Sâdî-i Şirâzî ( )

Transkript

1

2

3 Sâdî-i Şirâzî ( ) Şiirin Tanrısı olarak tanımlanan Hâfız-ı Şirâzî ile adı yan yana anılan Sâdî, Fars şiirinin gelmiş geçmiş en büyük gazel şairi kabul edilir. Şirâz doğumlu olan büyük şairin yaşamıyla ilgili tüm ayrıntılar bilinmiyor. Araştırmacıların tahminlerine göre yılları arasında doğmuş olmalıdır. İlk eğitimini on iki yaşındayken kaybettiği babasından almıştır. İran ın Moğol işgaline uğradığı dönemde, tahminen yılları arası bir tarihte memleketinden ayrılıp Bağdat a gitmiş, öğrenimini devrin en önemli eğitim ve öğretim kurumu sayılabilecek Nizâmiye Medresesi nde tamamlamıştır. Buradan mezun olduktan sonra Şirâz a dönen ve çalışmalarını bir süre memleketinde sürdüren Sâdî daha sonra otuz yıldan uzun süren bir yolculuğa çıkmış; El Cezîre (Mezopotamya), Suriye, Halep, Anadolu, Mısır, Fas, Azerbaycan, Belh, Gazne, Pencap, Gucerât, Sumenât ve Dehli ye gitmiştir. Hindistan içlerine yolculuk ettiği kesin olmamakla birlikte, pek çok yeri gezdiği, buralarda birçok ünlü kişi ile görüştüğü bilinmektedir veya 1257 yılında yeniden Şirâz a dönen şair, Moğollar la bir barış antlaşması yapan ve İran da istikrarı tesis eden Sâd b. Zengî (saltanatı: ) nezdinde büyük saygı görmüş; 1257 yılında kaleme aldığı Bûstan adlı eserini bu hükümdara, 1258 de yazdığı Gülistan adlı eserini ise himayesini devam ettiren veliaht Sâd II ye takdim etmiştir. Mahlası olan Sâdî yi de eserini sunduğu Sâd b. Zengî den aldığı kabul edilir. Bu iki eseri sayesinde ünü kısa zamanda ülke sınırlarını aşan Sâdî, bu iki hükümdarın ölümünden sonra çıkan siyasi kargaşalar sonucu ülke Moğolların egemenliği altına girince Şirâz dan ayrılarak hacca gitmiş; dönüşünde bir süre Tebriz de kaldıktan sonra yeniden Şirâz a gelerek ömrünün kalan kısmını memleketinde geçirmiştir de vefat eden büyük şairin anıt mezarı Şirâz dadır. Sâdî nin eserlerinin muhtemelen sağlığında, belki de ölümünden kısa bir süre sonra bir araya getirildiği kabul edilir. Manzum ve mensur eserlerini içeren külliyâtında on altı kitap ve altı risâle vardır. Bu eserler şunlardır: Takrîr-i Dîbâçe, Mecâlis-i Pencgâne, Sûâl-i Sâhib-Dîvân, Akl ü Aşk, Nasîhatü l-mülûk, Risâle-i Selâse, Gülistan, Bûstan (Sâdînâme), Kasâid-i Fârsî, Kasâid-i Arabî, Mülemmaât, Terciât, Tayyibât, Bedâyî, Havâtim, Gazeliyyât-ı Kadîm, Sâhibiyye, Mukattaât, Rubâîyât, Müfredât, Hubsiyât, Hezliyât, Müzhikât. Sâdî nin makâme tarzında yazdığı, mensur ve manzum bölümleri olağanüstü bir tertip dahilinde nakşettiği en ünlü eseri Gülistan ile yan yana anılan diğer büyük eseri de Bûstan dır. Gerçek adı Sâdînâme olan ve mütekârib bahrinde, şahnâme vezni ile yazılmış görkemli bir mesnevî olan bu eser de tıpkı Gülistan gibi birçok dünyâ diline çevrilmiş ve yaygın biçimde yayımlanmıştır. Sâdî eserinin hiçbir yerinde kitabının adını Bûstan olarak anmış değildir. Bûstan (Bûyistan) kelimesi de bu dev edebî hacmin sadece beytinde geçer; güzel kokuların geldiği yer, yani çiçeklik, gül bahçesi anlamında bir kelimedir. Türkçeye yapılan çevirilerinde çoğu kez yanlışlıkla Bostan (Sebze bahçesi) olarak aktarılan bu manzum eserin 5000 beyite ulaşan yazma nüshaları mevcuttur. Elinizdeki çift dilli basımda İranlı değerli araştırmacı ve bilim adamı Dr. Golamhuseyn-i Yûsufî nin 4011 beyitten oluşan tenkitli neşri esas alınmış, kitap sonuna okurun metni takibini kolaylaştıracak geniş bir açıklamalar bölümü eklenmiştir.

4 Prof. Dr. Abdurrahman Naci Tokmak Prof. Dr. A. Naci Tokmak 1945 yılında Divriği de doğdu. İlk ve orta öğrenimini sırasıyla Divriği Nuri Demirağ Ortaokulu, Malatya Lisesi ve Mardin Lisesi nde tamamlayan A. Naci Tokmak, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Fars Filolojisi nden mezun oldu (1972). Tahran Üniversitesi Edebiyat ve İnsânî Bilimler Fakültesi nde Yüksek Lisans (1974) ve Doktora (1976) yaptı yılları arasında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Doğu Dilleri ve Edebiyatları Bölümü Fars Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı nda çalıştı te doçent, 1989 da profesör oldu yılları arasında Kocaeli Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi nde Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Başkanlığı görevini yürüttü yılından beri de Yeditepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü nde görev yapmaktadır. Prof. Dr. A. Naci Tokmak ın Bazı Çalışmaları: Tengsîr, Sâdık-ı Çubek, Farsçadan çeviri roman, Kültür Bakanlığı Yayınları No: , 2. Baskı, Bulut Yayınları, İstanbul 2002; Eski İran Nesrinden Seçmeler, Tahsin Yazıcı, A. Naci Tokmak ve Mehmet Kanar, 1983; Farsça-Türkçe ve Türkçe-Farsça Ortak Deyimler Sözlüğü, Çantay Yayınları, 1995; Telaffuzlu Farsça-Türkçe, Türkçe-Farsça Ortak Deyimler Sözlüğü, Simurg Yayınları, 2001; Mecâlisü n-nefâyis, Alî-Şîr Nevayî, II (Çeviri ve Notlar) Hazırlayan Kemal Eraslan, Farsça Çev. Prof Dr. Naci Tokmak, Türk Dil Kurumu Yayınları, 735/2, 2001; Diwan Persian Jam Sultân, Correction & Marginal Noting by: Abdul Rahman Naji Tuqmaq, ECO Cultural Institute (ECI) Tehran 2002; Zindan Notları, Bozorg-i Alevî, Çev. A. Naci Tokmak, Ağaç Yayınları, İstanbul 2008; Karanlık Gecenin Yıldızları, Ferîdûn-i Tunkâbunî, Çev. A. Naci Tokmak, Ağaç Yayınları, 2008; Leylâ ile Mecnûn, Nizâmî-yi Gencevî, Say Yayınları, Prof. Dr. A. Naci Tokmak ayrıca 1979 dan bu yana, başta İran (Fars) edebiyatı olmak üzere İA ne yazılmış bir, DİA ne yazılmış 16, Ana Britannica ya yazılmış 56 madde ile; Türkçeden Farsçaya ve Farsçadan Türkçeye çevrilmiş çok sayıda makale ve sunumun, ulusal ve uluslararası kongre ve sempozyumlara sunulmuş çok sayıda bilimsel bildirinin sahibidir. A. Naci Tokmak ın İyrec-i Pézéşkzâd dan yaptığı Dayıcan Napolyon (roman, 2016) ve Mevlânâ Bir Demet Gül (seçilmiş şiirler, 2015) adlı çevirileri Ayrıntı Yayınları ndan yayımlanmıştır.

5 Sa dî-yi Şîrâzî Bûstan (Sa dî-nâme)

6 Ayrıntı: 1214 Şiir Dizisi: 27 Bûstan Sâdî-i Şirâzî Farsça Aslından Çeviren ve Düzenleyen A. Naci Tokmak Yayıma Hazırlayan Levent Turhan Gümüş Bu çevirinin tüm yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak Tasarımı Petek Yılmaz Kapak Düzeni Gökçe Alper Uygulama Kâni Kumanovalı, Hediye Gümen Baskı ve Cilt Ali Laçin - Barış Matbaa - Mücellit Davutpaşa Cad. Güven San. Sit. C Blok No. 286 Topkapı / Zeytinburnu - İstanbul - Tel Sertifika No: Birinci Basım: İstanbul, Ağustos 2018 Baskı Adedi 1000 ISBN Sertifika No.: AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım San. ve Tic. A.Ş. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.:3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) Faks: (0212) & info@ayrintiyayinlari.com.tr twitter.com/ayrintiyayinevi facebook.com/ayrintiyayinevi instagram.com/ayrintiyayinlari

7 Sa dî-yi Şîrâzî Bûstan (Sa dî-nâme) Çeviren Prof. Dr. A. Naci Tokmak

8

9 Önsöz Sa d i-yi Şîrâzî nin Bûstan adlı eserinin daha önce yapmış olduğumuz manzum çevirisi 2012 yılında Şûle Yayınları ndan yayınlanmıştı. Aradan geçen zaman zarfında, özellikle Farsçayı bir miktar bilenlerle, ögrenmek isteyenlerin ihtiyacını karşılayabilmek ve karşılaştırmalı okuyabilmelerini sağlamak amacıyla, eserin çevirisinin yanında Farsça metninin de verilmesi konusunda ihtiyaç hasıl olduğu görüldü. Ayrıntı Yayınları da bu yönde bir talepte bulununca, elinizdeki çalışma ortaya çıktı. Çalışmamızın bu hâlinde sol sayfalarda, birkaç harf ilâvesiyle, eserin Türk alfabesiyle Farsça metnini verdikten sonra; sağ sayfalarda da, önceki çalışmamızı baştan sona yeniden gözden geçirip gerekli değişiklikleri yaparak Türkçe çevirisini verdim. Bu değişiklikler büyük ölçüde bir değişiklik sayılmaz. Çünkü anlamda bir değişiklik olmamakla beraber, sadece bazı beyitlerin daha iyi anlaşılmasını, hem estetik olarak daha güzel olmasını hem de fonetik olarak kulağa daha hoş gelmelerini temin etmek amacıyla bu değişiklikleri yaptım. Bilindiği gibi herhangi bir dili bir başka dilin alfabesiyle tam ve doğru olarak yazmak mümkün değildir. Hele hele telaffuzunu tam olarak yansıtmak ise asla mümkün olmaz. Dolayısıyla Farsça metni Türk alfabesiyle verirken, azâmî özen gösterip, iki üç harf ekleyerek bu zorluğu aşmaya, mümkün mertebe Farsça metnin doğru telaffuzunu (özellikle Tahran ağzıyla) vermeye çalıştım. Bu çalışmanın amacına ulaşmış olmasını temenni ederim. Prof. Dr. A. Naci Tokmak 9

10 Sunuş Çevirisini sunduğumuz eser; Sa dî-yi Şîrâzî nin daha çok Bûstan adıyla tanınan, ancak gerçek adı Sa dî-nâme olan eseridir. Sa dî eserinin hiçbir yerinde kitabının adının Bûstan olduğunu yazmamıştır. Bûstan kelimesini ise eserinin beytinde Gül Bahçesi anlamında kullanmıştır. 1 Sa dî-nâme mütekârib bahrinde yazılmıştır. Şahnâme vezni de denilen Fe û lun, fe û lun, fe û lun, fe ûl veznindedir. Değişik baskılarında beyit sayısı farklı olmakla beraber (Bu sayı bazı nüshalarda 5000 beyte kadar çıkar 2 ), bizim çeviriye esas aldığımız nüshasında 4011 beyitten oluşan bir mesnevîdir. 3 Bu nüshayı esas almamızın nedeni, İranlı değerli araştırmacı ve bilim adamı Dr. Golamhuseyn-i Yûsufî nin, on yazma nüsha ile Bûstan ın muteber baskı ve şerhlerini de dikkate alarak tenkidli bir metin hazırlamış olması, ayrıca metnin iyi anlaşılabilmesi için de açıklamalara yer vermesidir. Ancak ihtiyaç duyduğumuz ya da tereddüt ettiğimiz yerlerde, eserin başka baskılarına da baktık. 4 Dünyâda hâlen konuşulmakta olan yirmi beş dile çevrilmiş olan Bûstan, Türkçeye ilk defa 1354 te, Kırşehirli Hoca Mus ûd b. Ahmed (Hoca Mes ûd) 1. Pes ez mâ hemin gol demed bûstan / Néşînend bâ yékdiger dûstan. ( Gül bahçesinde bizden sonra da bu güller açacak, / Dostlar bir araya gelip yiyecek, içecek, oturacak. ) 2. Çok okunan, dolayısıyla da çok kopyası çıkartılan (istinsahı yapılan) bir eser olduğu için müstensihler bilerek ya da bilmeyerek, kendileri bazı beyitler eklediği ya da çıkardığı, başkalarına ait bazı beyitleri veya hikâyeleri esere dâhil ettikleri için beyit sayısı hemen hemen bütün kopyalarda farklıdır. 3. Bûstan-Sa dî (Sa dî-nâme), Tashîh ve tavzih: Dr. Golamhuseyn-i Yûsufî, Tahran, 1359/ Kulliyât-ı Sa dî, Mukaddime ve şerh-i hâl ez: Merhûm Muhammed Ali-yi Furûğî Zekâu l-mulk, Tahran, Tarihsiz; Bûstan, Tehiyye-yimetn-i intikâdî, tahkik ve tavzih ez Rustem Aliyef, Tahran, 1347/

11 tarafından özetlenerek (1073 beyit) Ferheng-nâme-yi Sa dî 5 adıyla manzum olarak çevrilmiş, daha sonra birçok çevirisi ve şerhi yapılmıştır. 6 Niğdeli Hakkı Eroğlu tarafından hece vezniyle ve mesnevî tarzında yapılan bir çevirisi daha vardır. 7 Günümüzde en çok bilinen ve okunan çevirileri ise Kilisli Rifat Bilge ve Hikmet İlaydın tarafından yapılan çevirileridir. 8 Mensur olarak günümüz Türkçesine yapılmış iki çevirisi olduğu için, çevirimizi manzum olarak yapmamızın daha iyi olacağını düşündük. Ancak manzum çeviri yaparken birkaç zorluk vardı. Önce mevzun mu yapalım, serbest mi yapalım diye düşündük. Zor da olsa aruz veya hece vezni ile yapmak mümkündü. Ama aruzla yaptığımız takdirde, Türkçede uzun ses olmadığı için, ister istemez, Arapça ya da Farsça kelimeler kullanmak zorunda kalacaktık. O zaman da günümüz okuyucusu anlama güçlüğü çekecekti. Hece ile yapmaya kalktığımızda ise, bu kez beyitlerde anlatılmak istenen düşünceleri belli bir hece sayısı içine hapsetmek zorunda kalacak, dolayısıyla da metinden uzaklaşıp, çok serbest bir çeviri yapmak zorunda kalacaktık. Sonunda metne bağlı, serbest, ama mesnevî tarzında olduğu gibi, her beytinin mısraları birbiri ile kafiyeli bir çeviri tarzını benimseyip uyguladık. Burada şu konuyu özellikle belirtmek isterim. Ben şair değilim. Dolayısıyla da bazı beyitlerin şairane olmamasının okuyucular tarafından hoşgörü ile karşılanacağını umuyorum. Sa dî, eserinin 116 ilâ 124. beyitlerinde şöyle der: Çünkü inci deryasında pek çok istiridye var, Ormanda uca yanında bodur ağaçlar da var. Ey iyi niyetli, hüner sahibi kişi, uyanık ol! Hünerliysen, tenkit ettiğinde hoşgörülü ol. Palto ister ipek kumaş, ister olsun atlastan, Astarıyla vatkası, olur yün, ya da pamuktan. Yer yer ipek gibi değilse yazdıklarım, kükreme, Hoş gör. İstersen bana çul giydir. Ama kükreme. Ben bilirim diye hiçbir zaman asla övünmedim. Ola ki seversiniz diye eserimle kapınıza geldim. 5. Ferheng-nâme-yi Sa dî, Neşr. Veled Çelebi ve Kilisli Muallim Rifat, İstanbul, Bûstan ın çeviri ve şerhleri için bkz. Abdülbaki Gölpınarlı, M.E.B. İslâm Ansiklopedisi II, 823; Adnan Karaismailoğlu, TDİ VI, Bûstan, Çev. Niğdeli Hakkı Eroğlu, Niğde, Bostan, tercüme: Kilisli Muallim Rifat, İstanbul, 1975; Sadi, Bostan, Çev. Hikmet İlaydın, İstanbul, Hürriyet yayınları. Yaptığımız çeviri yayınlandıktan sonra, Bostan adıyla mensur bir çevirisi daha çıkmıştır: Bostan, Sa dî-yi Şîrâzî, Çev. Prof. Dr. Hicâbî Kırlangıç, Ankara. Bunların dışında, yakın dönemde farklı yayınevlerinden başka çalışmalar da yayımlanmaktadır. 11

12 Duyduğuma göre ümit ve korku günü gelince, Kötüleri bağışlayacak Tanrı, iyiler sayesinde. Sen de hata görürsen dediklerimde, bağışla, Dünyâ yı yaratan gibi davran. Sen de bağışla. Bir tanesini bile beğensen binlerce beytinden, Mertlik yap, yok yere kınama, düş yakamdan. Fars da benim şiirimin ne kadarsa değeri, Hoten de miskin, ondan çok değildir değeri. Fars edebiyatında ilk üç şair arasında gazel tarzının temsilcisi olarak zikredilen, yani adı en önde anılan Hafız dan sonraki ilk şair kabul edilen büyük şair bile şiirinde aksaklıklar olduğunu, dolayısıyla okuyucular tarafından hoşgörü ile karşılanması gerektiğini söylüyorsa, şair olmayan bendenizin de hoşgörü ile karşılanmaya hakkı olduğunu sanıyorum. Çeviriyi manzum yapmamın bir başka nedeni ise öğrencilerin manzum edebiyattan neredeyse haberdar olmamalarıdır. Oysaki gerek Fars gerek Türk edebiyatlarında, yüzyıllar boyu mitolojiden tarihe, aşk romanlarından hikâyelere, övgüden yergiye, dinî konulardan din dışı konulara, kâğıt oyunundan satranca, ahlaktan cinselliğe ve daha başka hemen hemen her konuda manzum eserler verilmiş, hatta manzum sözlükler bile yazılmıştır. Günümüzde Türkçede böyle bir gelenek yoktur. Ancak İran da bu geleneği hâlâ sürdürenler vardır. İki yıl kadar önce, Yeditepe Üniversitesi nde, büyükçe bir salonda, üniversitedeki şair öğretim elemanlarının konuşmacı oldukları bir toplantı yapıldı. Salondaki koltuklar tamamen dolduğu gibi merdivenlerde de yer kalmamış, dinleyicilerin bazıları ayakta kalmıştı. Bu durum konuşmacıları çok memnun ettiği gibi beni de çok mutlu etmişti. Konuşmacılar şiir hakkında görüşlerini açıkladıktan sonra, kendi şiirlerinden örnekler okudular. Şair öğretim elemanlarından biri sözlerini bitirirken: Ülkemizde ne yazık ki şiir kitapları alıcı bulamıyor. Kitaplarımız bu salona gelenlerin sayısı kadar satılsa biz şairler çok mutlu oluruz demişti. Bu çeviriyi manzum yaptım ki öğrencilerimiz hiç olmazsa biz öğretim üyelerinin yönlendirmesiyle manzum bir eseri okusunlar ve bu yolla, eski edebiyatla bağlantı kuran bir köprü oluşsun. Ayrıca, özellikle de Fars dili ve edebiyatı ile ilgilenen kimselerin de Farsça öğrenmelerine yardımcı olsun. Çeviriyi yaparken: Bazı beyitlerdeki Farsça ifadeler Türkçeye aktarıldığında üç-dört kelime ile ifade edilebilecekken, beyit sayısına uymak için bu ifadeler, anlamı bozmayacak şekilde, iki mısrada anlatılmıştır. 9 Bazen de mısraların estetik açı- 9. Örneğin: beyit için: Mahmud: Yağmalayın! dedi. Sürdü atını. ibaresi metnimizde: Sultan Mahmud: Yağmala! emri verdi, sürdü atını, / Kapışın, hepsi sizin, helâl olsun! dedi, sürdü atını. şeklinde ifade edilmiştir. Yine, beyit için: Sel korkunç heybetiyle gelince baş aşağı akar. ibaresi metnimizde: Sel, korkunç heybetiyle 12

13 sından daha güzel görünmesi amacıyla yaklaşık aynı uzunlukta tutulması esas alındığından, anlatım ikinci beytin birinci mısraına taşınmıştır. 10 Mümkün olduğunca Sa dî nin beyitlerde kullandığı kelimelerin bire bir karşılıklarını kullanarak çevirmeye özen gösterdim. Ancak çeviri yapanlar, bu işin ne kadar zor olduğunu bilirler. Çünkü bir başka dilde bazen üç-beş kelimeyle anlatılan bir olay, kendi dilinizde daha fazla kelime ile ifade edilebileceği gibi tam tersi de söz konusu olabilir. Nitekim metnin Farsça kısmı kelimeden oluştuğu hâlde, Türkçesinde kelime kullanmışım. Zaman zaman da mısraların estetik açısından güzel görünmesini sağlamak amacıyla, anlamı bozmadan, ancak güçlendirmek gayesiyle ifadeyi uzun tuttuğum olmuştur. Okuyucunun hemen hatırlayamayacağını düşündüğüm yer adları, kelimeler, mitolojik veya târihî kişiliklerle astrolojik terimler hakkında dipnotlarda kısa bilgiler verdim ve daha geniş bilgi bulunan kaynak eserlere gönderme yaptım. Bir dili, bir başka dilin alfabesiyle, tam ve doğru olarak yazmak mümkün değildir. Dili doğruya yakın seslendirebilmek için tam transkripsiyon (çevrimyazı) alfabesi kullanmak gerekir. O takdirde de bu alfabeyi bilenler dışındakilerin metni okumaları neredeyse imkânsız hâle gelecektir. Bu yüzden, önsözde de belirttiğimiz gibi Türk alfabesine üç harf ekleyerek metni Tahran Farsçası ile vermeye çalıştım. Yayıncının isteği doğrultusunda, eserin Farsça metnini kitabın sol sayfalarında Türk alfabesiyle verirken, doğru telaffuzunu verebilmek gayesiyle, Farsçadaki: (خ) he harfini (X) ile, (ق) kaf harfini (Q) ile yazdım; (ع) ayn harfi ile başlayan kelime veya hecelerin başına ( ) işaretini koydum. El, yel, sel kelimelerinde olduğu gibi e sesini, üzerine ˊ (accent aigu) koyarak é şeklinde gösterdim. Bu é, Türkçedeki e ile i arası bir sestir. Uzun a, u, ve i leri kısa a, u, ve i den ayırabilmek için üstlerine ^ (accent circonflexe) koyarak â, û, ve î şeklinde gösterdim. (Farsça metin okunurken uzun â ve uzun û ların tamamen kalın ve uzun bir â ve û olduğu unutulmamalıdır. Çünkü bu harflerin üzerine konulmuş olan şapka, Türkçede kullanılan inceltme işareti değildir. Bir örnek vermek gerekirse Türkçede kullanılan güyâ kelimesi Farsçada gûyâ=guuyaa şeklinde telaffuz edilir. Eğer Farsça metni bir İranlı gibi okumamız gerekiyorsa, Farsçada ve de Arapçada ö, ü ve ı seslerinin olmadığını da göz önünde bulundurmak gerekir. Bir iki örnek vermek gerekirse; Türkçede şarkı veya türkü sözü anlamında kullandığımız güfte kelimesi Farsçada gofté şeklinde, engür (üzüm) kelimesi engûr şeklinde, mürg (kuş) kelimesi ise morğ şeklinde telaffuz edilir.) aktığı için baş aşağı düşer, / Yükseklerden aşağılara doğru akıp baş aşağı düşer. şeklinde ifade edilmiştir. 10. Meselâ beyitte: Sımsıcak yuvada, bir eli yağda, bir eli balda, / Yetişen çocuğun ödü patlar savaş çıktığında. Yine, beyitte: Orduları dağıtıp, miğferleri parçaladılar, / Şahlar, ama savaşırken barışı kolladılar beyitte: Birisi: Ucuz atlattın akılsız ihtiyar, ölümden, / Döndün deyince eşekçi: Sus! dedi derinden. Yine, beyitte: Pervâne: Ben âşığım. Yansam da yeridir. Sen, / Sen niye yanıyorsun? Sürekli ağlaman neden? 13

14 İki veya üç heceli olup, kapalı son hecesinde elif veya vav olan kelimeler bir ek almıyorsa veya bir tamlamanın tamlanan kelimesi konumunda değilse, bu heceler kısa telaffuz edilirken; bu tür kelimeler ek aldıkları veya tamlanan konumunda kullanıldıklarında uzun telaffuz edilirler. Birkaç örnek vermek gerekirse: Zeban (dil) kelimesinin ikinci ve kapalı olan ban hecesi Şîrîn zeban (Tatlı dil) ibaresinde kısa telaffuz edilirken; bir tamlamada, tamlanan konumuna girdiğinde Zebân-é Turkî (Türkçe) şeklinde uzun â olarak; Bâğ o bûstan (Bağ-bahçe) ibaresinde tan hecesindeki a kısa okunurken; Bûstân-é Sa dî tamlamasında uzun û olarak telaffuz edilir. Aynı şekilde: Piyâde-rov-é xıyâban (Caddenin yaya kaldırımı), Xıyâbân-é İstanbul (İstanbul Caddesi) örneğinde olduğu gibi uzun â olarak telaffuz edilir. Farsça tamlamalar, tamlanan kelimenin son harfi sessiz bir harf ise (Arapça tabiriyle salim bir harf ise) Kitâb-é Alî (Ali nin kitabı) veya Zebân-é şîrîn (Tatlı dil) örneklerinde olduğu gibi, tamlamayı -é şeklinde gösterirken; tamlanan kelimenin son harfi sesli bir harf ise (Hurûf-i ille, yani elif vav ve ya harfleri ile, ha-yé gayr-é melfûz ise) tamlamaları, Deryâ-yé Siyâh (Karadeniz), Âhû-yé kûhî (Dağ ceylanı) ve Mâhî-yé qızilala (Alabalık) ve Lâlé-yé sorx (Kırmızı lâle) örneklerinde görüldüğü gibi -yé şeklinde gösterdim. 11 Farsça metni sol sayfada, Türkçe çevirisini sağ sayfada verirken, asıllarla çevirilerin karşı karşıya gelmesine gayret gösterip karışıklık olmaması için de beş beyitte bir beyit numaralarını belirttim. Eserin hem Farsçasını hem Türkçesini vererek, Farsça bilenlerin karşılaştırma yapabileceklerini, Farsça öğrenmeye çalışanların yararlanabileceklerini, Farsça alfabesini bilmeyenlerin ise merakını giderebileceğimi düşündüm. Farsça metindeki kafiyelerde: (خوش) gibi, 651. beyitte, xâb-é xeş ve... bâr-keş şeklinde görüleceği =xoş kelimesinin xeş ; 243. beyitte,... xed ve... bed şeklinde görüleceği gibi =(خود) xod kelimesinin xed ; 122. ve 503. beyitte,... soxon ve... kon şeklinde görüleceği gibi soxen kelimesinin soxon ; =(نخورد( gibi, 628. beyitte,... nexerd ve... derd şeklinde görüleceği nexord kelimesinin nexerd ; 24. beyitte,...bed ve... xed şeklinde görüleceği gibi =(خود( xod kelimesinin xed ; -=)کهن( 267. beyitte,... kohon ve... mekon şeklinde görüleceği gibi kohen kelimesinin kohon ; = (نخورد) 689. beyitte,...nexerd ve... kerd şeklinde görüleceği gibi nexord kelimesinin nexerd ; 11. Bu maddelerle ilgili geniş bilgi için bkz. Telaffuzlu Türkçe-Farsça, Türkçe-Farsça Ortak Deyimler Sözlüğü, A. Naci Tokmak, Simurg Yayınları, İstanbul Önsöz V-X. 14

15 = (خوری) gibi, beyitte,...xerî ve... derî şeklinde görüleceği xorî kelimesinin xerî ; =(بخورد) beyitte,... béxerd ve... gerd şeklinde görüleceği gibi béxord kelimesinin béxerd şeklinde yazılmış olduğu görülecektir. Bu durum, Farsça mesnevîlerde câiz olan bir kafiye şeklidir. Bu kelimelerin, kafiyesi olan kelimeyle uyuşması ve böyle okunması gerektiği için metindeki şekilde yazdım. Bu tür ifadeler metinde çokça vardır. Burada birkaç örnek vermekle yetindim. Vezin icâbı o şekilde okunması gerektiği için, 845. beyitte bînemeş kelimesi bînemş, beyitte nedîdemeş kelimesi nedîdemş ; beyitte bésereşt kelimesi bésréşt ; 1915, 3483, 3495 ve beyitlerde, Brehmen kelimesi Berhemen şeklinde yazılmıştır. Bu tür örneklere metinde yer yer rastlanmaktadır. Çeviriyi yaparken metnin iyi ve doğru anlaşılmasını temin etmek için düştüğüm dipnotlarda: Şairin alıntı yaptığını saptayabildiğimiz âyet ve hadîsleri gösterdim. Bazı dinsel ve tasavvufî terimlere açıklama getirirken, vecizelerin kime ait olduklarını, atasözü varsa kaynağını belirtim. Her Türk okuyucusunun bilemiyeceği veya hemen hatırlayamayacağını düşündüğüm yer adları hakkında hatırlatıcı kısa bilgiler verdim. Yer yer, az da olsa kendim bir yorum getiriyorsam, bunları çevirmenin notu (ç.n.) kısaltmasıyla verdim. Çevirisini sunduğum bu eser, Adâlet, Tedbîr ve Fikir; Cömertlik, Aşk Sarhoşluk ve Coşku; Tevâzu; Rızâ; Kanaat; Terbiye; Şükür; Doğru Yol ve Tövbe ile Münacât başlıklarını taşıyan on bâbdan oluşmaktadır. Bu eser de Gülistan gibi pek çok kez basılmıştır. Daha önceki çevirilerde kitabın adı Bostan konduğu hâlde biz Bûstan kelimesini daha doğru ve uygun bulduk. Çünkü Bostan dendiğinde Türkçemizde Domates, salatalık, biber vs. kısaca zerzevat yetiştirilen tarla anlaşılmaktadır. Oysa ki Bûstân kelimesinde ifade edilen Bû+stan dır. 12 Farsça Bû/y (koku, güzel koku) anlamında bir isim, stan ise yer zarfı yapan bir son ektir. Dolayısıyla Bûyistan/Bûstan, güzel kokuların geldiği/bulunduğu yer, yani çiçeklik, gül bahçesi anlamına gelen bir kelimedir. Sa dî kitabının 126. beytinde bu anlamı şöyle dile getirir: Sa dî arsızca, gül bahçesine gül getirdi hediye! Tereciye tere sattı. Hind e biber götürdü hediye. Prof. Dr. A. Naci Tokmak 22 Temmuz 2018 (Pîşvendhâ, Stan soneki için bkz. Ferheng-i Vendhâ-yı Zebân-i Fârsî, )بو + ستان( 12. Miyanvendhâ, Pesvendhâ), Dr. Ziyâeddîn-i Hâcirî, Tahran, 1377/1998, s

16