadılar şehir ve kaza merkezlerindeki Şeriye Mahkemelerinin başkanı olarak devletin şerî, adlî, beledî, noterlik ve bir takım idarî işlerini görmüşlerdir. Bu mahkemelerde tutulan defterlere Şeriye Sicili denilmiştir. Şeriye sicillerinden günümüze kadar gelen en eski tarihliler 15. yüzyılın ikinci yarısından başlar ve 1 Mayıs tarihine kadar devam eder. Tanzimat a kadar zengin bir içeriğe sahip olan şeriye sicillerinde 19. yüzyıldan itibaren, Osmanlı hukukuna Batı hukukunun da girerek yeni mahkemelerin kurulmasıyla, konu çeşitliliği azalmıştır. Buna rağmen yerel tarih çalışmaları, aile tarihi, sosyal tarih, kadın tarihi, çocuk tarihi gibi konularda önemini korumuşlardır. Bu çalışmada Ekim 1923-Nisan arasında Konya nın Bozkır kazasındaki Şeriye Mahkemesinde tutulan kayıtlar üzerinden Bozkır, dolayısıyla Konya sosyal tarihine katkılar sağlanması hedeflenmiştir. Bu tarihin Milli Mücadele Dönemindeki savaşlardan sonraya denk gelmesi, savaşların etkisinin yerel halka yansımasını da gösterecektir. Aynı zamanda Osmanlı dan Cumhuriyet e geçiş sürecinde, 8 Nisan tarihinde kaldırılana kadar Şeriye Mahkemelerinin görevlerine devam ettiği gözlemlenmiştir. Abstract The kadis, or Muslim judges, conducted the sharia or canonical, judicial, municipal, notarial and some administrative affairs of the state as the head of the Sharia Courts in city and district centers of the Ottoman State. The books kept in those courts were called Şeriye Sicili, or sharia court records. The oldest of the sharia court records that have reached today begin in the second half of the 15th century and continue to 1 May. The diversity of the topics in the sharia court records, which had a rich content until the Tanzimat, or Reformation, decreased as a result of the incorporation of Western Law into the Ottoman Law and formation of new courts beginning in the 19th century. Despite this, studies on local history maintained their importance in topics such as the family, social history, women s history and children s history. This study aimed to make contributions to the social history of Bozkır, and hence Konya, via the records kept at the sharia Court in the Bozkır district of Konya between October 1923 and April. The fact that this period covered the time following the wars that occurred during the National Struggle Period will reflect the reflections of the effects of these wars on people. At the same time, it was observed that sharia courts continued to function for their dissolution on 8 April to the formation of new courts during the transition from the Ottoman State to the Republic. * Arş. Gör. Dr., Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. ddusunmez@selcuk.edu.tr.

2 274 CONTRIBUTIONS TO THE SOCIAL HISTORY OF BOZKIR/KONYA VIA THE BOZKIR SHARIA COURT RECORD 339 (1923-) GİRİŞ Bozkır günümüzde Türkiye Cumhuriyeti devletinin Konya iline bağlı bir ilçedir. Konya nın güneyinde, Konya Ovasıyla Toros Dağlarının arasında, Çarşamba Irmağının uzandığı vadi boyunca 37 11' 16 enleminde, 32 14' 53 boylamında yer almaktadır 1. Bu çalışmada günümüze ulaşan 11 tane Bozkır Şeriye Sicilinden tarihli 339 numaralı Bozkır Şeriye Sicili incelenerek bölge halkının, Bozkır kazası Şeriye Mahkemesine intikal eden davaları ve hüccetleri üzerinden, yöredeki sosyal hayat incelenecektir. Konuya girmeden önce iki hususun üzerinde durmamız gerekir. Bunlardan ilki Türkiye de tarihleri arasında mevcut siyasi durumun nasıl olduğu, ikincisi Şeriye Sicilinin ne olduğudur. İlk durum çerçevesinde, 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Mütarekesinin imzalanmasıyla Osmanlı Devleti fiilen sona ermiş, 19 Mayıs 1919 tarihinde Türk milletinin bağımsızlık savaşına başlamasıyla 23 Nisan 1920 de İstanbul dışında Ankara da, bir millet meclisi toplanmıştır. Millî Mücadelenin kazanılmasıyla 1 Kasım 1922 tarihinde saltanat ve halifelik birbirinden ayrılarak saltanat kaldırılmış, Osmanlı Devleti resmen sona ermiştir. 29 Ekim 1923 tarihinde Cumhuriyet ilan edilmiştir. Türkiye Cumhuriyetinin benimsediği laiklik ilkesi doğrultusunda 3 Mart tarihinde halifelik ile Şeriye ve Evkaf Vekâletleri kaldırılmıştır. Devamında, konumuzla ilgisi olması bakımından, 8 Nisan tarihinde kabul edilen ve Mayıs ayında yürürlüğe giren 469 numaralı "Mehakim-i Şer'iyenin İlgasına ve Mehakim Teşkilatına Ait Ahkâmı Muaddil Kanun" ile Şeriyye Mahkemeleri ilga edilerek kazalarda Mehâkim-i Asliyeler kurulmuştur 3. Böylece ilkini Osmanlı Devletinin kurucusu Osman Bey in yargı yetkisini kullanmak için atadığı kadıların 4 şehir ve kaza merkezlerinde kurdukları şeri mahkemeler 5 yerini yeni mahkemelere bırakarak tarihe karışmıştır , 11:44; , 11:44. 2 Ahmet Akgündüz, Şer iye Sicilleri, C.1, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1988, s numaralı Bozkır Şeriye Sicili yüksek lisans tezi olarak çalışılmıştır. Bkz. Hikmet Tepeli, 337 Numaralı Bozkır Şer îyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, Danışman: Muhittin Tuş, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2010, (xi+420 sayfa). 3 Resmi Gazete, S.69, , s İlber Ortaylı, Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devletinde Kadı, Turhan Kitabevi Yay., Ankara 1994, s.8, 12; Ahmet Akgündüz, İslam Hukukunun Osmanlı Devletinde Tatbiki: Şer iye Mahkemeleri ve Şer iye Sicilleri, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, S.14, Ekim 2009, s İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, TTK Yay., Ankara 1988, (1. Baskı 1965), s

3 339 NUMARALI BOZKIR ŞERİYE SİCİLİ ÜZERİNDEN KONYA/BOZKIR IN SOSYAL TARİHİNE KATKILAR (1923-) 275 İkinci durum çerçevesinde; Şeriye Sicili, Osmanlı Şeriye Mahkemelerinde görülen işlerin, davaların kayıtlarının tutulduğu uzun ensiz defterlerdir. Şeri mahkemelerin başkanı/hâkimi olan kadılar ilmiye sınıfındandılar ve Osmanlı hukukunun uygulayıcısıydılar. İlk zamanlarda çoğunlukla Arapça tutulan defterler, daha sonraları Türkçe tutulmaya başlanmıştır. Bu sicillerden günümüze ulaşanlarının en eski tarihlileri 15. yüzyılın ikinci yarısından başlar ve Osmanlının yıkılışına kadar devam eder 6. Osmanlı Devletinin ana kaynaklarından olan şeriye sicillerinin içeriği Tanzimat ın ilanına kadar çok zengindir. Kadı nın insanlar arasındaki anlaşmazlıklarının çözülmesinde hüküm vermesi, hukuki hakların tescillenmesi, esnafın kontrolü, narh koyma, sokakların temizliği vb. gibi hukukî, sosyal, iktisadî, beledî olaylar ve noterlik gibi uygulamalarla dolu olduğu gibi, merkezden bildirilen emirlerin bu defterlere kaydedilmesi idarî, siyasî, askerî, hukukî tarih araştırmaları için bu defterleri vazgeçilmez kılıyor. Yerel tarih çalışmaları için öneminin zikredilmesi bile gereksizdir. Ancak şeriye sicilleri üzerinden bir bölgenin sosyal hayatına dair yapılan çalışmalarda, yerel hayat tamamen gözler önüne serilememektedir. Bununla birlikte yerel hayattan tamamen habersiz kalmamamızı da sağlamaktadır 7. Şeriye sicillerinin öneminden dolayı pek çok çalışmalar yapılmış ve yapılmaya da devam etmektedir 8. Osmanlı hukuk sistemi, literatürde Tanzimat tan önce ve sonra olmak üzere ikiye ayrılır 9. Tanzimat tan önceki sistemde Şeriye Mahkemeleri tek mahkeme olması ve kadıların görev alanının genişliğinden dolayı, bu döneme ait şeriye sicilleri konu bakımından çok zengin bir içeriğe sahiptir. Tanzimat tan sonra gittikçe büyüyen bürokrasi ve karmaşıklaşan işler arasında ayrım yapılmış, bazı hukuk dalları, Batı tarzında kurulan yeni Nizamiye Mahkemelerine verilerek Şeriye Mahkemelerinin yetkili olduğu alanlar kişiler, miras ve aile hukuku ile sınırlandırılmıştır. Her iki mahkeme arasında görev ve yetki çatışması çıkmış olmasına rağmen imparatorluğun yıkılışına kadar her ikisi de yan yana devam etmiştir 10. Bu bağlamda incelediğimiz tarihli sicil Tanzimat 6 Akgündüz, age, s Uzunçarşılı, Şer i Mahkeme Sicilleri, s Akgündüz, age, s.11. Şeriye Sicillerinin önemine ilk değinenler İ. H. Uzunçarşılı ve T. M. Yaman dır. Bkz. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Şer i Mahkeme Sicilleri, Ülkü Halkevleri Mecmuası, C.5, S.29, Temmuz 1935, s ; Talat Mümtaz Yaman, Şer î Mahkeme Sicilleri, Ülkü Halkevleri Dergisi, XII/68, Ulus Basımevi, Ankara İlkteşrin 1938, s Şeriye Sicilleri ile ilgili literatür çalışmaları için bkz. Yunus Uğur, Mahkeme Kayıtları (Şer iye Sicilleri): Literatür Değerlendirmesi ve Bibliyografya, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C.1, S.1, Bilim ve Sanat Vakfı Yay., 2003, s ; Aynı yazar, Şer iyye Sicilleri, DİA, C.39, 2010, s.8-11; Fethi Gedikli, Osmanlı Hukuk Tarihi Kaynağı Olarak Şer iyye Sicilleri, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C.3, S.5, 2005, s Halil Cin- Gül Akyılmaz, Türk Hukuk Tarihi, Sayram Yayınları, Konya 2003, Akgündüz, age, s.76-78; Cin-Akyılmaz, age, s ; Münir Atalar, Şer iye Mahkemelerine Dâir Kısa Bir Târihçe, İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi, C.IV, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1980, s ; Muhammed Ceylan, Tanzimat Dönemi Sonrası Şer iye Sicil Defterlerinin Muhteva ve Diplomatik Açıdan Tahlili, OTAM, 29/Bahar 2011, s

4 276 CONTRIBUTIONS TO THE SOCIAL HISTORY OF BOZKIR/KONYA VIA THE BOZKIR SHARIA COURT RECORD 339 (1923-) ile birlikte yetkileri kısıtlanan Şeriye Mahkemelerinde tutulan kayıtlar olduğu için içeriği Tanzimat öncesine ait olanlar kadar zengin değildir. Ancak yerel tarih çalışmaları açısından birinci elden kaynak olarak önemli bir konuma sahiptir. Günümüze intikal eden 11 adet Bozkır Şeriye Sicilinden incelediğimiz tarihli 339 Numaralı Bozkır Şeriye Sicili, Bozkır Şeriyye Mahkemesinin en son tuttuğu sicil olmalıdır. Konya Şeriye Sicilleri çalışmaları için de 339 numaralı Bozkır Şeriye Sicili nin önemi yıllarına ait Konya şeriye sicilinin şimdiye kadar ele geçmemiş olmasındandır tarihine ait Konya şeriye sicilinin bulunmayışı incelediğimiz sicilin dönemin üslubunu yansıtması açısından daha önemli kılmaktadır. Çünkü bu tarih Türkiye de büyük dönüşümlerin olduğu bir tarihtir ve yeni devlet ideolojisiyle kurumların tekrar gözden geçirildiği Osmanlı dan Cumhuriyet e geçildiği dönemdir. Ayrıca Milli Mücadele Dönemindeki savaşların Bozkırlılara etkisi, bazı Bozkırlı şehitlerin isimleri ve kaldırılmadan önce Şeriye Mahkemelerinde tutulan son kayıtların neler olduğu dikkate değer konulardır. Günümüzde şeriye sicillerini okuma ve inceleme ayrı bir çalışma alanı olarak sijillografi veya sicilbilimi adıyla bir derinliğe ulaşmıştır. Bu doğrultuda hazırlamış olduğumuz çalışma bilimin bu koluna önemli bir katkıdır 12. I. 339 Numaralı Şeriye Sicilinin Tavsifi 339 numaralı Bozkır Şeriye Sicili, 49 sayfadır. Defterin orijinalinde Arap rakamları ile sahife 1 den başlamak üzere sayfa 49 a kadar defterin sağ sayfasının sağ üst köşesine sol sayfasının ise sol üst köşesine sayfa numarası verilmiştir. 13. sayfadan itibaren sahife yazısı da çıkarılmıştır. Sadece rakam kullanılmıştır. Ayrıca sonradan da sayfalara 1 den başlamak üzere 49 a kadar sayfanın ortasında sayfa numarası verilmiştir. Muhtemelen defterin sonradan ciltlenmesi esnasında bazı sağ sayfaların başlangıcında yazılı olan yerlerin bir kısmı kesilmiştir 13. Bu durum konunun anlaşılmasını zorlasa da kalıp ifadeler ve bazı bilgilerin aynı kayıtta tekrarı gibi durumlar buradaki bilgi eksikliğinin büyük oranda giderilmesini sağlamıştır. Defterin ebatı 23x28 dir. Yazısı, el yazıyla rika tarzında yazılmıştır. Bizim incelediğimiz nüshanın orijinali Başbakanlık Osmanlı Arşivinde bulunmaktadır. Biz Selçuk Üniversitesi Prof. Dr. Erol Güngör Kütüphanesindeki dijital kopyasına ulaştık. 11 Şeriye Sicilleri Kataloğunda Konya Şeriye Mahkemelerine ait 152 adet kayıtlı sicil bulunmaktadır Akgündüz, age, ; Halil Erdoğan-Yusuf Küçükdağ, Konya Kadı Sicili , Konya Büyükşehir Belediyesi Yay., Konya Gedikli, agm, s.189; Mehmet İpşirli, Sosyal Tarih Kaynağı Olarak Şer iyye Sicilleri, Tarih ve Sosyoloji Semineri, Mayıs 1990 Bildiriler, İÜ Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1991, s Bkz. 339 numaralı BŞS, s.11, 39, 41, 45.

5 339 NUMARALI BOZKIR ŞERİYE SİCİLİ ÜZERİNDEN KONYA/BOZKIR IN SOSYAL TARİHİNE KATKILAR (1923-) 277 Bu defterde toplam 73 kayıt vardır. Defterde 1-12 sayfalar arasında kayıtlara Numero 1 den başlamak üzere Numero 18 e kadar sayı verilmiştir. 13. sayfanın ortasına doğru biten kaydın devamına bidayeti [başlangıcı] yazılarak kayıtlara Numero 1 den başlamak üzere Numero 53 e kadar yeniden birden başlanılarak sayı numarası verilmiştir. Muhtemelen bunun nedeni Rumi 1339 daki (1923) kayıtların defterin başlangıcında 1 den başlaması; 1340 () senesinden itibaren kayıtların tekrar bir numaradan başlatılmasıdır 14. Arada defter-i mahsusuna kaydedildiği için iptal edilen kayıt vardır. Biz bu iptal edilen kaydı, yazılı olduğu defterin telef olma ihtimaline karşı çalışmaya dahil ettik. Kendimiz sayfa 13 ten önceki kayıtların başına 1339 senesine atfen tarihin son iki rakamını getirdik ve taksim işareti ile orijinal kayıt numarasını 39/ da yazarak hem defterin orijinalindeki numaralandırmaya sadık kalmaya çalıştık hem de aynı numara vermenin doğuracağı sıkıntıları ortadan kaldırdık. Dolayısıyla 1340 tan itibaren yazılan kayıtların başına da 40/ işareti koyarak aynı usulü takip ettik. Numarası görülmeyen yerlere ise sıralamaya uygun sayıyı verdik. Sadece bir yerde 40/40 nolu kayıttan sonra iptal edilen bir belge numarasız olarak belirtilmiş, ardından sayfanın başı kesilmiş olan iki dava kaydından sonraki dava 42 olarak adlandırıldığından biz 41. sayfadaki kayıtlardan ilkini sıraya göre 40/41a, sonrakini 40/41b olarak numaralandırdık. Defterdeki kayıtlar, iki istisna 15 dışında Ekim 1923-Nisan (R ) tarihleri arasındaki yedi aylık dönemi kapsamaktadır. Hatırlanacağı üzerine 8 Nisan tarihinde Şeri mahkemeler kaldırılmış, kanun ise Mayıs başında yürürlüğe girmişti. Buradaki kayıtların Nisan ayının sonunda bitmesi, kanunun uygulandığının da bir göstergesidir. Bununla birlikte kayıtların kronolojik sıralanışında tam olarak sıraya uyulmamışsa da tamamen karmaşık bir sıralama da yoktur. Bozkır kazası mahkemesi kadısının kimliğini ayrıca belirten bir ifade yoktur. Kayıtların altına resmen onaylamak için kâtip ile birlikte ya mührü ya da imzası bulunduğundan, buradan kadı nın ismini çıkarabiliyoruz. Buna göre mahkemenin kadısı İsmail Hakkı dır. Mahkeme başkâtibinin ismini öğrenmede ise daha şanslıyız. Çünkü çeşitli nedenlerde yerinde mahkeme kurarak sorunun çözülmesi için kadı naip olarak Mahkeme başkâtibini görevlendiriyor. Ayrıca bütün kayıtların altında kadı ile birlikte imza ya da mührü bulunuyor. Bu bilgilerden yola çıkarak görüyoruz ki mahkeme başkâtibi Mustafa Sabri Efendi bin Ömer dir (bkz. Fotoğraf 1, 2, 3) tarihinden başlatılan kayıtların birkaçı 1339 tarihlidir. Bunlar için bkz. 339 Numaralı BŞS, 40/5, 3 Aralık 1923, s.15; 40/6, 3 Aralık 1923, s.15; 40/41a, 17 Ekim 1923, s.41; 40/47, 8 Temmuz 1921, s.44; 40/48, 11 Ekim 1923, s Bunlardan ilki 12 Eylül 1923 tarihiyle 39/8 numaralı davadır. İkincisi 8 Temmuz 1921 tarihli 40/47 numaralı davadır (339 Numaralı BŞS, s.6, 44)

6 278 CONTRIBUTIONS TO THE SOCIAL HISTORY OF BOZKIR/KONYA VIA THE BOZKIR SHARIA COURT RECORD 339 (1923-) Fotoğraf 1 Fotoğraf 2 Fotoğraf 3 Fotoğraf 1, 2, 3: Bozkır Şeriye Mahkemesi Kadısı ve Başkâtibine Ait Mühür ve İmzalar (sırayla bkz. 39/4, s.4; 40/32, s.33; 40/28, s.30). Bozkır Şeriye Mahkemesi kadısı, şeri özrün gerçekleşmesi üzerine bizzat ilgili köye bir memurunu naip olarak görevlendirerek orada gezici mahkeme kurulmasını onaylardı. Biz burada dört Kuruçay (40/32, 40/33, 40/34, 40/35), iki Ahırlı (39/17; 39/18) ve bir Hoca (40/47) köyünden talep üzerine Bozkır mahkemesi kadısının, yerinde şeri mahkeme kurması için mahkeme başkâtibi Mustafa Sabri Efendi yi görevlendirdiğini görüyoruz. Başkâtip Mustafa Sabri Efendi nin Ahırlı köyüne giderek köy muhtar-ı evvelinin evinin misafirlere mahsus odasında, kaydın altında yazılan müminlerin huzurunda mahkemeyi toplaması şu şekilde belgede yer almaktadır: Tahakkuk-ı özr-i şer iyyeye binâ en husûs-ı atîyü l-beyânın mahallinde ketb ü tahrîri içün cânib-i şer den me zûnen bi l-hakem i zâm kılınan Mustafa Efendi bin Ömer Konya vilâyeti dâhilinde Bozkır kazâsının Ahırlı karyesinde vâki muhtâr-ı evveli Ahmed Efendi oğlu Mehmed Feyza Efendinin misafîrine mahsûs odasında zeyl-i kitâbda muharrerü l-esâmi mü minîn huzurlarıyla akd-i meclis-i şer -i âlî edildikde (39/18) Yerinde mahkeme kurulan diğer bir köy Kuruçay dır. Burada gezici mahkeme kurulduğuna dair ifadeler aşağıdadır: Tahakkuk-ı özr-i şer iyye binâ en husus-ı atiyü l-beyânın mahallinde ketb ü tahrîri içün me zûnen iğram kılınan mahkememiz başkâtibi Mustafa Sabri Efendi Kuruçay karyesine bi l- azîme karye-i merkûmede vâki Hacı Süleyman Ağazâde Hâfız Hasan Efendinin misafirîne mahsûs odasında zeyl-i vesîkada muharrerü l-esâmî müslimîn huzûrlarıyla akd edilen meclis-i şer de (40/35) Konya vilayetinin Bozkır kazasının Şeriye Mahkemesine, 28 farklı idari birimden (kasaba, köy, mahalle) 73 müracaat yapılmıştır (Bkz. 1. Tablo). Bugün bu köylerden

7 Sıra No Bozkırdaki köyler Günümüzde Bağlı Olduğu İdarî Birim Müracaat Adeti Sıra No Bozkırdaki köyler Günümüzde Bağlı Olduğu İdarî Birim Müracaat Adeti 339 NUMARALI BOZKIR ŞERİYE SİCİLİ ÜZERİNDEN KONYA/BOZKIR IN SOSYAL TARİHİNE KATKILAR (1923-) 279 bazıları Ahırlı, Akören ve Hadim ilçesine bağlanmıştır 16. Buna göre yetmiş üç başvurudan on ikisi Bozkırın merkezi olan Siristad/Sırıstad kasabasındandır. Onu dokuz başvuru ile Kuruçay takip etmektedir. Ayrıca Kuruçay da dört kayıtta şeri özrün gerçekleşmesinden ötürü mahkemenin yerine giderek toplandığı görülmüştür. Beş kişi ise doğrudan merkeze giderek mahkemeye müracaat etmiştir. Daha sonra üçüncü sırada yedi kayıtla Akçapınar yer almaktadır. Dördüncü sırada ise altı kayıtla Ahırlı köyü vardır. Ahırlı köyünden iki kayıt da yerinde mahkeme kurularak tutulmuştur. Onu beş kayıtla Çat; dörder kayıtla Bozdam ve Dere; ikişer kayıtla Acılar, Akkise, Armudlu, Eğiste, Erdoğan, Kayacık; son olarak birer kayıtla Akkise, Aliçerçi, Avdan, Bademli, Balıklava, Hoca, Hocaköy, Karacaardıç Köyü Cami ve Çeşme Mahallesi, Karayahya, Kovanlık, Kuşça, Mürüvvetli, Özikebir, Sorkunun İsali Mahallesi, Taşbaşı takip etmektedir. 1. Tablo: Sicilde Adı Geçen İdari Birimler ve Onlardan Mahkemeye Yapılan Müracaatların Adeti 1 Siristad Bozkır Avdan Akören 1 2 Kuruçay Ahırlı 9 16 Bademli Ahırlı 1 3 Akçapınar Bozkır 7 17 Balıklava Ahırlı 1 4 Ahırlı Ahırlı 6 18 Hoca 1 5 Çat Bozkır Hocaköy Bozkır- 1 Çağlayan Üçpınar 6 Bozdam Bozkır 4 20 Karacaardıç Köyü Bozkır 1 Cami Mahallesi 7 Dere Bozkır Karacaardıç Köyü Bozkır 1 Dereköy Çeşme Mahallesi 8 Acılar Bozkır, 2 22 Karayahya Bozkır 1 Hacılar 9 Armudlu Bozkır 2 23 Kovanlık Bozkır 1 10 Eğiste Hadim, 2 24 Kuşça Bozkır 1 Bağbaşı 11 Erdoğan Ahırlı 2 25 Mürüvvetli Önce Yazılıyurt, sonra 1 Küçükhisarlık 12 Kayacık Ahırlı 2 26 Özikebir Ahırlı- Büyüköz 1 16 Ahırlı Kaymakamlığı resmi internet sitesi, İlçenin Tarihçesi, , 15:43.

8 280 CONTRIBUTIONS TO THE SOCIAL HISTORY OF BOZKIR/KONYA VIA THE BOZKIR SHARIA COURT RECORD 339 (1923-) 13 Akkise Ahırlı 1 27 Sorkun / İsâli Bozkır 1 Mah. 14 Aliçerçi Ahırlı 1 28 Taşbaşı Bozkır 1 Defterdeki mahkeme kayıtlarının bazılarında (özellikle miras kayıtlarında) köyün imamı, muhtar-ı evveli ve muhtar-ı sanisinin belirtilmesinden dolayı bazı köylerdeki imam ve muhtar-ı evvel ve muhtar-ı sanilerin kimler olduğu tespit edilmiştir (Bozkır ın köylerindeki bu görevlilerin isimleri için bkz. 2. Tablo). 2. Tablo: Sicilde Geçen Bazı Köylerin Muhtarları ve İmamı Köy Muhtar-ı Evvel Muhtar-ı Sani İmam Acılar Seyyid oğlu İbrahim İsmail oğlu Ali Hacı Mehmet Efendi oğlu Hüsnü Efendi Ahırlı Ahmed Efendizâde Mehmed Feyza Efendi Ali Ağazâde Musa Ağa Sonra Hasan oğlu Ali Efendi Emin Efendizâde Müderris Ali Rıza Efendi Akçapınar Mehmed Ağa oğlu Hacı Hüseyin oğlu Emrullah Mevlüd oğlu Hacı Said Ahmed Ağa Efendi Aliçerçi Abdurrahman Hoca Ahmed oğlu Halil İbrahim Mehmed oğlu Ahmed oğlu Melik Ağa Armudlu Mehmed oğlu Mustafa - Hacı Osman Efendi oğlu Süleyman Bademli Ali bin Mehmed - Mümin Efendi bin Hasan Balıklava Ramazan oğlu İsmail Ağa Battal oğlu Ali Ağa Hacı Ahmed oğlu Ömer Boyalı Yusuf Efendi oğlu - - Abdülhalim Efendi Bozdam Abdullah oğlu Hasan Adıgüzel oğlu Halil Gölgeli oğlu Hüseyin Efendi Çat Mahmud oğlu Sadık Gök Hüseyin oğlu İbrahim Ali oğlu Ali Rıza Efendi Dere Hacı Hasan oğlu Osman Hacı Mustafa oğlu İbrahim Mehmed oğlu Ali Efendi Eğiste Mustafa oğlu Ali Mehmed oğlu Mehmed Yusuf Efendi oğlu Abdullah Efendi Erdoğan 11 Ekim 1923 te Ali oğlu Mehmed Ağa Mehmed Efendi oğlu Ali Efendi Mustafa oğlu Şevki Efendi 18 Şubat te Ahmed Onbaşı Fart Yusuf oğlu Mustafa - Osman oğlu Mustafa Hoca Nurullah Ağa bin - - Mevlüd Karacaardıç Mahmud oğlu Hasan Nurullah oğlu Mehmed Abdullah Efendi oğlu Köyü Cami Mehmed Ali Efendi Mahallesi Kayacık Ömer oğlu Yakub Ahmed oğlu Hafız Ömer Mehmed oğlu Abdullah Kocaş Ali oğlu Mustafa Tekaüd oğlu Ahmed Kovanlık Nasûh oğlu Mehmed Çavuş - Veli Efendi [bin ya da oğlu] Mehmed Efendi Kuruçay Hacı İsmail oğlu Mustafa Efendi Hacı Ömer oğlu Abdurrahman Efendi Emir Ali oğlu Abdurrahman

9 339 NUMARALI BOZKIR ŞERİYE SİCİLİ ÜZERİNDEN KONYA/BOZKIR IN SOSYAL TARİHİNE KATKILAR (1923-) 281 Kuşça Bayram Hoca oğlu Veli Hasan oğlu Hasan Efendi Halil oğlu Mehmed Mürüvvetli Ali [Mehmed] Çavuş Halil oğlu Ahmed Mustafa oğlu Mehmed Ali Siristad Ahmed Ağa oğlu Mehmed Hoca oğlu Kasım Mustafa Efendi oğlu Bayram Mehmed Efendi Efendi Taşbaşı Yusuf oğlu Ali Efendi - Ali Efendi oğlu Nazif Efendi Özetle sicilde geçen bazı köylerin muhtarlarının ve imamının isimlerini tespit ettikten sonra sicilin içeriğini ayrıntılı olarak değerlendirebiliriz. II. 339 Numaralı Bozkır Şeriye Sicilinin İçeriği Sicildeki kayıtların sıralanışı, konu bakımından tasnifli değildir. Tanzimat tan sonra kişiler, miras ve aile hukuku dallarında görevlendirilen şeri mahkemeler bazen her konuya ait özel defterler de tutardı. Bizim burada incelediğimiz defterin içeriğindeki konular ise şunlardır: Miras taksimi (miras anlaşmazlığı da bu konunun içinde ele alınmıştır), vasi tayini, vekil tayini, nafaka takdiri, mehir davası, vakfiyedir. Hatta bazı kayıtta iki konuyu iç içe görebilmekteyiz: Miras taksimi-vasi tayini, miras taksimi-vekil tayini. Defterde 73 mahkeme kaydı vardır. 73 mahkeme kaydının konularına göre sayısı ve yüzdesi 3. Tablo da gösterilmiştir. İkili davaların da bölünmesiyle ortaya çıkan 85 kaydın konularına göre sayısı ve yüzdesi ise 4. Tablo da gösterilmiştir. 3. Tablo: Sicildeki kayıtların konusuna göre sayısı ve yüzdesi Konular Sayısı Yüzdesi % Miras Taksimi Vasi Tayini Nafaka Takdiri 8 11 Miras Taksimi-Vekil 8 11 Tayini Miras Taksimi-Vasi 4 5 Tayini Mehir Davası 4 6 Vekil Tayini 2 3 Vakfiye 1 1 Toplam Tablo: Sicildeki konuların müstakil olarak sayısı ve yüzdesi Konular Sayısı Yüzdesi % Miras Taksimi Vasi Tayini Vekil Tayini Nafaka Takdiri 8 9 Mehir Davası 4 5 Vakfiye 1 1 Toplam kaydın 48 inde kadın, 36 sında erkek mahkemeye başvurmuştur. Ayrıca bir kadın da vekili aracılığı ile dava açmıştır. Bu veriler doğrultusunda Bozkır Şeriye Mahkemesine müracaat edenlerin % 58 i kadın, % 42 si ise erkektir. Bu oran bize şunu göstermektedir: Adalet dağıtılması ve bazı konuların tescillenmesi için toplumun yarısını oluşturan kadınlar da erkekler kadar mahkemeye başvurarak hukukî haklarını kullanmışlardır. Hatta %58 lik oranla erkekleri bile geçmişlerdir. Bu arada özellikle miras

10 282 CONTRIBUTIONS TO THE SOCIAL HISTORY OF BOZKIR/KONYA VIA THE BOZKIR SHARIA COURT RECORD 339 (1923-) taksimi için mahkemeye müracaat eden kadınların bazılarının ailesinde kadınlardan başka müracaat edecek kimse kalmamıştır (40/2; 40/12, 40/13). Bu durum da 1911 den itibaren 1922 yılına kadar sürekli savaşların yaşandığı bir ortamda erkek nüfusun azaldığını hatırlatmaktadır. İncelediğimiz defterde genel olarak konu başlıkları üzerine bu bilgilendirmeden sonra özel olarak sicildeki konu başlıklarına ayrı ayrı değinilecektir. Akabinde sicilden çıkarılan Bozkırlı şehitler için ayrı bir başlık açılacaktır. A. Miras Taksimi İncelenen defterdeki kayıtlar konu olarak bölündüğü zaman mahkemeye en fazla 44 kayıt %52 oranla miras taksimi hususunda müracaat yapılmaktadır. Diğer bir ifade ile defterin neredeyse yarısı konu olarak miras taksimi ile ilgilidir. İncelenen defterde müstakil olarak 30 tane miras taksimi, 2 tane de miras anlaşmazlığı ile ilgili kayıt vardır. 4 tane vasi, 8 tane de vekil tayini ile birlikte miras taksimi yapılmıştır. Miras taksimi için mahkemeye müracaat edenlerden 21 i erkek, 22 si kadın ve 1 i de kadının vekilidir 17. Osmanlı Şeriye Mahkemelerinde miras taksimi için feraiz olarak adlandırılan miras hukuku külliyatı kullanılırdı. Osmanlı hukukunda bazı miras taksimlerinde örfî hukuk kullanılsa da incelediğimiz şeriye sicilinde örfi miras hukukunun uygulanmasına dair bir durum söz konusu olmamıştır. 4 Ekim 1926 tarihinde Medeni Kanun Yürürlüğe girene kadar özel durumlar hariç miras taksimi, İslam hukukuna yani şeri hukuka göre yapılmıştır 18. Mirastan/terekeden ödenmesi gereken masraflar (techiz 19 ve defn masrafları), borçlar ve vasiyet çıkardıktan sonra kalan kısım mirasçılar arasında paylaştırılırdı 20. Bunun için varislerden birinin mahkemeye müracaat etmesi gerekirdi. İncelediğimiz miras taksimi kayıtlarında öncelikle ölenin kimliği köyüne atfen belirtilmektedir. İkinci olarak murisin varisleri sıralanmaktadır. Bu esnada varislerden ölenler varsa, onların da varisleri dile getirilmektedir. Genelde varisler baba, dede, zevce, zevç, valide, büyük kız/erkek çocuk, küçük kız/erkek çocuk, ana-baba bir kız/erkek kardeşler, baba bir kız/erkek kardeşler, ana bir kız/erkek kardeşler, kardeşlerin çocuklarıdır. Miras taksimi belgelerine bir örnek olarak 40/5 numaralı kaydı burada aktaracağız: 17 Ahırlı köyünden Fatma yine Ahırlı karyesinden Ahmed Efendi oğlu Sadık Efendi yi vekâletname vererek vekil tayin etmişti. 339 Numaralı BŞS, Kayıt numarası: 40/23, s Bu konuda bkz. Cin-Akyılmaz, age, s ; Sevgi Gül Akyılmaz, Osmanlı Miras Hukukunda Kadının Statüsü, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.XI, S.1-2, 2007, s Techiz: (Fık.) Cenazenin yıkanmasından defnetmeye kadar yapılması lazım gelen şeyler ve bunları tedarik etme. 20 Cin-Akyılmaz, age,

11 339 NUMARALI BOZKIR ŞERİYE SİCİLİ ÜZERİNDEN KONYA/BOZKIR IN SOSYAL TARİHİNE KATKILAR (1923-) 283 Konya vilâyeti dâhilinde Bozkır kazâsına tâbi Hocaköy karyesi ahâlisinden iken bundan akdem vefât eden Ahmed bin İsmail Hoca bin Hacı Halil Ağanın verâseti zevce-i menkûha-i metrûkesi Fatma bint-i Mehmed ile li-ebeveyn er karındaşı Abdülkerim ve Ömer ve Hacı Osmana münhasıra olduğu (40/5, s.15) Buna göre Hocaköy karyesinden Ahmed bin İsmail Hoca bin Hacı Halil Ağa vefat etmiştir. Varisleri zevcesi Fatma bint-i Mehmed ve ana-baba bir erkek kardeşleri Abdülkerim, Ömer ve Hacı Hasan dır. Varislerden biri mahkemede vefatın söz konusu olduğunu belirtirdi. Mahkemede konuşan kişi, köyünün imam ve muhtar-ı evvel varsa muhtar-ı sanisinden de murisin varislerinin adlarını ve akrabalık bağlarını içeren özel ve resmi mühürleriyle onaylı ilmühaberi arz eder. Ardından konuşmasının ilmühaberdeki bilgilerle aynı olduğu teyit edilirdi. Sonradan da aynı köyden iki erkek şahidin mirasta hak sahibi olanların yukarıda geçtiği gibi olduğuna şahitlik etmesiyle mahkeme tarafından varislerin onlar olduğu onaylanırdı. 40/5 nolu kayıtta bu konu şöyle dile getirilir: verese-i mezbûrûndan mezbûr Abdülkerim bin İsmail Hoca kazâ-i mezkûr mahkeme-i şer iyyesinde ma kûd meclis-i şer -i şerîf-i enverde takrîr ve karye-i merkûme imamı Mehmed oğlu Hacı Abdullah Efendi ve muhtâr-ı evveli Mevlûd oğlu Ahmedin mühr-i zâtı ve resmîleriyle mahtûm ibrâz eylediği fî 23 Teşrin-i Sânî sene 339 tarihli bir kıta ilmühaber mündericâtı takrîr-i mezkûru te yîd eylemiş verâset-i mezkûre vech-i meşrûh üzere idüğü yine karye-i merkûmeden Hafız Hüseyin oğlu Mustafa Çavuş ve Mustafa oğlu Mehmed Efendinin bi-tarîkı ş-şehâde ihbâr ve imzâlarıyla lede ş-şer i l-enver zâhir ve mütehakkık olmağın Bu konuda mahkemeye müracaat eden bir kadını da görecek olursak; burada önemli bir nokta İslam hukukunda kadının mahkemede iki erkeğin şahitliği ile kimliğinin tasdik edilmesidir: verese-i mezbûrûndan müteveffâ-yı evvel Mehmed Çavuş kerîmesi ve zâtı kasaba-i mezkûreden Mehmed Efendi oğlu Mehmed Efendi ve Mehmed Bey oğlu Mehmed Emin Efendi ta rîfleriyle mu arrefe mezbûre Fatma kazâ-i mezkûr mahkeme-i şer iyesinde ma kûd meclis-i şer -i şerîfi l-enverde takrîr ve kasaba-i mezkûre imamı Mustafa Efendi oğlu Bayram ve muhtâr-ı evveli Ahmed oğlu Mehmed Efendilerin mühr-i zâtı ve resmîleriyle mahtûm ibrâz eylediği fî 8 Kanun-ı Evvel Sene 1339 tarihli bir kıt a ilmühaber mündericâtı takrîr-i mezkûru te yîd eylemiş ve verâset-i mezkûre vech-i meşrûh üzere idüğü yine kasaba-i mezkûre ahâlisinden ve mevsûkü l-kelim zevâttan Hatîb Mehmed Efendi oğlu Mehmed Efendi ve Mehmed Beyzâde Mehmed Emin Efendinin bi-tarîkı ş-şehâde ihbâr ve imzâlarıyla lede ş-şer i l-enver zâhir ve nümâyân olmağın (39/15) Miras taksimi kayıtlarında varisler belli olduktan sonra mirasın kaç hisseye (sehime) bölündüğü ve bu hisselerden kaçının hangi varise isabet ettiği yer alarak kayıt tamamlanır. 40/5 nolu kaydımıza göre mirasın varisler arasında bölünmesi şu şekilde olmuştur:

12 284 CONTRIBUTIONS TO THE SOCIAL HISTORY OF BOZKIR/KONYA VIA THE BOZKIR SHARIA COURT RECORD 339 (1923-) bu suretde mes ele-i mîrâsları dört sehimden olup bundan bir sehmi zevcesi mezbûre Fatmaya ve birer sehimden cem an üç sehmi er karındaşları mezbûrûn Abdülkerim ve Ömer ve Hacı Osmana isâbeti iktizâ eylediği ketb ü imlâ olundu (40/5) Kaydın sonuna ise yazıyla Hicri, rakamla Rumi tarih yazılır. Ardından kadı ve kâtip tarafından kaydın altı mühürlenir, mühür yoksa imzalanır. fî l-yevmü s-sâdis ve l- ışrîn min şehr-i Rebi ü l-âhir li sene isnâ ve erba în ve selâse-mi e ve elf ve fî 3 Kanun-ı Evvel Sene (40/5) İncelediğimiz defterde mirasın hisseye bölünmesinde ayrıntısına yer verilmemiştir. Bazen miras taksimi için terekenin yazımı ve değerinin tespiti, Şeriye Sicilleri arasında Kassam Defterleri olarak adlandırılan özel defterlere yazılabilmektedir. Bozkır kazasının mahkemesinde tutulan kassam defterlerinden günümüze kalan bir örnek ise 340 numaralı Bozkır Şeriye Sicili dir 21. Terekenin ayrıntısına incelediğimiz defterde girilmediği için biz de murisin geride bıraktığı mal varlığının ayrıntısına girmeyeceğiz. Ancak 39/18 numaralı kayıttan murisin mallarının satılarak bir para havuzunun oluşturulduğu ve varislerin bu paradan hisselerine düşeni aldığını anlıyoruz. Miras anlaşmazlığı davalarında ise mirasın içeriği hakkında bilgi sahibi olabiliyoruz. Mesela askerde vefat eden Karacaardıç köyünün Cami mahallesinden Mehmed bin Said bin Ali nin tanesi kuruş değerinde iki öküzü vardı (40/30). Bununla birlikte miras taksiminde meydana gelen anlaşmazlıkları, varislerin karşılıklı anlaşarak da çözebilmişlerdir. Miras anlaşmazlığında sulh 22 ile ilgili kayda göre Hoca köyünden Mehmed Zühdü Efendi nin ölümü üzerine onun karısı ve çocuklarının vasisi olan anneleri Ayşe ile müteveffanın erkek kardeşi arasında miras anlaşmazlığı ortaya çıkar. Bu dava kaydından Mehmed Zühdü nün zengin biri olduğu anlaşılmaktadır. Terekesi içinde nakit paraları, malları, mülkleri, bağı, bahçesi, kahvehanesi ve dükkânı vardı (40/47, s.44). Örnek üzerinde yazım üslûbunun kısımlarını gösterdikten sonra bu konudaki varisler az ya da çok olmasına göre farklılık arz eden seçilmiş birkaç örneği 5. Tablo da özetleyeceğiz: Numaralı Bozkır Şeriye Sicili. Kassam Defterleri ile ilgili Yozgat örnekleminde yapılan bir çalışma için bkz. İsmail Cansız-Uğur Ünal, Kassam Defterlerine Göre Yozgat ta İdârî ve Kültürel Durum, G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt: 22, Sayı: 3, 2002, s Şeriye Sicilleri odaklı sulh yani barışma veya uzlaşma ile ilgili çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bu konuda yapılmış müstakil birkaç araştırma için bkz. Abdülmecid Mutaf, Amicable Settlement in Ottoman Law: Sulh System, Turcica, 36, 2004, s ; Zeynep Dörtok Abacı, Bir Sorun Çözme Yöntemi Olarak Sulh: 18. Yüzyıl Bursa Kadı Sicillerinden Örnekler ve Düşündürdükleri, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), S.20/Güz 2006, Ankara 2009, s ; Işık Tamdoğan, Sulh and the 18th Century Ottoman Courts of Üsküdar and Adana, Islamic Law and Society, 15, 2008, s

13 339 NUMARALI BOZKIR ŞERİYE SİCİLİ ÜZERİNDEN KONYA/BOZKIR IN SOSYAL TARİHİNE KATKILAR (1923-) 285 Hüküm No Tarih 5. Tablo: Miras Taksiminden Örnekler Özet 39/7 1 Aralık 1923 Aslında Konya vilayetinin Bozkır kazasının Çat köyünden iken Manisa Sancağının Amedli nahiyesine yerleşen Mehmed Efendi bin Mustafa vefat eder. Varisleri zevcesi Arife bint-i Hacı Ahmed, validesi Emine bint-i Ali, kız kardeşleri Ümmü, Saliha ve erkek kardeşleri beldeden kaybolan Abdülkerim Ağa dır. Ancak miras paylaşılmadan önce zevce Arife vefat eder. Mirası kız kardeşi Hayriye Hanıma kalır. Sonra kız kardeş Ümmü de vefat eder, mirası büyük oğlu Abdülkadir bin Ali ile küçük oğlu Abdülkerim e, büyük kızı Fatma ve küçük kızları Ayşe ve Mihriye ye kalır. Sonuçta, miras 48 hisseye bölünür. Bundan 8 hissesi validesine, 7 si kız kardeşi Saliha ya, 14 ü beldeden kaybolan erkek kardeşi Abdülkerim e, 12 si ölen zevcesinin kız kardeşi Hayriye ye, 2 şer hisseden 4 ü ölen kız kardeş Ümmü nün oğulları Abdülkadir ve Abdülkerim e, 1 er hisseden 3 ü de yine onun kızlarına Fatma, Ayşe ve Mihriye verilir. 39/13 10 Aralık /16 13 Kasım 1923 Bozkır kazasının Eğiste köyünden olan Mustafa bin Mustafa vefat eder. Varisleri eşi Fatma bint-i Hacı Mehmed, küçük çocuğu Mehmed ve büyük kızı Ayşe dir. Ancak varislerinden Ayşe vefat eder. Ona kalan miras eşi Hacı Ömer bin Masum a kalır. Buna göre 144 hisselik mirasın 32 si eşi Fatma ya, 21 hissesi damadı Hacı Ömer bin Masum a ve 91 sehmi oğlu Mehmed e kalır. Bu kayıtta çok bilinmeyenli bir denklem gibi varisler, varislerin bazılarının da ölmesiyle onun varisleri hatta varisin varisi ölünce onun varisleri gibi bir silsile ortaya çıkarmaktadır. Buna göre Konya vilayetinin Bozkır Kazasının Mürüvvetli köyünden olan Başdeli oğullarından Hasan Ağa vefat eder. Varisleri oğulları Ali, Mustafa; kızları Fatma, Emine, Körgöz Fatma ve Ümmü dür. Kızlarından Ayşe daha önce ölmüştür. Ayşe nin Ali bin Abdülbaki, Saliha bint-i Abdülbaki, Mehmed bin Musa olmak üzere üç çocuğu vardır [buradan bu kızının iki evlilik yaptığını da görüyoruz]. Kızlarından Körgöz Fatma da vefat eder, mirası çocukları Yusuf ve Durmuş benân Mustafa ya kalmıştır. Kızlarından Ümmü de ölür. Mirası kocası Hüseyin bin Ahmed, oğulları Mahmud, Abdülbaki ve kızları Emine, Ayşe ve Saliha ya kalır. Büyük kızı Fatma da vefat eder. Mirası Ali Hoca kızları Fatma, Mümine, Saliha, Ayşe ve Emine ye kalır. Ancak ondan önce vefat eden oğlu Mehmed in çocukları Ali ve Saliha dır.

14 286 CONTRIBUTIONS TO THE SOCIAL HISTORY OF BOZKIR/KONYA VIA THE BOZKIR SHARIA COURT RECORD 339 (1923-) Sonradan kızlarından Emine de vefat eder. Mirası ana tarafından çocukları Abdullah, Mehmed, Hatice, Fatma ya kalır. Sonradan oğlu Mustafa da vefat eder. Mirası zevcesi Abdülkadir kızı Emine, oğlu Hasan, kızları Ayşe ve Ümmü ye geçer. Sonra diğer oğlu Ali de öllür. Mirası zevcesi Teslime bint-i Ali, kızı Ümmü, küçük kızı Fındık, küçük oğulları Hasan ve Ali ye kalır. Ayşe bint-i Hasan Ağa nın oğullarından Mehmed bin Musa miras taksimi için mahkemeye müracaat eder. Buna göre paylaşım şu şekilde olur: Hasan Ağanın mirası hisseye bölünmüştür. 80 er hisseden toplam 240 ı Ayşe bint-i Hasan Ağa nın oğulları Mehmed bin Musa ve Ali bin Abdülbâkî ve kızı Saliha bint-i Abdülbaki ye; 120 hisseden toplam 240 hissesi Körgöz Fatma nın oğulları Yusuf ve Durmuş a; 60 hissesi Ümmü nün kocası Ahmed oğlu Hüseyin e; 180 hissesi Ümmü nün oğulları Mehmed, Abdülkâdir, kızları Emine, Ayşe ve Saliha ya; 200 hissesi Büyük Fatma nın kızları Fatma, Mümine, Saliha, Ayşe ve Emine ye; 20 şer hisseden toplam 40 hissesi büyük Fatma nın oğlu Mehmed in çocukları Ali ve Saliha ya; 60 ar hisseden toplam 240 ı Emine nin oğulları Abdullah, Mehmed, kızları Hatice ve Fatma ya; 60 şar hisseden toplam 240 ı Mustafa zevcesi Emine, oğlu Hasan, kızları Ayşe ve Ümmü ye; 60 hissesi Ali nin karısı Teslime ye ve 45 er hisseden toplam 180 i kızları Ümmü, Fındık; oğulları Hasan ve Ali ye verilir. Miras taksimi ile ilgili bilgileri çoğaltmak mümkündür. Ancak birbirinin benzeri olan bütün kayıtları burada vermek, çalışmanın hacmini gereğinden fazla artıracağından buraya alınmamıştır. Miras taksiminde Bozkırlı olup başka yerde ikamet ederken vefat eden kişiler de belirtilmiştir. Buna göre aslında Konya vilayetinin Bozkır kazasının Çat köyünden olan Mehmed Efendi bin Mustafa, Manisa Sancağının Amedli nahiyesine yerleşerek orada vefat eder (39/7). Yine aslen Bozkır kazasına bağlı Çat köyünden Karakabak oğullarından Ali oğlu Mehmed Ali, Aydın ın Söke kazasının Burunköy karyesinde ikamet ederken vefat eder (40/3, s.14). Yine Konya vilayetinin Bozkır kazâsının merkezi Siristad kasabasından olan Hasan Efendi bin Ömer bin Mehmed, Mısır da ikamet ederken vefat eder (40/4, s.14-15). Yine Ayşe bint-i Ahmed Ağa Konya vilayetinin Bozkır kazasının Ahırlı karyesinden iken Manisa da ikamet ederken vefat eder (40/25, s.28). Başka bir kayıtta aslen Konya nın Bozkır kazasının Eğiste köyünden olan Cezâyirli oğullarından Mehmed bin Arslan Ali bin Mehmed, İzmir vilâyetinin Kemalpaşa kazâsının Kızılcalı köyünde ikamet ederken vefat eder (40/40, s.39). Ahırlı köyünden olup Manisa sancağına

15 339 NUMARALI BOZKIR ŞERİYE SİCİLİ ÜZERİNDEN KONYA/BOZKIR IN SOSYAL TARİHİNE KATKILAR (1923-) 287 yerleşen Hasan Hüseyin bin Mehmed bin Abdullah orada vefat eder (39/18). Bozkır kazasının Kuruçay karyesinden olan Hüseyin bin Veli İzmir in Kemalpaşa ilçesinin Kızılcalı köyünde ikamet ederken vefat eder (40/34). Bu vefatlar değerlendirildiğinde görülecektir ki Bozkır dan Ege bölgesine özellikle Manisa, İzmir, Aydın ve Mısır a doğru bir hareketlilik vardır. Muhtemelen geçim sıkıntısı nedeniyle bu göçler yapılmış zamanla Manisa, Aydın ve İzmir gibi yerlere yerleşilmiştir. 337 numaralı Bozkır Şeriye Sicilini inceleyen Hikmet Tepeli bu durumu Bozkır da kışların uzun ve sert geçmesi nedeniyle erkeklerin kışın da tarım alanlarında çalışabilecekleri Ege bölgesine (Manisa, İzmir, Aydın) gittiğine değinir 23. Biz kadınların da Manisa ya gittiğini görüyoruz. Miras taksimi ve vekil tayininin birlikte yapıldığı kayıtlarda varislere muristen intikal edenler arasında Manisa da taşınmaz mal olan dükkânlar vardır. Muhtemelen tarım işçisi olarak gidilen yerleri yurt tutan Bozkırlılar, artık oranın bir esnafı da olmuşlardır. Ayrıca Manisa da bulunan taşınmaz malların hepsi yanmıştır. Bunların onarılması ve kiraya verilmesi ile ilgili kayıtlardan Yunanların Anadolu yu terk ederken her yeri yakıp yıktığının başka bir delilidir. Ayrıca savaşın getirdiği kötü sonuçların yaralarının da sarılmaya başlandığının bir göstergesidir. Bozkır dan özellikle Ege bölgesine doğru bir hareketliliği tespit ettikten sonra, bir kişinin de yaşamak için Bozkır a göç ettiğini görüyoruz. Bu kişi Nevşehri kazasının Karacakürd mahallesinden olup Bozkır da evlenmiş ve ikamet etmiştir. Ancak sonradan doğduğu yer olan Nevşehri kazasının Karacakürd mahallesine giderek orada vefat eder. Bu durum Bozkırın göç alan bir yer olduğuna dair tek başına yeterli bir örnek olmadığı için istisnai bir örnektir. B. Vasi Tayini İncelediğimiz defterde konu bakımından ikinci sırada vasi tayini yer almaktadır. Müstakil olarak defterdeki 73 hükümden 14 ü, yüzde olarak ise %19 u vasi tayini ile ilgilidir. Vasi tayini ve miras taksiminin iç içe olduğu kayıtlar parçalandığında ise 18 kayıt ve %21 lik dilimle yine ikinci sıklıkta karşılaşılan konu olma durumuyla vasi tayini korumaktadır. Vasi tayininde iki örnek vasi değişimi ile alakalıdır. Bu da toplumun öksüz ya da yetim çocuklara hem devlet hem de toplum tarafından sahip çıkıldığının bir göstergesidir. Osmanlı hukukunda vasi tayini, hidane hakkı üzerine şeriye sicilleri odaklı çalışmalar yapılmıştır Tepeli, agt, s Haldun Eroğlu, On Dokuzuncu Yüzyılda Yetim Çocuklara Vasî Tayini: Antalya Örneği, Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi, S.50, 2007, s ; İrem Karakoç, Bir İslâm Hukuku Müessesesi Olan Hidâne

16 288 CONTRIBUTIONS TO THE SOCIAL HISTORY OF BOZKIR/KONYA VIA THE BOZKIR SHARIA COURT RECORD 339 (1923-) İncelediğimiz defterde vasi tayini başlığı altında, 16 vasi tayini, 2 tane de vasi değişimi vardır. Vasi tayinlerinde ölen kişinin kimliği hangi köyden olduğu belirtilerek açıklanır, sonra küçük çocuklarının isimleri sıralanarak onların işlerini görmek üzere bir vasi atanmasının gerekliliği üzerinde durulur. Konya vilâyeti dâhilinde Bozkır kazâsının merkezi olan Siristad kasabası ahâlisinden iken bundan akdem vefât eden Mehmed Ali Efendi oğlu Talib Efendinin sulbî sagîr oğulları Hilmi ve Alim ve Memduh ve sulbiyye sagîre kızları Nazire ve Hayriyenin tesviye-i umûrlarına kıbeli şer den bir vasî nasbı lâzım ve mühimm olmağın (40/42) Devamında bu işe layık olacak kişinin sıfatları açıklanır, kaydın altında yazılı Müslümanların haber vermesiyle çocukların rüşt yaşına ermesine (Osmanlı da Tanzimat tan sonra rüşd yaşı 20 dir 25 ) kadar mahkeme müracaat eden kişiyi vasi tayin eder. Aşağıdaki örnekte ana tarafından dedeleri Ahmet Ağa oğlu Mehmet Ağa çocuklara vasi tayin edilmektedir: emânetle mu arrefe ve istikâmetle mevsûfe ve her vecihle vesâyet uhdesinden gelmeğe kâdir idüğü zeyl-i vesîkada muharrerü l-esâmi müslimîn ihbârlarıyla lede ş-şer i l-enver zâhir ve mütehakkık olan sigâr-ı mezbûrûnun li-ümm cedleri Siristad kasabasından Ahmed Ağa oğlu Mehmed Ağa sigâr-ı mezbûrûnun vakt-i rüşd ve sedâdlarına değin kıbel-i şer den vasî nasb ve ta yîn olundukta olduğu (40/42) Son olarak da vasi tayin edilen kişi gerekli hizmetleri yapmayı taahhüt etmesinden sonra vasi tayini mahkemede kaydedilir. Ardından hicri tarih yazıyla, rumi tarih ise rakamla verilir. Kadı ve kâtibin hükmün altında mühür ya da imzası olur. vesâyet-i mezkûru kabûl ve hidmet-i lâzımelerine kemâ-yenbagî edâya ta ahhüd ve iltizâm etmeğe gıbbe t-tasdik mâ-hüve l-vaki ketb ve imlâ olundu (40/42) fî l-yevmü r-rabi ve l- ışrîn 8 min şehr-i Ramazanü l-mübârek li sene isnâ ve erba în ve selâsemi e ve elf ve fî 29 Nisan (40/42) Bu örnek incelemenin ardından diğer vasi tayini kayıtlarına 6. Tablo da özetle yer verilmiştir. Hakkının ve Osmanlı Aile Hukuku nda Uygulanışının İzmir Şer iyye Sicillerinde Yer Alan Bir Karar Örneği Üzerinden İncelenmesi, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XIX, S.3, 2015, s Cin-Akyılmaz, age, s ; Saffet Köse, Rüşd, DİA, C.35, 2008, s

17 339 NUMARALI BOZKIR ŞERİYE SİCİLİ ÜZERİNDEN KONYA/BOZKIR IN SOSYAL TARİHİNE KATKILAR (1923-) 289 Hüküm No Tarih 6. Tablo: Vasi Tayini ile İlgili Kayıtlar Özet 39/17 15 Aralık 1923 Ahırlı köyünden olan Mehmed oğlu Hasan Hüseyin Ağa nın vefat etmesi üzerine küçük oğlu Adıgüzel in işleri görmek üzere mahkeme tarafından vasi olarak annesi Emine bint-i Ali tayin edilir. 40/8 28 Ocak Siristad kasabasından olan kardeşi Mehmed in ölümü üzerine küçük çocuğu Mehmed in baba tarafından hem velisi hem de vasisi yoktur. Bundan dolayı çocuğun amcası Mehmed oğlu Mustafa Efendi kaza mahkemesine giderek yeğenine vasi olarak atanmasını ister. Mahkeme bu tayini onaylar. 40/9 28 Ocak Konya vilayetinin Bozkır kazasının merkezi olan Siristad kasabasından Hacı Mustafa oğlu Hacı Mehmed Ağa vefat etmesi üzerine küçük kızı Asiye nin rüşt yaşına gelinceye kadar erkek kardeşi Ali Efendi bin Hacı Mehmed vasi tayin edilir. 40/10 30 Ocak Konya vilayetinin Bozkır kazasının Çat köyünden olan Kırlı Ahmed oğlu Kâtib Mustafa vefat etmesi üzerine küçük oğlu Bekir ile küçük kızı Huriye için valideleri Ayşe bint-i Mehmed vasi tayin edilir. 40/15 9 Şubat Bozdam köyünden olan ve vefat eden Süleyman bin Hasanın küçük kızı Ayşe rüşt yaşına erene kadar annesi Fatma bint-i Hamza Hatun vasi tayin edilir. 40 / Şubat Siristad kasabasından olan Ahmed Efendinin kızı Fatma vefat eder. İki küçük kızı Fatma Ulviye ve Güzide Ülker rüştlerine erene kadar babaları Mehmed Efendizâde Mehmed Emin Efendi vasi tayin edilir. 40/37 1 Nisan Akçapınar köyünden olup, vefat eden Abdullah oğlu Emrullah ın iki küçük çocuğu Süleyman ve Havva ya dayıları, Abdurrahman oğlu Mehmed Emin Efendi, rüşt yaşına değin vasi tayin edilir. 40/42 29 Nisan Siristad kasabasından olan Mehmed Ali Efendi oğlu Talib Efendi vefat eder. Küçük çocukları Hilmi, Alim, Memduh, Nazire ve Hayriye nin işlerini görmek için anneleri tarafından dedeleri olan Ahmed Ağa oğlu Mehmed Ağa çocukların vakt-i rüşd ve sedâdlarına değin vasileri olarak atanır. 40/44 15 Mart Bozdam köyünden olup vefat eden Süleyman oğlu Süleyman ın küçük kızı Fatma ya dayısı (daisi) Erdoğan köyünden, Mehmed oğlu İsmail Ağa vasi tayin edilir. 40/45 4 Nisan Bozdam köyünden olan müteveffa Süleyman oğlu Ali nin küçük oğlu Ali ve küçük kızı Ayşe ye rüşt yaşına erene kadar emmioğullarından Abdullah oğlu Hasan vasi tayin edilir. 40/46 22 Nisan Karayahya köyünden iken vefat eden Hasan oğlu Abdullah ın küçük oğulları Hasan ve Mehmed in rüşt yaşlarına kadar amcaları Hasan oğlu İbrahim vasi tayin edilir. 39/1 13 Kasım 1923 Acılar karyesinden olan Mısırlıoğullarından Osman oğlu Hüseyin askerde şehit olur. Geride zevcesi Ali kızı Teslime, validesi Ali kızı Ümmü küçük oğulları Mustafa ve Osman ile küçük kızı Fatma kalır.

18 290 CONTRIBUTIONS TO THE SOCIAL HISTORY OF BOZKIR/KONYA VIA THE BOZKIR SHARIA COURT RECORD 339 (1923-) Mirası bu kişiler arasında taksim edilir, sonra da anneleri üç küçük çocuğuna vasi olarak atanır. 39/2 17 Kasım 1923 Kayacık köyünden olan Hacı İsmail Efendi oğlu Ahmed askerdeyken vefat eder. Onun küçük oğlu İsmail e işlerini görmek için emmisi Hacı İsmail oğlu Mustafa Efendi vasi tayin edilir. 39/4 18 Kasım 1923 Kayacık köylü olan Mustafa bin Mehmed bin Cafer askerde şehit olur. Onun küçük oğlu Abdullah ın rüştüne kadar emmisi Mehmed oğlu Cafer vasi tayin edilir. 40/7 23 Ocak Özikebir köyünden Mahmud oğlu Hasan ın askerde vefat ettiği anlaşıldığından geride kalan iki küçük çocuğuna vasi tayin edilmek için yeğeni Durmuş oğlu Mahmud mahkemeye bir arzuhal sunmuştur. Müteveffa amcası Mahmud oğlu Hasan ın küçük oğlu Hasan ve küçük kızı Mümine nin babaları tarafından velileri ve vasileri yoktur. Durmuş oğlu Mahmud çocuklara vasi tayin edilir. 40/21 5 Mart Kovanlık köyünden olan Bedikoğullarından Mustafa bin Osman askerde vefat etmiştir. Varisleri zevcesi Ayşe bint-i Mehmed ile küçük oğlu Mehmed ve validesi Cemile bint-i Mehmed dir. Miras 24 hissedir. Bundan 3 ü zevcesine, 17 si oğluna, 4 ü validesine kalır. Küçük oğlu rüştüne kadar annesi ve hafız Ayşe bint-i Mahmud vasi tayin edilir. 40/41b 29 Nisan 39/3 17 Kasım 1923 Ana-babanın ayrılmasından sonra küçük kızı Nemide nin işlerini görmek üzere vasiliğin babaya (Siristad tan Abdülgaffar oğlu Talib Efendi bin Mehmed Ali Efendi) verilir, ancak babanın ölümünden sonra ise vasiliğin hidanesi olan anneye (Fatma bint-i Rıza) geçer. Akçapınar köyünden olan Hacı Mehmed oğullarından Mustafa oğlu Yusuf askerde şehit olur. Geride Fatma ve Nazife adında iki küçük kızı kalır. Muhtemelen anneleri de vefat etmiş olmalı ki çocukların vasisi hidane hakkından dolayı anneanneleri Abdullah kızı Havva dır. Ancak çocukların dokuz yaşını doldurmaları üzerine hakk-ı hidâne (besleyip büyütme, yetiştirme hakkı; süt hakkı) biterek vasilik Havva dan alınıp veliyy-i mücbir olan baba tarafından dedeleri olan Hacı Mehmed oğlu Mustafa ya geçer. Buna göre on sekiz vasi tayininin altısında anne, dördünde amca/emmi, ikisinde dayı, ikisinde amcaoğlu/emmioğlu, ikisinde dede (biri baba tarafından, diğeri anne tarafından), birer tane de baba, erkek kardeş vasi olarak atanmıştır. Özetle çocukların hem velayeti hem de vesayeti Bozkırlılar için önemliydi. Yetim ya da öksüz kalan çocuklara annelerinden dede, anneanne, baba, amca, dayı, erkek kardeş ve amcaoğluna kadar, geniş bir akrabalık ilişkisi çerçevesinde, rüşt yaşı olan 20 yaşına kadar vasi tayin edilmiştir.

19 339 NUMARALI BOZKIR ŞERİYE SİCİLİ ÜZERİNDEN KONYA/BOZKIR IN SOSYAL TARİHİNE KATKILAR (1923-) 291 C. Vekil Tayini İncelediğimiz sicilde müstakil olarak vekil tayini sekiz konu başlığından 7. sırada ve %3 lük dilimdedir. Bazı iç içe hükümlerin konularına göre bölünmesi sonrası 10 hüküm %12 lik dilimle altı konu arasında 3. sıraya geçmektedir. Şeriye Sicillerinden yola çıkılarak Osmanlı da vekâlet müessesesi ile ilgili çalışmalar yapılmıştır 26. İncelediğimiz sicilde vekil tayini için müstakil olarak iki örnek vardır (Bkz. 40/11, 40/32). Bu iki örnekten ilkinde vekil, dava açmak için tayin ediliyor, diğerinde miras taksiminden sonra gereken işlemlerin yapılması için vekâlet veriliyor. Diğer sekiz vekil tayininde ise miras taksiminin yapılmasından sonra mirastan alacağı olanların işlerini takip etmesi için görevlendirilen vekiller konu edilmiştir. Esasında defterde var olan 10 vekil tayini kaydından dokuzunda birinci konu olan miras taksimi ikinci konu olan vekil tayinini doğurmuştur. Çünkü mirası kabul eden varis murisinin özellikle yaşadığı bölge dışında kalan mirastan taşınmaz mallarının işleri ile bizzat ilgilenemeyip yerine birini tayin ediyordu. Bu kişi de genelde taşınmaz miras malının olduğu bölgede ikamet eden akrabalarından biriydi. Hatta köyden kasaba merkezine sürekli gidemeyenler de mahkemedeki işlerini takip etmek, mahkemede gereken işlemleri yapmak üzere vekil tayin ediyorlardı. Sicilde vekâlet verenlerin hepsi de kadındır. Vekâlet verdikleri kişiler ise erkektir. Genelde vekâlet verilen kişi akrabaları arasındandır. Bir kayıtta da mirastan payına düşenleri almak için tayin edilen vekilden memnun olunmayıp vekilin değiştirildiğini görmekteyiz (40/38). 40/11 numaralı kayda göre Bozkır kazasının Kuruçay köyünden Abdi oğlu Hacı Hüseyin in nikahlı zevcesi Sultan bint-i Abdüssamed Bozkır mahkemesine gelip 15 yıldır nafakasını ve zaruri ihtiyaçlarını ödemeyen kocası o gün kazanın zâhire loncasında ticaret yapan Bozkırın Kuruçay köyünden Hacı Mahmud oğullarından Abdi oğlu Hacı Hasan hakkında dava açmıştır. Gereken nafakanın ödenmesini istemiştir. Bu davadan dolayı meydana gelecek her hususta kendisine vekil ve naib-i menab olarak da kazada yerleşik olan vükelâ-yı de âvîden Hocazâde Hafız Nuri Efendi yi atamıştır. Mahkeme de bu durumu onaylamıştır. Sultan mahkemede kendini tanıtarak konuşmaya başlar: Konya vilâyeti dâhilinde Bozkır kazâsına tâbi Kuruçay karyesi sâkinelerinden ve zâtı karye-i merkûmeden Hacı İsmail oğlu Mustafa Efendi ve Sandı karyesi imâmı Abdülkerîm oğlu 26 Muhittin Tuş, Konya Şer iye Sicil Belgelerine Göre Osmanlılarda Temsil Müessesesi: Vekâlet, Tarih İncelemeleri Dergisi, S.XIV, İzmir 1999, s ; Mustafa Akbel, Osmanlı da Vekâlet; Bir Kaza Örneği Olarak Kula Mahkemesine Müracaatlar, Turkish Studies, Volume 10/13, Ankara Fall 2015, p.1-28; Abdullah Demir, Medeni Yargılama Hukuku Osmanlı Mahkemesi, Yitik Hazine Yay., İstanbul 2000, s