T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Halit Fikret TAMTÜRK PAMUKLU DOKUMA KUMAŞLARA UYGULANAN SEÇİLMİŞ ÖN TERBİYE İŞLEMLERİNİN KUMAŞ PERFORMANSINA ETKİSİ TEKSTİL MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI ADANA, 2007

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ PAMUKLU DOKUMA KUMAŞLARA UYGULANAN SEÇİLMİŞ ÖN TERBİYE İŞLEMLERİNİN KUMAŞ PERFORMANSINA ETKİSİ Halit Fikret TAMTÜRK YÜKSEK LİSANS TEZİ TEKSTİL MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI Bu tez 22./03/2007 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği/Oyçokluğu ile Kabul Edilmiştir. İmza.. İmza İmza. Prof. Dr. Osman BABAARSLAN Prof. Dr. R. Tuğrul OĞULATA Yrd. Doç. Dr. S. Noyan OĞULATA DANIŞMAN ÜYE ÜYE Bu tez Enstitümüz Tekstil Mühendisliği Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No:.. Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü İmza ve Mühür Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ PAMUKLU DOKUMA KUMAŞLARA UYGULANAN SEÇİLMİŞ ÖN TERBİYE İŞLEMLERİNİN KUMAŞ PERFORMANSINA ETKİSİ Halit Fikret TAMTÜRK ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TEKSTİL MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI Danışman : Prof. Dr. Osman BABAARSLAN Yıl : 2007, Sayfa: 149 Jüri : Prof. Dr. Osman BABAARSLAN Prof Dr. R. Tuğrul OĞULATA Yrd. Doç. Dr. S. Noyan OĞULATA Bu çalışmada, pamuk elyafının genel özellikleri ve pamuklu kumaşlara uygulanan terbiye işlemleri ve makinaları hakkında genel bilgiler verilmiş, pamuklu dokuma kumaşları için uygulanabilir ön terbiye prosesleri ve makine şartları belirlenmiştir. Proseslere bağlı olarak uygulanan fiziksel testler açıklanmıştır. Ayrıca pamuklu dokuma kumaşlara uygulanan ön terbiye işlemlerinden, yakma, kostikleme, kostik pişme ve kasar (ağartma) işlem ve makinaları ile varsa kullanılan kimyeviler hakkında bilgi verilmiştir. Çalışmada; seçilen 3 farklı konstrüksiyondaki dokuma kumaşı için belirlenen 8 farklı ön terbiye prosesine uygun olarak, normal işletme şartlarında işlem uygulanmıştır. Proses sonu ve ara işlemler sonunda tüm numune kumaşlara, çekmezlik, kopma (çözgü-atkı), yırtılma (çözgü-atkı), Martindale pilling, gramaj (gr/m 2 ) testleri uygulanmıştır. Ayrıca kumaş numunelerinin her aşamada en ölçümleri yapılmıştır. Tüm numunelere, proseslerin son işlem adımından sonra (sanforlama işlemi sonu), sürtme, deterjanlı yıkama ve su haslık testleri uygulanmıştır. Sanforlama sonu yapılan testlerde tüm mamul numunelerin, mamul haldeki standart numuneyle karşılaştırılması yapılarak analizleri (grafik ve tablo halinde) verilmiştir. Anahtar Kelimeler: Ön terbiye, Kumaş Performansı, Kostikleme, Ağartma, Kostik Pişme. I

4 ABSTRACT MASTER THESİS EFFECT OF THE SELLECTED PRE-TREATMENT PROCESSES ON THE PERFORMANCE OF COTTON WOVEN FABRICS Halit Fikret TAMTÜRK DEPARTMENT OF TEXTILE ENGINEERING INSTITUE OF NATUREL AND APLİED SCIENCE UNIVERSITY OF CUKUROVA Supervisor : Prof. Dr. Osman BABAARSLAN Year : 2007, Page: 149 Jury : Prof. Dr. Osman BABAARSLAN Prof. Dr. R. Tuğrul OĞULATA Asst. Prof. Dr. R. Noyan OĞULATA In this study, pre-treatment processes and machine conditions, which are applied for cotton woven fabrics, are specified after giving information about general properties of cotton fiber and treatment processes being applied to cotton fabrics as well as the related machines. And the physical tests applied accordingly with the processes are explained. Besides, information is given about the pre-treatment processes such as; singeing, causticising, caustic scouring and bleaching and also the machines which are used for these processes, where used. In the scope of this study, the woven fabrics selected in three different constructions are treated in accodance with eight different pre-treatment processes under normal plant conditions. At the end of the main process and at the end of the interior steps of the process, all of the fabric samples are tested aganist resisitance to shrinking, breaking (warp-weft), tearing (warp-weft), Martindale piling and grammage (weighting in gram, gr/m 2 ) and width measurements of the fabric samples are performed. At the end sanforizing process friction tests, washing (with detergent) tests, and water fastness are applied to all of the fabric samples. All of the fabric samples are compred with the standard fabric sample by testing subsequent to sanforizing process and the result achieved are demonstrated on the analyses (as graphics and schedles). Key Words: Pre-treatment, Performence of the Fabrics, Causticising, Bleaching, Caustic Scouring. II

5 TEŞEKKÜR Bu tez çalışmasının yapılmasında gerekli tüm kolaylığı gösteren ve her konuda bana destek olan değerli danışman hocam Sayın Prof. Dr. Osman BABAARSLAN a çok teşekkür ederim. Yüksek Lisans çalışmam süresince bölümün tüm imkanlarını sunan ve teşvik eden Sn. Prof. Dr. R. Tuğrul OĞULATA ya ayrıca teşekkür ederim. Çalışmalarım süresince bana yardımcı olan, MENSA A.Ş. yetkililerine; Teknik Genel Müdür Yardımcısı Zihni NAZ a, Boya-Terbiye Üretim ve Koordinasyon Müdürü Ali Ekber KANDÇI ya, Üretim Ür-ge Müdürü Berrin AKIL a, Boya-Terbiye Müdürü Selim ÇELİK e, Boya-Terbiye Müdür Vekili Cevzet GÜN e, Makine-Enerji Müdürü Adnan TEMEL e, Kimya Laboratuar Sorumlusu Aylin YILMAZ a, Mamul Kumaş Fiziksel Test Laboratuar Sorumlusu Adile TURNAGÖL e, Mamul Kumaş Fiziksel Test Laboratuar Laborantı Ayşe S. ALAY a, İplik Fiziksel Test Laboratuarı Sorumlusu Songül Hanım a, Kasar Dairesi Sorumlusu İbrahim BAŞKURT a, Kasar Dairesi Formeni Recep TOPAÇ a, Düz Boya Dairesi Sorumlusu Soner MATYAR a, Apre Dairesi Sorumlusu Mete T. ÇOŞKAN a, Kalite Güvence Müdür Yardımcısı Cem AKTAŞ a, Kartela Sorumlusu Funda ANTEPÜZÜMÜ ne ve değerli MENSA çalışanlarına teşekkür ederim. Ayrıca kaynak bulmamda bana yardımcı olan, değerli arkadaşlarım Neslihan SİĞNAK a, Mehmet ARI ya, Serin MAVRUZ a, Onur ve Huriser BALCI ya, Ali ÇOKDOĞRU ya, Erkin YILMAZ a, Umut HASKAN a, M. Tuba SAĞYAŞAR a, Esra KARAARSLAN a, Rabia KUŞ a, Ali KARAYAZ a, Ömer Seyhan KAR a ve Ç.Ü Tekstil Mühendisliği akademik ve idari personeline teşekkür ederim. Son olarak tüm hayatım boyunca bana her konuda desteğini maddi ve manevi desteğini esirgemeyen aileme sonsuz teşekkür ederim. III

6 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ... I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR... III İÇİNDEKİLER... IV ÇİZELGELER DİZİNİ...VIII ŞEKİLLER DİZİNİ... IX 1. GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Ön Terbiye İşlemleri Haşıl Sökme Yakma İşlemi Kostik Pişme İşlemi Kasar (Ağartma) İşlemi Kostikleme İşlemi Renklendirme (Boya ve Baskı) Boyama Yöntem ve Makinaları Çektirme Yöntemi Emdirme Yöntemi (1). Yarı Kesiksiz(Yarı Kontinü) Yöntemler (2). Kesiksiz(Kontinü) Yöntemler Bitim (Apre) İşlemleri ve Makinaları Ramöz (Germe) Makinesi Sanfor Makinası IV

7 4. MATERYAL ve METOD Materyal Pamuk Metot Numune Kumaşlara Uygulanan Prosesler İşlem Adı ve Makine Şartları Numune Kumaşlara Uygulanan Testler Çekmezlik Testi Kopma Testi Yırtılma Dayanımı Testi Martindale Piling Testi Gramaj Testi (gr/m 2 ) Sürtme Haslığı (Yaş-Kuru) Yıkama Haslığı Testi Su Haslığı Testi DENEYSEL BULGULAR VE DEĞERLENDİRME Test çları ve Değerlendirilmesi Numune Gruplarının Test çları Testler çlarının Değerlendirilmesi Çekmezlik Test çları (1). A Grubu Çekmezlik Test çları (2). B Grubu Çekmezlik Test çları (3). C Grubu Çekmezlik Test çları Kopma Mukavemeti Test çları (1). A Grubu Kopma Mukavemeti Test çları (2). B Grubu Kopma Mukavemeti Test çları (3). C Grubu Kopma Mukavemeti Test çları V

8 Yırtılma Mukavemeti Test çları (1). A Grubu Yırtılma Mukavemeti Test çları (2). B Grubu Yırtılma Mukavemeti Test çları (3). C Grubu Yırtılma Mukavemeti Test çları Martindale Pilling Test çları (1). A Grubu Martindale Pilling Test çları (2). B Grubu Martindale Pilling Test çları (3). C Grubu Martindale Pilling Test çları Sürtme Haslığı Test çları (1). Kuru Sürtme Test Haslığı çları Test çları (2). Yaş Sürtme Test Haslığı çları Test çlar Deterjanlı Yıkama Haslığı Test çları (1). Yıkama Haslığı Testinde Asetat Elyafına Akma Değerleri (2). Yıkama Haslığı Testinde Pamuk Elyafına Akma Değerleri (3). Yıkama Haslığı Testinde Nylon Elyafına Akma Değerleri (4). Yıkama Haslığı Testinde Polyester Elyafına Akma Değerleri (5). Yıkama Haslığı Testinde Akrilik Elyafına Akma Değerleri (6). Yıkama Haslığı Testinde Yün Elyafına Akma Değerleri Su Haslığı Test çları (1). Su Haslığı Testinde Asetat Elyafına Akma Değerleri VI

9 (2). Su Haslığı Testinde Pamuk Elyafına Akma Değerleri (3). Su Haslığı Testinde Nylon Elyafına Akma Değerleri (4). Su Haslığı Testinde Polyester Elyafına Akma Değerleri (5). Su Haslığı Testinde Akrilik Elyafına Akma Değerleri (6). Su Haslığı Testinde Yün Elyafına Akma Değerleri SONUÇLAR VE ÖNERİLER Genel Değerlendirme Sonraki Çalışmalar için Öneriler KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ EKLER VII

10 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 4.1. A Grubu Numune Kumaş İpliklerin Kalite Ölçüm Analiz çları. 47 Çizelge 4.2. A Grubu Numune Kumaşların Ham Kumaş Bilgileri Çizelge 4.3. B Grubu Numune Kumaş İpliklerin Kalite Ölçüm Analiz çları.. 49 Çizelge 4.4. B Grubu Numune Kumaşların Ham Kumaş Bilgileri Çizelge 4.5. C Grubu Numune Kumaş İpliklerin Kalite Ölçüm Analiz çları.. 50 Çizelge 4.6. A Grubu Numune Kumaşların Ham Kumaş Bilgileri Çizelge 4.7. Pamuk Lifinin Kimyasal Bileşimi Çizelge 4.8. Pamuk Elyafının Fiziksel Özellikleri Çizelge 4.9. Pamuk Elyafının Önemli Kimyasal Özellikleri Çizelge A,B ve C Grupları için Yıkama Şartları (Haşıl Sökme) Çizelge A,B ve C Grupları için Kurutma Şartları (Haşıl Sökme Sonrası) Çizelge A,B ve C Grupları için Yakma Şartları Çizelge A,B ve C Grupları için Kostik Pişme İşlem Şartları Çizelge A,B ve C Grupları için Kostikleme İşlem Şartları Çizelge A,B ve C Grupları için Kasar (Ağartma) İşlem Şartları Çizelge A,B ve C Grupları için Kostikleme + Kasar İşlem Şartları Çizelge A,B ve C Grupları için Kurutma (Bazik İşlem Kurutma) Çizelge A,B ve C Grupları için Pad Batch Boyama Şartları Çizelge A,B ve C Grupları için Yıkama Şartları (Boyama Sonrası) Çizelge A,B ve C Grupları için Kurutma (Boyama Sonrası) Çizelge A,B ve C Grupları için Apre Şartları Çizelge A,B ve C Grupları için Sanforlama İşlem Şartları Çizelge Çalışma Kapsamında Numune Kumaşlara Uygulanan Testler Çizelge 5.1. A Grubu Numunelerin Sanforlama Test çları Çizelge 5.2. B Grubu Numunelerin Sanforlama Test çları Çizelge 5.3. C Grubu Numunelerin Sanforlama Test çları VIII

11 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 3.1. Brugman Yıkama Makinası Şekil 3.2. Yakma Makinası Şekil 3.3. Yakma Makinası Şekil 3.4. Yakma Öncesinde ve Sonrasında Kumaşın Görünümü Şekil 3.5. Teğet Yakmada Bek Pozisyonu...19 Şekil 3.6. Val Üzerinde Yakma İşleminde Bek Pozisyonları Şekil 3.7. Kumaşı Doğrudan Yakma İşleminde Bek Pozisyonu Şekil 3.8. Küsters Kontinü Kasar ve Yıkama Makinası Şekil 3.9. Hidrojen peroksit ağartma reaksiyonu Şekil Hidrojen peroksit ile pamuğun ağartılma reaksiyonu Şekil Pad-Batch Boyama Makinasında İş Akış Şeması Şekil Küsters Pad Batch Boyama Makinası Şekil Reaktif Boyarmaddenin Şematik Yapısı Şekil Kimyasal Apre Verme Makinası ve Elemanları Şekil Ramöz Makinası ve Elemanları...41 Şekil Ramöz Makinası Teknik Resmi ve Makine Elemanları Şekil Sanfor Makinası ve Elemanları Şekil Lastik Bantlı Sıkıştırmalı Çektirme Ünitesi Şekil Lastik Bantlı Çektirme Ünitesi Çalışma Prensibi ve Elemanları Şekil 4.1. A Grubu Kumaşın Zemin Örgüsünün Birim Raporu Şekil 4.2. B Grubu Kumaşın Zemin Örgüsünün Birim Raporu Şekil 4.3. C Grubu Kumaşın Zemin Örgüsünün Birim Raporu Şekil 4.4. Pamuk Lifinin Fiziksel Görünümü Şekil 4.5. Pamuk Liflerinin Mikroskop Altında Enine ve Boyuna Görünümleri Şekil 4.6. A,B ve C Grupları Numune 1 için Terbiye Prosesi Şekil 4.7. A,B ve C Grupları Numune 2 için Terbiye Prosesi Şekil 4.8. A,B ve C Grupları Numune 3 için Terbiye Prosesi IX

12 Şekil 4.9. A,B ve C Grupları Numune 4 için Terbiye Prosesi Şekil A,B ve C Grupları Numune 5 için Terbiye Prosesi Şekil A,B ve C Grupları Numune 6 için Terbiye Prosesi Şekil A,B ve C Grupları Numune 7 (Standart Proses) için Terbiye Prosesi...64 Şekil A,B ve C Grupları Numune 8 için Terbiye Prosesi Şekil Çamaşır Makinesi Şekil Universal Mukavemet Test Cihazı Şekil Elmendorf Yırtılma Cihazı Şekil Martindale Pilling Test Cihazı...76 Şekil Kesici Şekil Crockmeter Şekil Rotawash Yıkama Makinası Şekil Gri Skala Şekil Multifibre Kumaş Şekil 5.1. A Grubu Numunelerinin Sonforlama Çözgü Çekmesi Test çları Şekil 5.2. A Grubu Numunelerinin Sonforlama Atkı Çekmesi Test çları Şekil 5.3. B Grubu Numunelerinin Sonforlama Çözgü Çekmesi Test çları Şekil 5.4. B Grubu Numunelerinin Sonforlama Atkı Çekmesi Test çları Şekil 5.5. C Grubu Numunelerinin Sonforlama Çözgü Çekmesi Test çları Şekil 5.6. C Grubu Numunelerinin Sonforlama Atkı Çekmesi Test çları Şekil 5.7. A Grubu Numunelerinin Sonforlama Çözgü Kopma Mukavemeti Test çları Şekil 5.8. A Grubu Numunelerinin Sonforlama Atkı Kopma Mukavemeti Test çları X

13 Şekil 5.9. B Grubu Numunelerinin Sonforlama Çözgü Kopma Mukavemeti Test çları Şekil B Grubu Numunelerinin Sonforlama Atkı Kopma Mukavemeti Test çları Şekil C Grubu Numunelerinin Sonforlama Çözgü Kopma Mukavemeti Test çları Şekil C Grubu Numunelerinin Sonforlama Atkı Kopma Mukavemeti Test çları Şekil A Grubu Numunelerinin Sonforlama Çözgü Yırtılma Mukavemeti Test çları Şekil A Grubu Numunelerinin Sonforlama Atkı Yırtılma Mukavemeti Test çları Şekil B Grubu Numunelerinin Sonforlama Çözgü Yırtılma Mukavemeti Test çları Şekil B Grubu Numunelerinin Sonforlama Atkı Yırtılma Mukavemeti Test çları Şekil C Grubu Numunelerinin Sonforlama Çözgü Yırtılma Mukavemeti Test çları Şekil C Grubu Numunelerinin Sonforlama Atkı Yırtılma Mukavemeti Test çları Şekil A Grubu Numunelerinin Sanforlama Martindale Pilling Test çları Şekil B Grubu Numunelerinin Sanforlama Martindale Pilling Test çları Şekil C Grubu Numunelerinin Sanforlama Martindale Pilling Test çları Şekil A Grubu Numunelerin Sanforlama Kuru Sürtme Haslığı Test çları Şekil B Grubu Numunelerin Sanforlama Kuru Sürtme Haslığı Test çları XI

14 Şekil C Grubu Numunelerin Sanforlama Kuru Sürtme Haslığı Test çları Şekil A Grubu Numunelerin Sanforlama Yaş Sürtme Haslığı Test çları Şekil B Grubu Numunelerin Sanforlama Yaş Sürtme Haslığı Test çları Şekil C Grubu Numunelerin Sanforlama Yaş Sürtme Haslığı Test çları Şekil A Grubu Yıkama Haslığı Testinde Asetat Elyafına Akma Değerleri Şekil B Grubu Yıkama Haslığı Testinde Asetat Elyafına Akma Değerleri Şekil C Grubu Yıkama Haslığı Testinde Asetat Elyafına Akma Değerleri Şekil A Grubu Yıkama Haslığı Testinde Pamuk Elyafına Akma Değerleri Şekil B Grubu Yıkama Haslığı Testinde Pamuk Elyafına Akma Değerleri Şekil C Grubu Yıkama Haslığı Testinde Pamuk Elyafına Akma Değerleri Şekil A Grubu Yıkama Haslığı Testinde Nylon Elyafına Akma Değerleri Şekil B Grubu Yıkama Haslığı Testinde Nylon Elyafına Akma Değerleri Şekil C Grubu Yıkama Haslığı Testinde Nylon Elyafına Akma Değerleri Şekil A Grubu Yık. Haslığı Testinde Polyester Elyafına Akma Değerleri Şekil B Grubu Yık. Haslığı Testinde Polyester Elyafına Akma Değerleri Şekil C Grubu Yık. Haslığı Testinde Polyester Elyafına Akma Değerleri Şekil A Grubu Yıkama Haslığı Testinde Akrilik Elyafına Akma Değerleri Şekil B Grubu Yıkama Haslığı Testinde Akrilik Elyafına Akma Değerleri Şekil C Grubu Yıkama Haslığı Testinde Akrilik Elyafına Akma Değerleri Şekil A Grubu Yıkama Haslığı Testinde Yün Elyafına Akma Değerl Şekil B Grubu Yıkama Haslığı Testinde Yün Elyafına Akma Değerleri Şekil C Grubu Yıkama Haslığı Testinde Yün Elyafına Akma Değerleri Şekil A Grubu Su Haslığı Testinde Asetat Elyafına Akma Değerleri Şekil B Grubu Su Haslığı Testinde Asetat Elyafına Akma Değerleri Şekil C Grubu Su Haslığı TestindeAsetat Elyafına Akma Değerleri Şekil A Grubu Su Haslığı Testinde Pamuk Elyafına Akma Değerleri Şekil B Grubu Su Haslığı Testinde Pamuk Elyafına Akma Değerleri XII

15 Şekil C Grubu Su Haslığı Testinde Pamuk Elyafına Akma Değerleri Şekil A Grubu Su Haslığı Testinde Nylon Elyafına Akma Değerleri Şekil B Grubu Su Haslığı Testinde Nylon Elyafına Akma Değerleri Şekil C Grubu Su Haslığı Testinde Nylon Elyafına Akma Değerleri Şekil A Grubu Su Haslığı Testinde Polyester Elyafına Akma Değerleri Şekil B Grubu Su Haslığı Testinde Polyester Elyafına Akma Değerleri Şekil C Grubu Su Haslığı Testinde Polyester Elyafına Akma Değerleri Şekil A Grubu Su Haslığı Testinde Akrilik Elyafına Akma Değerleri Şekil B Grubu Su Haslığı Testinde Akrilik Elyafına Akma Değerleri Şekil C Grubu Su Haslığı Testinde Akrilik Elyafına Akma Değerleri Şekil A Grubu Su Haslığı Testinde Yün Elyafına Akma Değerleri Şekil B Grubu Su Haslığı Testinde Yün Elyafına Akma Değerleri Şekil C Grubu Su Haslığı Testinde Yün Elyafına Akma Değerleri XIII

16 1.GİRİŞ Halit Fikret TAMTÜRK 1. GİRİŞ Tekstil sektörü, hammaddeden başlayıp mamulün pazarlanmasına kadar olan aşamalardaki tüm prosesleri kapsar. Tüm bu proses aşamaları içerisinde terbiye proseslerinin ayrı bir önemi vardır. Çünkü tekstil terbiyesi ham tekstil ürünlerinin albenisini, çekiciliği arttırmak, o ürüne ilerideki kullanım yerine uygun özellikler kazandırmak veya var olan özelliklerini daha da iyileştirmek için yapılan işlemlerden oluşmaktadır. Doğal olarak terbiye işlemlerindeki asıl amaç; o ürünü satışa, tüketicinin beğenisine tam olarak hazır hale getirmektir. Tekstil terbiye işlemleri; kasar (ön terbiye), renklendirme ve apreyi kapsayan üç temel bölüme ayrılır. Gerek kumaş gerekse başka formlarda terbiye dairesine gelen bir aramamülün ilk göreceği işlem ön terbiye işlemidir. Ön terbiye işlemleri genelde hazırlama amaçlıdır. Yani bir tekstil ürününü terbiyede sonraki işlemlere hazırlayan, genelde ekstraktif yani üründe ağırlık kaybına neden olan işlemlerdir. Renklendirme işlemleri ile tekstil ürünleri istenilen renk ve desenlerle donatılır. Renklendirmenin asıl amacı kumaşa ilk bakış, ilk etki için çekicilik ve albeni kazandırmaktır. Asıl amaç o günkü moda rengin kumaşa kazandırılmasıdır. Apre işlemleri ön terbiye ve renklendirme işlemlerinden sonra kumaşlara uygulanılan kimyasal ve mekanik işlemlerden oluşmaktadır. Burada asıl amaç; kumaşın tutumunu, görünümünü ayarlamak ve geliştirmek, mümkünse o ürüne yeni kullanım özellikleri kazandırmak veya sahip olunan özellikleri geliştirmek, konfeksiyon için kesim, dikim kolaylıkları sağlamaktır (Tarakçıoğlu, 2000). Ön terbiye, terbiye ünitesinin ilk aşaması olması ve burada meydana gelebilecek bir hatanın devamındaki aşamaları da olumsuz etkileyebilecek bir aşama olmasından dolayı burada yapılan işlemlerin ilk defa da doğru yapılması terbiye açısından önemlidir. Ön terbiye işlemleri daha çok doğal liflere ve bunlar içerisinde özellikle pamuğa uygulanmaktadır. 1

17 1.GİRİŞ Halit Fikret TAMTÜRK Ham pamuk elyafı; hidrofob bir özellik veren mum ve yağlar, sarımtrak bir renk veren pigmentler (hemiselüloz ve pektinler), kül ve proteinler gibi yabancı maddeler içerirler. Bunlara ilave olarak; toplanırken karışan yaprak, çöpel, çırçırlamadan gelen çiğit artıkları da içerebilir. Bu istenmeyen maddeler; her ne kadar harman hallaç, tarak, penye gibi işlemlerde giderilse de, bir miktarı dokunmuş veya örülmüş mamule kadar taşınır. Ayrıca; dokumadan gelen haşıl maddesi, dokuma yağları, örmeden gelen mamul üzerinde örme yağları, parafin ve kirler bulunur. Bütün bunlar; mamulün görünümü bozar, hidrofob karakter kazandırır ve boyama, basma, apre gibi terbiye işlemlerinin yapılmasını zorlaştırır. Bu sebeple bu istenmeyen maddeler, ön terbiye işlemleri ile mamulden uzaklaştırılmalıdır. Pamuklu mamullere uygulanan ön terbiye işlemleri; ham kontrol, fırçalama, yakma, haşıl sökme, bazik işlemler, ağartma, optik beyazlatma ve merserizasyondur. Mamulün kullanılacağı yere, kirlilik durumuna ve cinsine göre bunlarda bir veya birkaçı uygulanabilir (Çoban, 1999). Ön terbiye işlemleri, tekstil terbiyesinde anahtar rolü oynar. Hatasız ve düzgün boyama ve aprenin yapılabilmesi için özellikle pamuğun ön terbiyesi çok önemlidir. Yapılan bir değerlendirmeye göre, tekstil terbiyesi sonucu mamullerde görülen hataların yalnızca %23'ü gerçek boya ve baskı, %11'i apre hatası olup geri kalanı (yaklaşık %66 sı) dolaylı ve dolaysız ön terbiye hatasıdır (Aniş, 1998). Bu sebeple ön terbiye işlemleri iyi bir boyama ve baskı için dikkat edilmesi gereken önemli bir aşamadır. Üzerinde durulması gereken bir diğer husus da, bütün tekstil mamullerin için tüm ön terbiye işlemlerinin gerekli olmadığıdır. Bazı hallerde sadece basit bir yıkama yeterli olabilmektedir. İyi bir terbiyeci mamulün durumuna göre hangi sırayla, hangi makinelerde ve hangi yönteme göre ön terbiye işlemlerinin yapılacağını saptar. Bu husus da kesin kurallar olmayıp, tecrübelere dayanılarak ve eldeki makine parkı da gözönünde bulundurularak karar verilir. Doğal olarak terbiye işlemlerindeki asıl amaç; o ürünü satışa, tüketicinin beğenisine tam olarak hazır hale getirmektir. Ama her türlü terbiye için önemli olan hususlar burada da geçerlidir. Amaç; içeriği, kaliteyi ve lezzeti koruyarak o ürüne o çekiciliği, albeniyi ve görünümü kazandırabilmektir (Aniş, 1998). 2

18 1.GİRİŞ Halit Fikret TAMTÜRK Ön terbiye işlemleri, boyama ve apre öncesinde yapılan işlemler bütünü olduğundan buradaki işlemler direkt olarak boyamayı ve apreyi etkilemektedir. İyi bir ön terbiye yapılmadığı zaman, boyama ve apre şartları istenildiği kadar uygun olsun sonuçta olumsuzluklar olacaktır. Bu bağlamda, ön terbiye işlemleri; kumaşın rengini, boya ve apre alma düzgünlüğü, kumaşın görünümü, tuşesi, tutumu, kullanım özellikleri ve mukavemet gibi bir çok özelliğini dolaylı veya dolaysız olarak etkilemektedir. Bu çalışmanın amacı, pamuklu dokuma kumaşlara uygulanan ön terbiye işlemlerinin oluşan mamul kumaşın üzerinde fiziksel ve kimyasal olarak oluşturduğu etkileri incelemek ve bu aşamaların etkinlik derecelerini belirlemektir. Bu çalışmada, proses olarak; ön terbiye aşamalarından olan yakma, kostik pişme, kostikleme, ve kasar (ağartma) aşamaları incelenmiş ve bu aşamaların bazılarının sabit olarak uygulanması, bazı aşamaların uygulanmaması ve bu aşamalarda kullanılan kimyasalların değerlerinde yapılacak oynamalarla kumaşın fiziksel özelliklerinde (mukavemet, tuşe, tutum, görünüm vs.) ve kimyasal özelliklerinde (renk, haslık vs.) olarak meydana gelecek değişikliklerin incelenmesi ve meydana gelen değişikliğin proseste kullanılmayan/kullanılan işlemler veya kimyasallarla ilişkilendirilmeye çalışılacaktır. Çalışmada, ilk işlem olarak yıkama işleminin yapılması ve numune kumaşlarda kullanılan haşıl maddesinin suda münhal olması dolayısıyla haşıl sökme prosesi tüm numune kumaşlar için sabit tutulup değişken bir ön terbiye parametresi olarak incelenmemiştir. Bazik işlemler, kasar, optik beyazlatma ve aşamalarından biri veya kullanılan kimyasalların değerlerinin değişimi şeklinde numune test prosesleri düzenlenecektir. Böylelikle değiştirilen veya uygulanmayan parametrenin sonucunda boyama, aprede ve mamul kumaşta meydana gelecek değişikler incelenmeye çalışılacaktır. 3

19 1.GİRİŞ Halit Fikret TAMTÜRK Çalışmalar, normal işletme şartlarında yapılmıştır ve çalışma için farklı dokuma konstrüksiyonunda ve iplik numaralarında, %100 pamuklu kumaşlar kullanılmıştır. Bunun için gerekli olan kumaşlar, özel bir sanayi kuruluşundan temin edilmiştir. Temin edilen bu kumaşların ön terbiye, boyama ve apre işlemleri, normal işletme şartlarında özel bir sanayi kuruluşunda yapılmıştır. İşlem sonu kumaşlara, kimyasal testler (haslık testleri; sürtme haslığı, deterjanlı yıkama haslığı ve su haslığı) ile fiziksel testler (Martindale pilling, mukavemet, yırtılma, çekmezlik, gramaj testleri ) uygulanmıştır. Çalışma kapsamında konunun daha kolay anlaşılması için daha önceki benzer çalışmalar, ön terbiye işlemleri ve makinaları, pamuk elyafının fiziksel ve kimyasal özellikleri ve uygulanan fiziksel ve kimyasal testler hakkında bilgilerde verilmiştir. 4

20 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Halit Fikret TAMTÜRK 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ön terbiye ve terbiye işlemlerinin kumaş özellikleri üzerine etkileri ile ilgili daha önce yapılan çalışmalar aşağıda özetlenmiştir: Yurdakul, A., (1999), klasik ağartma yöntemi (üç adımlı) ile tek adımlı ağartma yöntemlerinin, beyazlık derecesine etkisine, çöpel uzaklaştırmaya etkisine, hidrofilliğe etkisine, kumaş mukavemetine etkisine göre karşılaştırmasını incelemiştir.çalışmada bezayağı örgülü pamuk dokuma kumaş kullanılmıştır. Çalışma sonunda, iki yönteminde hidrofililik ve beyazlık değerleri arasında fark gözlenmemiştir. Çöpellerin uzaklaştırılmasında tek adımlı yöntemde daha iyi sonuçlar elde edilmiştir. Mukavemet açısından, klasik yöntemde daha iyi sonuçlar elde edilmiştir. Ağartma sonu tuşeleri incelendiğinde klasik yöntemle elde edilen kumaşların tuşesi daha sert olduğu gözlenmiştir. Ganssauge, D., (2001), çalışmasında, konfeksiyonda kumaşların özellikle sonbahar ve kış ayılarında düzgün dikilememesinin, terbiye işlemlerinden mi yoksa klima şartlarından mı kaynaklandığını araştırılmıştır. Çalışmada, HE (Higral Ekspansiyon: bir tekstil yüzeyinin çevre rutubeti artıkça boyuna ve enine genleşmesi ve nem azaldıkça çekmesi) değeri ve bu değerin ıslak ve kuru kumaş üzerinde ölçümleri karşılaştırılmıştır. Özellikle yüksek higral ekspansiyona uğramış kumaşlarda, düşük rutubetli ortamlarda yapılan dikişler, rutubetin artması durumunda dikiş kırışmalarına sebep olduğu, aksine yüksek rutubetli ortamlarda dikildiklerinde dikiş görünümlerinde bir kötüleşme görülmediği gözlenmiştir. Çalışmada HE değerlerinin ölçümü için 115 adet üst giyim kumaşı teste tabi tutulmuştur. Bunlardan 92 si yün ve karışımlarından oluşuyordu. Ayrıca içlerinde pamuktan ve pamuk karışımlı, keten, ipek, viskon, asetat, Lyocell, Modal, polyester, poliamid, poliakril ve elastan değişik elyaf türleri bulunan kumaşlar da kullanılmıştır. Çalışmada kumaşlara, boyama ve fiksaj işlemleri uygulanmış, boyama prosesi öncesi alkali işlem de uygulamıştır. Yünlü kumaşlara da genel bitim işlemleri uygulanmıştır. HE değeri çok yüksek ve düşük mamul elde etme hedefine ham kumaşlarla ulaşılamamıştır. Yün ve elastan kumaşların HE değerleri diğer kumaşlara göre yüksek çıkmıştır. 5

21 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Halit Fikret TAMTÜRK Test edilen materyallerin bir çoğunda HE değeri %3 ün üstünde, maksimum %13 dolayında olmuştur. Boya-terbiye proseslerinde değişiklik yapılması kumaşın mekanik-teknolojik özelliklerini etkilemediği gözlenmiştir. ç olarak, konfeksiyonda dikiş ipliklerinin çevre rutubeti artıkça çok az, yüksek higral ekspansiyona sahip kumaşları ise belirgin şekilde klimatik koşullardan etkilenip dikiş kıvrımlarına yol açtığı gözlenmiştir. Çeşitli klimatik koşullarda yapılan dikiş denmeleri gösteriyor ki, kumaş kondisyone edilir ve mümkün olduğu kadar yüksek salon nem ile çalışılırsa ve uygun dikiş koşulları sağlanırsa problemin olmadığı gözlenmiştir. Ekmekçi, A., Bilgin, E., (2001), selüloz elyafına uygulanan merserizasyon işleminin, lif özellikleri üzerinde meydana getirdiği fiziksel ve kimyasal değişimleri, deneysel verilere dayanarak açıklamaya çalışmışlardır. Çalışmada, merserizasyon işlemi uygulanmış ve uygulanmış numunelerin; parlaklık, mukavemet değerleri, boyanma özellikleri, nem alma kapasiteleri, kimyasal maddelere karşı reaktivitesi ve bu etkilerin germe derecesi, sıcaklı ve NaOH konsantrasyonuna bağlı olarak nasıl değiştiğini incelemişlerdir. Merserizasyon işlemi, selüloz elyafındaki kristalin bölgelerde meynada geldiğinden geri dönülmez işlemdir. Merserizasyon sonu, parlaklığın artığı, germenin artırılasına bağlı olarak daha fazla artığı, mukavemetin artığı, boyanma yeteneğinin artığı, nem alma değerinin arttığı, kimyevilerle reaksiyona girme reaktivitesinin artığı belirlemiştir.çalışmada sonuç olarak, merserizasyon işleminin lif özellikleri üzerindeki pozitif etkiler ve etkilerin germeye, sıcaklığa ve NaOH bağlı olarak değişim meydana getirdiği değişimler ortaya konmuştur. Çalışmada ayrıca, merserizasyonda işlem uygulanan materyalin formunun, iplik ve kumaş kontrüksiyonun (büküm, sıklık vs.), işlem sonu kurutma şartlarının da lifin merserizasyon derecesi üzerinde önemli etkiye sahip parametreler olduğu belirtilmiştir. Yurdakul, A., Öktem T., Kumbasar, P., Atav R., Korkmaz A., Arabacı A., (2003), çalışmalarında boyama işlemini müteakip uyguladıkları bitim işlemleri ve kimyasallarının kumaşın bazı haslık özellikleri üzerine etkilerini araştırmışlardır. 6

22 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Halit Fikret TAMTÜRK Apre işlemlerinde farklı özelliklerde yumuşatıcı ve fiksatörler kullanarak, bunların kumaşın, sürtme haslıkları, yıkama haslıkları, ışık haslıkları üzerine etkilerini açıklamaya çalışmışlardır. Elde ettikleri sonuçlarda, kullandıkları yumuşatıcıların kumaşların yıkama haslığı ve yaş sürtme haslığı üzerinde etkili olmadığı, ancak yumuşatıcıya kuru sürtme haslığı ve boyarmaddeye bağlı olarak da ışık haslığını düşürdüğünü belirlemişlerdir. Çalışmada, fiksatörlerle ilgili olarak normal fiksatörlerin kumaşın kuru ve yaş sürtme haslıkları üzerinde etkili olmadığı, ancak burada boyarmadde cinsine bağlı olarak kumaşın yıkama haslığını arttma, ışık haslığında ise azalma meydan geldiği belirlenmiştir. Çalışmada kullandıkları bazı özel fiksatörlerin, kumaşların yaş sürtme haslığını ve de yıkama haslığını bir miktar arttırdığı gözlenmiştir. Duran, K., ve Çay, A., (2003), pamuklu kumaşların farklı derişik alkali flotteleri ile bazik işleminin veya merserizasyonun buruşmazlık bitim işlemine etkileri adlı çalışmalarında, farklı alkalilerde işlem gören veya normal boyda merserize edilen ve ardından DMDHEU ile buruşmazlık işlemi gören pamuklu kumaşların reaksiyon kinetikleri ve fiziksel özellikleri incelenmiştir. Çalışma sonunda derişik alkali flotteleri ile bazik işlem gören buruşmazlık bitim işlemine tabi tutulduklarında, hız sabitleri işlem görmeyenlere nazaran daha yüksek olmaktadır. Hız sabitleri ise kumaşın şişme derecesini belirleyen önemli bir parametredir. Çalışmada derişik alkali çözeltileri ile gerilimsiz işlem (kostikleme) gören ve bazik işlem görmeyen kumaşların, DMDHEU ile buruşmazlık işlemi gördükten sonra kumaşların azot içeriği incelendiğinde, LiOH, NaOH ve KOH ile bazik işlem gören kumaşların benzer değerler gösterdiği ve işlem görmeyen kumaşlardan daha aktif olduğu gözlenmiştir. NaOH işlem gören kumaşlar, şişmiş durumda iken çapraz bir bağlayıcı ile muamele edildiğinde, iyi yaş buruşmazlık değerleri gösterdiği tespit edilmiştir. İşlemler sonunda, kopma uzamaları ve mukavemetleri açısından KOH ile işlem gören kumaş>naoh ile işlem gören kumaş>lioh ile işlem gören kumaş>işlem görmeyen kumaş sıralaması söz konusudur. 7

23 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Halit Fikret TAMTÜRK Aynı azot içeriğine sahip kumaşların kuru buruşmazlık değerleri NaOH velioh işlem gören kumaşlarda birbirine yakın, KOH işlem gören kumaşlarda ise bu ikisi nazaran yüksek, işlem görmeyen kumaşlarda ise daha düşük olduğu gözlenmiştir.yaş buruşmazlık değerlerinde ise şişme değeri en yüksek olan LiOH ile işlem gören kumaşları olduğu gözlenmiş, sonra sırasıyla NaOH, KOH ve işlem görmeyen kumaş yer almaktadır. Farklı alkalilerle sabit boyda merserize edilmiş ve çapraz bağlarla bağlanmış (buruşmazlık işlemi görmüş) kumaşların, kuru buruşmazlık açıları (DCRA), yaş buruşmazlık açıları (WCRA), mukavemet korunumu (TSR) ve kopma uzama (ER) değerleri, merserize işlemi görmeyen kumaşlara oranla daha yüksek olduğu gözlenmiştir. Yang, C. Q, Zhou, W., Lickfield, G., C., Parachura, K., (2003), çalışmalarında, kalıcı apre işlemi uygulanan pamuklu dokuma kumaşa, selülaz enzim işlemi uygulanarak, bu işlemin kumaşın performans özelliklerine etkisi araştırılmıştır. Çalışmada iki farlı proses uygulanmıştır. Birinci proseste, kumaş önce selülaz enzimi ile işlem görmüş, sonra polisakkaritle çapraz bağlamıştır. İkincisinde ise, önce polisakkaritle işlem görmüş ondan sonra selülaz enzimi ile işlem görmüştür. İşlem sonu kumaşlara mukavemet ve aşınma dayanımı testleri uygulanmış ve tuşe değişimleri incelenmiş çıkan sonuçlarla yapılan işlem arasındaki ilişki irdelenmiştir. Çalışmada sonunda birinci yöntemin kumaş tutumunu iyileştirdiği ancak mukavemette önemli kayıplara yol açtığı ve ayrıca selülaz konsantrasyonu artıkça aşınma dayanımının düştüğü gözlenmiştir. Uygulanan iki prosesinde, buruşma dayanımına etkisinin olmadığı tespit edilmiştir. Ravandi, S., A., Badrossamay, M., R., Morshed, M., (2004), yaptıkları çalışmada terbiye işlemlerinin bezayağı dokuma kumaş içerisinde oluşan iç kuvvetlere dağılımını incelemişlerdir. Kumaş içerisinde atkı ve çözgü ipliklerinin birleşme noktalarında iplik etkileşimi ile iç sürtünme kuvvetleri oluşmaktadır. Çalışmada uygulanan enzimatik hidroliz işleminin kumaş yüzeyindeki liflerin ve pillinglerin büyük bir kısmını yok ettiğini ve bio-parlatma prosesi esnasında oluşan mekanik hareket de dışarı çıkan lifleri yok ettiği gözlenmiştir. Çalışma da bioparlatma gibi terbiye işlemlerinin kumaş mekanik özelliklerinde (kopma ve bükülme histerizi) iyileşmeler meydana geldiği gözlenmiştir. 8

24 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Halit Fikret TAMTÜRK Gurarda, A., Meriç, B., (2005), çalışmalarında konfeksiyonda pamuk/elastan kumaşların dikimine etki edebilecek parametreleri incelemişlerdir. Bunun için inceledikleri kumaşların bir kısmına silikon apre işlemi, diğer kısma ise sadece yıkama işlemi uygulanmıştır. İşlem sonunda kumaşlara, yırtılma mukavemeti testileri yapılmıştır. ç olarak, uygulanan apre işlemin çözgü mukavemeti üzerinde önemli bir değişikliğe sebep olmadığı, atkı mukavemetinde ise olumlu yönde etki gösterdiği gözlenmiştir. Ayrıca, uygulanan silikon aprenin kumaş ile iğne arasında oluşan sürtünmeyi azalttığı da belirlenmiştir. Juodsnukyte, D., Gutauskas M., Krauledas S., (2005), yaptıkları çalışmada apre işlemlerinde kullanılan yumuşatıcıların tekrarlı yıkamalar sonucunda kumaş üzerinde mekanik etkilerini incelemişlerdir. Çalışmada, pamuk ve pamuk/polyester karışımı 4 farklı kumaş ve 3 farklı menşeide katyonik yumuşatıcı apre kimyevisi kullanılarak tekrarlı yıkama sonu (20 yıkama) kumaşın tutum ve mukavemet değerlerindeki değişimler incelenmiştir. ç olarak, katyonik yumuşatıcı kullanılması durumunda kumaşta meynada gelen tahribatlar daha az olmakta ve kumaşın sağlamlılığı işlem görmeyen kumaştan daha yüksek olduğu gözlenmiştir. İçoğlu, H., İ., (2006), pamuklu dokunmuş kumaşların reaktif boyarmaddelerle boyanması ve uygulama yönteminin incelemesi adlı çalışmasında, seçilen vinilsülfon esaslı reaktif boyarmaddeler ile farklı sıklık, gramaj ve örgü yapısında 8 pamuklu dokuma kumaş, üç farklı tonda (20 g/l, 60 g/l, 120 g/l) ve dört farklı yönteme göre (pad-batch, pad-steam, pad-thermazol, çektirme) boyanmıştır. İşlem sonu numune kumaşlara, renk ölçümü ve çeşitli haslık testleri uygulanmıştır. Çalışma sonunda, çektirme yöntemine göre boyanan numune kumaşların haslık değerleri genel olarak oldukça iyi çıkmıştır. En açık ton için çektirme ve padbatch yöntemlerinde renk eşleşmesi görülmüştür. Çalışmada, çektirme yönteminde; kumaş örgü yapısının, renk şiddeti üzerinde bir etkisinin olmadığı belirlenmiştir. Çalışmada ayrıca, ter ve ışık haslığı üzerinde boyama yönteminin oldukça etkili olduğu gözlenmiş ve bunlara ait en yüksek haslık sonuçları çektirme yöntemi ile elde edilmiştir. 9

25 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Halit Fikret TAMTÜRK Manich A., Marti, M., Sauri, R., M., Castellar, M., D., Carvaldo, J., (2006), yaptıkları çalışma uyguladıkları bazı terbiye işlemlerinin dokuma kumaş yapısına ve bazı fiziksel özelliklerine etkisini araştırmışlardır. Çalışlarında, yünlü, polyester/selüloz, polyester/yünlü, karışımı kumaşlar kullanılmıştır. ç olarak, uygulanan terbiye işlemlerinin, kumaşların daha dolgun ve kompakt bir yapı sağlayarak, onların fiziksel yapısında değişimler meydana getirdiği gözlenmiştir. Yapılan analizlerde, kumaş yoğunluğunda %46 ve örtme faktöründe %9 artma, kumaş kalınlığında ise %33 ve hava geçirgenliğinde %20-60 azalma meydana getirdiği belirlenmiştir. Yapılan çalışmalar daha çok, ön terbiye işlemlerinden bazik işlemler üzerinde olmuştur. Bazik işlemlerin, kumaşın renk ve performans özellikleri üzerindeki etkisi ortaya konmaya çalışılmıştır. Bu alanda yapılan çalışmalar daha çok boyama sonrası terbiye işlemlerinin mamül kumaş özellikleri üzerinde yapılmış olup, kimi çalışmada prosese bağlı farklılıklar, kimi zamanda kullanılan kimyeviler bağlı olarak farklılıklardan dolayı mamül kumaşın fiziksel özelliklerinde değişiklikler meydana getirmiştir. Çalışmalar gösteriyor ki terbiye proseslerinde kullanılan kimyeviler ve prosesler, kumaşların tutum, renk, mukavemet, haslık ve tuşe değerlerinde az veya çok etkili olduğu gözlenmiştir. Bu çalışma kapsamında, ön terbiye işlemlerinde yapılacak proses değişikliklerinin mamul kumaşın çekmezlik, kopma ve yırtılma mukavemeti, pilling özellikleri, sürtme haslığı, yıkama ve su haslığı değerlerinde ne tür farklılıklar ortaya koyduğu araştırılacaktır. 10

26 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK 3. TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Terbiye kelimesi ile anlatılmak istenilen; elde bulunan varlığı o günün istek ve beklentilerine uygun olarak hazırlayıp donatmak, ona yeni özellikler kazandırmak veya onda var olan özellikleri iyileştirmek ve geliştirmektir. Tekstil terbiyesi ham tekstil ürünlerinin albenisini, çekiciliği arttırmak, o ürüne ilerideki kullanım yerine uygun özellikler kazandırmak veya var olanları daha da iyileştirmek için yapılan bir dizi işlemlerden oluşmaktadır. Doğal olarak terbiye işlemlerindeki asıl amaç; o ürünü satışa, tüketicinin beğenisine tam olarak hazır hale getirmektir. Ama her türlü terbiye için önemli olan hususlar burada da geçerlidir. Amaç; içeriği, kaliteyi ve lezzeti koruyarak o ürüne o çekiciliği, albeniyi ve görünümü kazandırabilmektir. Öbür türlüsü her zaman için bir göz boyamacadır. Ancak şu da unutulmamalıdır ki; doğru bilinçlenmenin sağlıklı örgütlenme yapılarının oluştuğu ve de globalleşmenin farkına varmış veya o çemberin içine girmiş toplumlarda bu tür göz boyamacılığı modasının ve devrinin artık geçmişte kaldığı bilinmelidir (Tarakçıoğlu, 2000) Terbiye işlemlerinde önemli olan husus; kumaş yapılan işlemler sırasında, aşırı zorlamaması, hırpalamaması ve yıpratılmamasıdır. İşlemler sırasında görebileceği zararlar en düşük seviyede tutulmalıdır. Terbiyede işlem gören tekstil ürünleri farklı şekil ve formlarda olabilir. Genellikle yüzey haline getirilmiş yani dokuma, örme veya dokusuz yüzey şeklinde olmalarına karşın bunların dışında değişik şekillerde ki tekstil ürünlerinin terbiye işlemleri de yapılmaktadır. Örneğin; açık elyaf, band, tops, çile veya bobin halindeki iplikler ve çözgü levendi, kumaş levendi terbiyesi gibi. Ancak daha önce de belirtildiği gibi genellikle dokunmuş, örülmüş veya dokusuz yüzey haline getirilmiş durumdaki tekstil malzemelerinin veya yine bunlardan yapılmış hazır tekstil ürünlerinin (bitmiş) terbiyesi yapılmaktadır (Çoban, 1999). 11

27 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK Tekstil terbiyesi tekstil endüstrisinin ana dallarından biridir. Ancak tekstil terbiyesi de kendi içinde, uygulanan işlemlerin yapıları ve özellikle bu işlemlerin amaç birlikteliği bakımımdan üç ana dala ayrılmaktadır. Buna göre tekstil terbiyesinin ana dalları; Ön Terbiye Renklendirme Bitim işlemleri (apre) olarak sıralanmaktadır Ön Terbiye İşlemleri Kumaşa doğrudan satış için artı bir değer kazandırmayan işlemlerdir. Daha çok bir tekstil ürününü terbiyede sonraki işlemlere hazırlayan, genelde ekstraktif yani üründe ağırlık kaybına neden olan işlemlerdir. Ön terbiye işlemleri özellikle doğal lifler için büyük önem taşımaktadır. En fazla ön terbiye işlemi pamuklu kumaşlar için söz konusudur. Örneğin; fırça-makas, haşıl sökme, pişirme, kaynatma (hidrofilleştirme), ağartma (kasar), merserizasyon gibi. Ön terbiye işlemleri gelede hazırlama amaçlıdır. Kumaşta fazla bir değer artışı yaratmazlar. Bu nedenle pasif işlemlerdir. Mümkün olduğu kadar bu işlemler kombine edilerek bir arada ve optimum maliyetle yapılmalıdır. Ama mutlaka gerektiği kadar ve özenli bir şekilde yapılmalıdır (Çoban, 1999) Haşıl Sökme Kumaşların dokunması sırasında, çözgü iplikleri, mekiğin (veya mekikçiğin, kancanın, basınçlı havanın, suyun) hareketi ve ağızlığın açılması gibi mekanik zorlanmalarla karşı karşıya kalmaktadır. Çözgü ipliklerinin yüzeyindeki lif uçlarını, iplik yüzeyine daha iyi yapıştırarak, daha kapalı, daha kaygan, daha sağlam hale getirerek ve böylece dokuma sırasında çözgü kopmalarını azaltmak için çözgü ipliklerine genellikle bir haşıllama işleminden geçirilir. Ancak etkin bir boyama ve baskının elde edilmesi için haşılın etkili bir biçimde sökülmesi gerekir. 12

28 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK Her ne kadar haşıllama işlemi dokuma dairesinde yapılmaktaysa da dokumadan sonra işi biten haşılın kumaştan uzaklaştırılması (sökülmesi) terbiye dairesinde yapıldığından, haşıl konusunda dokumacı ve terbiyeci temas halinde bulunmalarında büyük yarar vardır. Haşıl maddeleri doğal ve yapay haşıl maddeleri olarak ikiye ayrılır: Doğal kaynaklı haşıl maddeleri; nişasta, modifiye nişasta (dekstrin), CMC, metil selüloz v.b. Yapay (sentetik) haşıl maddeleri; polivinilalkol (PVA), poliakrilat, stiren maleik asit esteri, vb. Ayrıca haşıl maddeleri suda çözünebilirlik etkisine göre de iki grupta incelebilir: Suda çözülebilir haşıl maddeleri; Akrilat, PVA, CMC, özel modifiye nişasta v.b. Suya dayanıklı haşıl maddeleri; Nişasta, modifiye nişasta, polyester v.b. Suda çözülebilen sentetik haşıl maddeleri ile yapılan haşılların sökülmesi kolaydır. İyi bir ıslatıcı ilave edilerek yapılacak bir yıkama haşıl maddesinin uzaklaştırmaya yetebilmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken husus yavaş çözülen haşıl maddelerinin uzaklaştırılabilmeleri için belirli bir süreye gereksinme olduğudur. Yıkama bir haspel veya halat yıkama makinasında yapılıyorsa, yıkama süresinin uzatmak bir sorun değildir. Fakat yıkama geniş yıkama makinalarında kesiksiz olarak yapılıyor ve yakma makinasının hızıyla çalışılıyorsa yıkama süresi yeterli olmayabilir. Yıkama süresinin yeterli olmadığı hallerde, kumaşı ıslattıktan sonra sarıp bekleterek haşıl maddesini durulamayla uzaklaşabilecek hale gelmesini sağlamak ve sonra yıkamak şeklinde çalışma yapılabilir. Nişastanın haşıl maddesi olarak kullanıldığı haşılların sökülmesi çeşitli yöntemlere göre yapılabilir. Fakat bu çalışma yöntemlerinin hepsi, önce nişasta makro moleküllerini parçalamak, sonra yıkayarak uzaklaştırmak esasına dayanmaktadır (Tarakçıoğlu, 2000). 13

29 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK Bu çalışma kapsamında, 3 tip kumaş için haşıllama aşamasında ROTTA firmasının ROTTA SCHLICTE 989 adlı haşıl kimyevisi kullanılmıştır. Kimyevi yapı olarak suda münhal bir PVA tipi haşıl kimyevisidir. Bu kimyevinin kumaştan uzaklaştırılması, açık en yıkama makinesinde 95ºC kaynar yıkama ve 3 g/lt TENSEN WA (ıslatıcı) kullanılarak, kumaş yüzeyinden uzaklaştırılabilmektedir. Bu bağlamda, haşıl sökme işlemi çalışma için bir parametre olarak ele alınmamıştır. Tüm numunelerin ilk terbiye işlemleri olarak, yıkama ve kurutma işlemi yapılmış ve değişken parametreler olarak bundan sonraki terbiye adımları ele alınmıştır. Aşağıda haşıl sökme işlemi esnasında kullanılan Brugman açık en yıkama makinasının şekli ve makinaya ait teknik parametreler verilmiştir. Şekil 3.1. Brugman Yıkama Makinası (Brugman, 1980) Haşıl Sökme Teknik Parametreleri : Bu makina yıkama teknelerinden oluşmaktadır. Enzimatik haşıl sökmenin de uygulandığı bu makinanın teknik parametreleri şöyledir: - 1.Tekne Giriş Açıcı Hava Basıncı : 1,5 kg/cm 2-1.Tekne Terazi Hava Basıncı : kg - 2.Tekne Terazi Hava Basıncı : kg - 3.Tekne Terazi Hava Basıncı : kg - 1.Tekne Baskı Silindir Basıncı : 3 Ton - 2.Tekne Baskı Silindir Basıncı : 5 Ton 14

30 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK - Pamuklular İçin Yıkama Suyu Sıcaklığı : C o - P/V İçin Yıkama Suyu Sıcaklığı : C o - Pamuklular İçin Yıkama Hızı : m/dk - P/V İçin Yıkama Hızı : m/dk Yakma İşlemi Bitmiş kumaş üzerinde hav tüycüklerinin bulunması istenmiyorsa tüylerin yok edilme işlemi yakma makinesinde yapılır. Kumaş üzerindeki tüyler kumaşı daha mat ve soluk gösterir ayrıca fazla tüyler kumaşın kullanımı esnasında boncuklanmaya neden olur.. kaynak Şekil 3.2. Yakma Makinası kaynak Şekil 3.3. Yakma Makinası Yakma makinesinin en önemli ve temel görevi gelen kumaşı yakarak diğer proseslere hazırlamaktır. Ham olarak gelen kumaş üzerindeki elyaflar kumaşa istenmeyen bir özellik kazandırır. Bu elyaflar kumaşı martlaştırır, kumaş üzerinde boncuklanmaya neden olur. Uçları açıkta olduğu için boyanmaz ve kırçıllanma hatası adı verilen hata oluşur. Ayrıca bu elyaflar basma işlemi esnasında şablonların arasına girerek desenin net çıkmasını engeller. Tüm bu elyaf uzantılarından kaynaklanan hataları yok etmek amacıyla elyaf uçları yakılır. Yakma işlemi sonrasında kumaşta parlaklık, renk canlılığı, yumuşak tuşe sağlanır. Ayrıca boncuklanma önlenir, hava geçirgenlik özelliği artar (Çoban, 1999). 15

31 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK (a) (b) kaynak Şekil 3.4. Yakma Öncesinde (a) ve Sonrasında (b) Kumaşın Görünümü Propan + Bütan karışımlı sanayi tüplerinden sağlanan yakıtla kumaşın üstüne belirli uzaklıkta alev püskürtülür. Yakma işlemi sırasında kumaşı aleve doğru net bir şekilde yönlendirmek için silindirler içinden soğuk su geçirilir. Bunların içinden su geçirilerek aşırı ısınması önlenir. Silindirlerin çekiş pozisyonuna göre kumaş alev beklerine istenilen doğrultuda ve uzaklıkta gelir. Silindirlerin suyunun 50 C civarında olması istenir. Bunun amacı silindir üzerindeki terlemeyi önlemektir. Alev beklerinde ise alev şiddeti havanın debisiyle doğru orantılıdır. Bunun için gaz/hava oranının doğru tespit edilip kumaş üzerinde beklerin deliklerinden ayni oranda ayni kızgınlık çıkması istenir. Çalışma kapsamında fabrikada kullanılan Osthoff-Senge Yakma Makinesi başlıca 5 bölümden oluşur: 1) Kumaş giriş kısmı: Kumaşın makineye istenen gerginlikte ve düzgünlükte girmesini sağlayan gergi ve istikamet rolikleri, kenar açıcı roliklerden meydana gelmiştir. Kumaş gerginliği elle ayarlanabilir. 2) Yakma kamarası: Kumaşa yakma işleminin uygulandığı kısımdır. Kumaş buraya istenen istikamette girdikten sonra yaklaştırma roliği sayesinde, aleve ayarlanan şekilde yaklaştırılır veya uzaklaştırılır. Alev bekleri (ocaklar) ateş tuğlalarından yapılmıştır ve burada bütan gazı yakılarak kumaşa uygulanır. Alev bekleri, alev-kumaş açısını ayarlayabilmek için hareket edebilecek şekilde yapılmıştır. 16

32 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK 3) Fırça kısmı: Bu kısım yakmadan sonra kumaş üzerinde kalan pisliklerin temizlenmesi amacıyla mevcut bulunmaktadır. 4) Tekne: Haşıl sökme işlemi yapılacağı zaman veya çok ince kumaşların yakılması sırasında kullanılır. Kumaş yakıldıktan sonra teknedeki flotteden geçirilerek dışarı alınır. 5) Çıkış kısmı: İşlemi tamamlanan kumaş buradan geçirilerek arabaya alınır veya roliğe sarılır. Daha sonraki işlemler için hazırlanmış olur. Ayrıca kumaş sıcaklık göstergesiyle makineden çıkan kumaşın sürekli ölçülür. Müşteri isteğine göre kumaşın tek yüzü veya iki yüzü bir kez veya tek yüzü iki kez yakılabilir. Tek-çift yakma ayarı ile tek veya iki ocağın aynı anda yanması, böylece kumaşın bir veya iki yüzünün yanması sağlanabilir. Oshoff-Senge yakma makinesinde, çalışma hızı 50 m/dk yı aşmadığı sürece bekler kumaş yakma pozisyonuna geçmezler. Hız, 50 m/dk yı aştığında otomatik olarak yakma pozisyonuna geçerler. Kumaş çıkış sıcaklığı sürekli olarak ölçülür ve 120 C yi aştığında alev basıncı otomatik olarak azalır. Valle beklerin arasındaki mesafe ayarlanabilir olsa da genelde 12 mm olarak ayarlı kalır ve değiştirilmez. Valin içinde kullanılan soğutma suyunun sıcaklığı 80 C yi aştığında ocak yine otomatik olarak söner. Yakma Makinası Teknik Parametreleri : - Kumaş Bek Arası Mesafe: P/V için : 8-10 mm P/P için : 8-10 mm V/K için : 8-10 mm Lycra için : 25 mm - Gaz Basıncı : mbar - Hava Basıncı : mbar - Hava-Gaz Karışımı Basıncı : mbar - Hava-Gaz Karışımı (%) :

33 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK - Tüp Çıkışı Gaz Basıncı : 0,6-1 Bar - Yakma Girişi Ön Fırça Ayarı : Açık - Yakma Çıkışı Son Fırça Ayarı : Açık - Soğutma Suyu : Vana açık - Tank Çıkış Gaz Basıncı : 2-3 kg/cm 2 - P/V Kumaşlar İçin Hız : 100 ± 10 m/dk - P/P Kumaşlar İçin Hız : 100 ± 20 m/dk - V/K Kumaşlar İçin Hız : 100 ± 10 m/dk - Lycra Kumaşlar İçin Hız : 120 mt/dk Piyasada elektrikli ve levhalı yakma makinaları da mevcuttur. Ancak iyi bir yakma etkisi sağlanamaması ve maliyetin yüksek olması nedeniyle piyasada çok fazla kullanılmamaktadır. Yakmayı Etkileyen Faktörler ; Bir yakma makinasında elde edilen etki birinci derecede şu faktörler tarafından belirlenmektedir. Alev Kuvveti ( Yoğunluğu ) : Alev kuvveti veya yoğunluğu denilince, yakma alevi tarafından birim zamanda, belirli bir yüzeydeki kumaşa aktarılan enerji miktarı anlaşılmaktadır. Gazhava karışımı iyi ayarlanıp mavi alev elde edilmelidir (mavi alevde ısı yüksektir). Alev yoğunluğu makine üzerinde ki bir manometre ile takip edilir. Bu parametre yakma makinasının ayarı için çok önemlidir. Kumaş Geçiş Hızı : Kumaş geçiş hızı yükseldikçe, kumaşın alev ile temas ettiği sürede azalmaktadır. Bu nedenle geçiş hızı ayarlanarak da yakma etkisi azaltılıp çoğaltılabilir. Makinaların çoğunda geçiş hızı m/dk arasında ayarlanabilmekte ise de, genellikle m/dk arasındaki hızlarda çalışılmaktadır. 18

34 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK Kumaş ile Bek Arasındaki Mesafe : Bek deliğinden çıkan alev, delikten uzaklaştıkça yaygınlaşmakta ve dolayısıyla birim yüzeye isabet eden alev temperatürü düşmektedir. En yüksek verim bek-kumaş arasındaki mesafe 5-6 mm olduğunda sağlanmaktadır. Beklerin Pozisyonu : Beklerle (alevle) kumaşın temas ediş şekli de, elde edilecek yakma derecesini önemli bir şekilde etkilemektedir. Özellikle son yıllarda sentetiklerin ve bunların doğal liflerle karışımlarının miktarının artmasıyla bek pozisyonunun doğru seçilmesi iyi bir yakma için birinci şart haline gelmiştir. Bek pozisyonları teker teker incelenecek olursa bunlar üç ayrı şekilde açıklanabilir; 1-Teğet yakma: Alev bir rolik (silindir) üzerinden geçen kumaşa teğetsel bir şekilde püskürtülür. Sentetiklerde tercih edilir. Yakma etkisi zayıftır. kaynak Şekil 3.5. Teğet Yakmada Bek Pozisyonu(a-kumaş, b-val, c-alev beki) 2-Val üzerinde yakma: Kumaş soğutulan rolikler üzerinden geçerken alev etkisine maruz bırakılır. Bek ile kumaş arasında 5-25 mm mesafe olmalı; kumaşın akış hızı m/dk olmalıdır. Erime tehlikesi olan karışımlarda uygulanır. kaynak Şekil 3.6. Val Üzerinde Yakma İşleminde Bek Pozisyonları 19

35 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK 3-Kumaşı dik yakma: Kumaşa alev direkt olarak püskürtülür. Kumaş içine nüfuz etmiş kuvvetli bir yakma etkisi sağlanır. Pamuklu kumaşlarda kumaşı direkt yakma yöntemi daha çok kullanılır. kaynak Şekil 3.7. Kumaşı Doğrudan Yakma İşleminde Bek Pozisyonu Kostik Pişme İşlemi Doğal pamuk lifleri yapısında selüloz ve nem haricinde yağ, vaks, pektin, hemiselüloz, protein gibi safsızlıklar içerirler. Bu safsızlıklar liflere yumuşak ve güzel bir tutum kazandırmakla birlikte liflerin hidrofob bir karakter kazanmasının sağlarlar. Bu sebeple boyama, baskı gibi yaş işlemlerde iyi bir sonuç elde etmek zorlaşır, liflerin ıslanması engellenir. Hidrofilleştirme de denilen kostik pişirme işlemi sonucunda pamuk lifleri daha hidrofil bir yapı kazanırlar. Hidrofilleştirme işleminde gelişen olaylar şunlardır: a) Sabunlaşabilen yağ ve vakslar sabunlaştırılır. b) Pektinler sodyum pektinata dönüştürülür ve suda basitçe çözünür. c) Mineraller çözünür. d) Proteinler suda çözünebilen aminoasitlere dönüştürülür veya amonyağa bozunur. e) Sabunlaşmayan yağlar, sabunlaşabilen vaksların hidrolizi esnasında emülsiye edilebilir. f) Haşıl sökümünde uzaklaştırılamayan haşıl uzaklaştırılır. g) Hemiselülozlar ve küçük selüloz molekülleri çözünür. 20

36 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK h) Ağartma prosesinde kumaş yapısındaki bitçiklerin uzaklaştırılması kolaylaşır. i) Dokumadan gelen makine yağları Pamuk/Pes kumaşlarda, Pes iplik çekiminde ilave edilen eğirme yağları uzaklaştırılır. Kumaş üzerinde bulunan doğal kaynaklı safsızlıkların haricinde, kumaşta bulunması muhtemel dokuma yağları, kirler, toz ve çepeller de bu bölümde uzaklaştırılır. Kostik pişme kimyasalları ve yardımcı maddeler : -Sodyum Hidroksit: Pişmeyi sağlar. Kumaşın hidrofil (emicilik) özelliğini artırır, yüzeydeki çeperlerin haşıl maddelerinin sökülmesini sağlar. -Cottoclorin (Islatıcı): Verilen kimyevilerin kumaş tarafından daha iyi ve yeteri kadar emilmesinin kolaylaştırır -Verolan NBT (İyon Tutucu): Metal iyonlarının kumaş üzerinde birikmesini önler, sıvı içerisinde kalmasını sağlar. Pişme işlemi, Küsters Kontinü Kasar Makinasında yapılmıştır. Bu makina ile sadece, sadece kostik pişme, yapılacağı gibi sadece ağartma (kasar), sadece kostikleme, kostikleme kasar, kostikleme pişme, pişme ağartmada yapılabilmektedir. Şekil 3.8. Küsters Kontinü Kasar ve Yıkama Makinası (Küsters, 1998) 21

37 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK Küsters Kontinü Kasar ve Yıkama Makinesinin Çalışma Prensibi: Küsters kasar makinesinin çalışma prensibi uygulanan prosese göre farklılık göstermektedir.. Makinanın girişinde 2000 lt hacminde bir kimyevi teknesi bulunmaktadır. Buharlatma kamaraları ve fulard, makinenin üst kısmında bulunmaktadır. Buharlatma kamarası öncesi 2, sonrasında 6 olmak üzere toplam 8 adet yıkama kamarası bulunmaktadır. Bu makinenin giriş kısmında sensörler bulunur. Bu sensörler kumaşın atkı yönünde düzgünsüz girişini önler. Kumaş ilk olarak içinde soğuk su bulunan fularda (tekne) girer ve sıkılır. Sonra kumaş 2 büyük tamburdan geçer. Kumaşın üzerine bu tamburlara girmeden su püskürtülür ve çıkışında kumaş üzerindeki fazla su emilir. Kumaş daha sonra esas yıkama teknelerine girer. Burada kumaş iki yıkama teknesinden geçtikten sonra makinenin üst kısmında bulunan fularda (fleksip) girer. Burada kumaşa pişme kimyevileri verilir ve ardından sıkıldıktan sonra buharlatma kamaralarına girer. Kumaş burada 102 C civarındaki sıcaklıkta buharla muamele edildikten sonra tekrar makinenin aşağı kısmında bulunan yıkama tekneleri bölümüne gelir. Burada kumaşın durulanması ve nötralizasyon işlemleri yapılır. Beşinci yıkama kamarasında kumaş ph ının ayarlanması için asetik asit bulundurulur. Tekne ph ı 4-5 arasına ayarlanır. Son teknede ise kumaş soğuk sudan geçirilir, sıkılır ve çıkış kısmında roliğe sarılır. Küsters kontinü yıkama makinasına ait makine parametreleri aşağıda verilmiştir; Küsters Kontinü Kasar Makinası için Teknik Parametreler : - Giriş (Islatma) Teknesi Su Sıcaklığı : 40 o C - Giriş (Islatma) Teknesi Val Basıncı : 3 Bar - Giriş (Islatma) Teknesi Terazi Basınçları : 4 Bar - 1. Yıkama Kamarası Su Sıcaklığı : 70 o C - 1.Yıkama Kamarası Giriş Terazi Basıncı : 4 Bar - 1.Yıkama Kamarası Çıkış Terazi Basıncı : 4 Bar - 1.Yıkama Kamarası Çıkış Baskı Silindiri Basıncı : 2 Bar 22

38 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK - 2. Yıkama Kamarası Su Sıcaklığı : 70 o C - 2.Yıkama Kamarası Giriş Terazi Basıncı : 4 Bar - 2. Yıkama Kamarası Çıkış Terazi Basıncı : 4 Bar - 2. Yıkama Kamarası Çıkış Baskı Silindiri Basıncı : 2 Bar - Reaksiyon Kamarası Sıcaklığı : 102 o C - Reaksiyon Kamarasındaki 5.,6.,7.,8. Terazi : Pişirme 5, Reaksiyon Kamarasındaki 5.,6.,7.,8. Terazi : Kasar 3-5 bar - Kostik Pişme Esnasında Fleksip Sıcaklığı : 60 o C - Peroksit Kasar Esnasında Fleksip Sıcaklığı : 30 o C - 3. Yıkama Kamarası Su Sıcaklığı : 95 o C - 3.Yıkama Kamara İçi Terazi Hava Basıncı : 4 Bar - 3.Yıkama Kamarası Çıkış Terazi Hava Basıncı : 4 Bar - 3.Yıkama Kamarası Çıkış Baskı Silindiri Basıncı : 2 Bar - 4.Yıkama Kamarası Su Sıcaklığı : 95 o C - 4.Yıkama Kamara İçi Terazi Hava Basıncı : 4 Bar - 4.Yıkama Kamarası Çıkış Terazi Hava Basıncı : 4 Bar - 4.Yıkama Kamarası Çıkış Baskı Silindiri Basıncı : 2 Bar - 5.Yıkama Kamarası Su Sıcaklığı : 95 o C - 5.Yıkama Kamara İçi Terazi Hava Basıncı : 4 Bar - 5.Yıkama Kamarası Çıkış Terazi Hava Basıncı : 4 Bar - 5.Yıkama Kamarası Çıkış Baskı Silindiri Basıncı : 2 Bar - 6.Yıkama Kamarası Su Sıcaklığı : 95 o C - 6.Yıkama Kamara İçi Terazi Hava Basıncı : 4 Bar - 6.Yıkama Kamarası Çıkış Terazi Hava Basıncı : 4 Bar - 6.Yıkama Kamarası Çıkış Baskı Silindiri Basıncı : 2 Bar 23

39 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK - 7.Yıkama Kamarası Su Sıcaklığı : o C - 7.Yıkama Kamara İçi Terazi Hava Basıncı : 4 Bar - 7.Yıkama Kamarası Çıkış Terazi Hava Basıncı : 4 Bar - 7.Yıkama Kamarası Çıkış Baskı Silindiri Basıncı : 2 Bar - 8.Yıkama Kamarası Su Sıcaklığı : 40 o C - 8.Yıkama Kamara İçi Terazi Hava Basıncı : 4 Bar - 8.Yıkama Kamarası Çıkış Terazi Hava Basıncı : 4 Bar - 8.Yıkama Kamarası Çıkış Baskı Silindiri Basıncı : 2 Bar Küsters Kasar makinesinde Pamuk, Polyester/Pamuk ve Pamuk/Lycralıların kumaşların yıkama ve bazik işlemleri de yapılır. Makine çalışma hızı genellikle 30 m/dk dır Kasar (Ağartma) İşlemi Ağartma işleminin birinci amacı pamuğa arzu edilmeyen esmerliği veren renkli safsızlıkları(boyarmaddeleri) gidermektir. Kumaşın beyaz olarak satışa sunulması isteniyorsa mutlaka bir ağartma işlemine tabi tutulması gerekmektedir. Ayrıca boya ve baskı yapılacak kumaşlarda daha parlak renk elde etmek için yeterli miktarda bir ağartma yapılmasında yarar vardır. Ağartma işlemleri ile kumaş üzerinde bulunan doğal sarımtırak kahverengi pigmentler bozuşturularak kumaştan uzaklaştırılmaktadır. Ağartma işleminde oksidatif ağartma maddeleri kullanılır. Bu tür maddelerle çalışıldığında ağartma olayı atomik oksijenin açığa çıkmasıyla başlar. Oksidatif ağartma maddelerinin en önemlileri hidrojen peroksit, sodyum hipoklorit ve sodyum klorittir. Çalışma kapsamında Hidrojen peroksit ağartması uygulanmıştır. Hidrojen Peroksit (H 2 O 2 ) redoks potansiyeli diğer ağartma maddeleri arasında en düşük olduğundan dolayı pamuklu mamüllerin ağartılmasında daha çok kullanılır. 24

40 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK Çalışma kapsamında Hidrojen peroksit ağartması uygulanmıştır. Bu nedenle burada daha çok H 2 O 2 (Hidrojen Peroksit) ağartması üzerinde durulacaktır. Ayrıca H 2 O 2 ağartması sonucu ortaya tehlikeli atıklar çıkmaz ve kumaş üzerinde yıpranma ya da lekeler oluşturmaz. Hidrojen peroksit soğuk ve sıcak olmak üzere iki şekilde uygulanabilir. Ve bu ağartma işlemi alkali veya asidik ortamda yapılabilir. Ancak alkali ağartma daha yaygın olarak kullanılmaktadır. Kasar işlemi kumaşlara şu özellikleri kazandırmak için uygulanır: Haşıl, pektin, mum, katalik maddeler gibi safsızlıkların düzgün bir şekilde uzaklaştırılması. Daha iyi boya nakli için, düzgün şekilde şişmiş lifler. Sabit bir ph. Düzgün bir atık nem yüzdesi. Düzgün bir su emme yeteneği. Beyaz ve pastel tonlar için daha iyi bir beyazlık sağlamak. Koyu renk boyama ve baskıda parlaklığı arttırmak. Çekirdek kabuklarını uzaklaştırarak kumaşın görünümünü iyileştirmek. Peroksit ağartmanın kimyası oldukça karışık olup, henüz tam olarak açıklanamamıştır. Hidrojen peroksit kimyasal olarak zayıf asidik bir maddedir. Alkali ortamda ağartma etkisini sağlayan perhidroksil anyonları oluşmaktadır. Hidrojen peroksit ağartmasında beyazlığı sağlayan madde, bozunma reaksiyonu sonucu açığa çıkan serbest haldeki oksijen gazı olsaydı ağartma prosesine herhangi bir şekilde oksijen gazının püskürtülmesi ile beyazlatma sağlanabilirdi. Hidrojen peroksit stabil olmayan H 2 O 2 formülasyonunda bir maddedir ve sıcaklık, ışık, alkali ortam ve ağır metal iyonları etkisiyle kolaylıkla aşağıda verilen reaksiyon denklemindeki gibi parçalanır ve açığa serbest halde oksijen gazı çıkar. Ağartmayı sağlamayan reaksiyon: kaynak Şekil 3.9. Hidrojen peroksit ağartma reaksiyonu Serbest haldeki oksijen gazı bir kayıptır, ağartma prosesinde hiç bir işe 25

41 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK yaramaz. Bu bozunma reaksiyonu tek yönlüdür dolayısıyla geriye dönüşü yoktur. Organik bazlı stabilizatörler, yukarıda verilmiş olan ve ağartmayı sağlamayan dolayısıyla istenmeyen bu tek yönlü reaksiyonu önleyerek hidrojen peroksiti stabilize ederler. Hidrojen peroksitle ağartma bazik ortamda yapılır. Kumaş daha önce pişirme gibi bazik işlem görmüş ise PH=10-11, eğer ham kumaş ise PH=11-12 arasında çalışılır. Ağartmayı sağlayan ana reaksiyonlar ise aşağıda verilmiş bir denge reaksiyonu ile onu takip eden ve pamuk ile olan tek yönlü reaksiyondur: kaynak Şekil Hidrojen peroksit ile pamuğun ağartılma reaksiyonu Ağartmayı sağlayan H 2 O iyonlarıdır ve bu iyonlar bir denge reaksiyonudur; ortamda ağartılacak pamuk oldukça H 2 O iyonları tek yönlü reaksiyona girer. İki yönlü denge reaksiyonu sağa kayar ve H 2 O 2 tüketilir. Burada genel olarak her zaman dikkat edilmesi gereken husus, sisteme fazla H 2 O 2 konulmamalıdır. Pamuk üzerindeki bütün yabancı maddelerin oksitlenmesi bittikten sonra ortamda H 2 O 2 kalır ve ağartmaya devam edilirse oksiselüloz meydana gelir, dolayısıyla lifler zarar görmüş olur. İyi bir ağartmayı sağlamanın yanında kasar prosesinde bir çok hususa dikkat etmek gerekir (Gemsan, 2006). Kasar kimyasalları ve yardımcı maddeler : -Hidrojen peroksit (H 2 O 2, %50): Ağartma maddesi. -Sodyum Hidroksit (48 Beº): Pişmeyi sağlar. Kumaşın hidrofil (emicilik) özelliğini artırır, yüzeydeki çeperlerin haşıl maddelerinin sökülmesini sağlar. Ayrıca ortamın alkali olmasını sağlar. -Rucostab OKB (Stabilizatör): Hidrojen peroksitin parçalanmasını önleyerek etkin bir ağartma yapılmasını sağlar. 26

42 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK -Cottoclorin (Islatıcı): Verilen kimyevilerin kumaş tarafından daha iyi ve yeteri kadar emilmesini kolaylaştırır. -Verolan NBT (İyon Tutucu): Metal iyonlarının kumaş üzerinde birikmesini önler, sıvı içerisinde kalmasını sağlar. Ağartma (kasar) işlemi de Küsters kontinü kasar makinasında yapılmaktadır. Pişme işleminden farklı olarak fleksipte ağartma kimyevileri verilmektedir. Makine şartları ve makine hızı pişme de olduğu gibidir Kostikleme İşlemi Gerilimsiz olarak uygulanan merserizasyon, kostileme olarak tabir edilir. Sud kostikle yapılan bazla muamele germeden yapılırsa, kumaş veya iplik parlak bir görünüş kazanmaz, lif kesitlerinin şişmesi ile çeker. Sudkostik (sodyum hidroksit)çözeltisinin etkisi ile dokumalar çeker, sıklaşır ve sağlamlaşır, lifin yapısı oldukça değişir. Bu şekilde de, mamulün boyama ve basma sırasındaki boyarmadde alımı artar. Boyama için yapılan kostikleme işlem adımları; 1- Konsantre sudkostik flottesinde emdirme, 2- Rolik yataklarda bekletme, 3- Durulama ve yıkama, ramözde kurutma adımlarından oluşmaktadır. Bu işlemde germe yoktur (Yakartepe ve Yakartepe, 1995). Kostikleme kimyasalları ve yardımcı maddeler : -Sodyum Hidroksit (28-30 Beº): Selülozik elyafın şişmesi sağlar. -Rucowet RMC (Islatıcı) : Yüksek bomelere dayanıklı ıslatma maddesi. Kostikleme işlemi, kontinü kasar ve yıkama makinasında yapılır. Girişteki kimyevi teknesinde Beº Kostik ve ıslatıcı bulunan çözeltiden geçtikten sonra, yıkama işlemine tabi tutulur. 102 ºC reaksiyon kamarasından geçerek, daha iyi şişme sağlanır. Makine şartları kostik pişmedeki gibidir. 27

43 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK 3.2. Renklendirme (Boya ve Baskı) Bu işlemlerle ise tekstil ürünleri istenilen renkle ve desenlerle donatılır. Renklendirmenin asıl amacı kumaşa ilk bakış, ilk etki için çekicilik ve albeni kazandırmaktır. Asıl amaç o günkü moda rengin kumaşa kazandırılmasıdır. Renklendirme son derece geniş, çok sayıda ve çeşitte işlemlerden oluşmaktadır. Renklendirme işlemleri; moda, göz zevki ve çekicilik için mutlaka gereklidir. Aktif işlemlerdir. Nasıl isteniliyorsa o şekilde yapılma zorunluluğu vardır. Ürüne değer artışı kazandıran işlemlerdir (Çoban, 1999) Boyama Yöntem ve Makinaları Tekstil terbiyesinde boyama yöntemleri, iki temel şekilde uygulanır. Ayrıca bazı özel amaçlı boyama işlemleri de geliştirilmiştir. 1. Çektirme yöntemi, uzun flotte oranında yapılan boyamalar, 2. Emdirme yöntemi, kısa flotte oranında fulard da emdirme ile yapılan boyamalar. Burada daha çok piyasada en çok kullanılan 2 tip boyama yöntemi açıklanmıştır Çektirme Yöntemi Tekstil materyalinin boyarmadde ve boyama yardımcı maddelerini ve kimyasal maddeleri içeren banyoda kesikli (diskontinü) boyama yöntemidir. Uzun flotte oranında boyama, tam banyo metoduna göre boyama, kesikli boyama veya diskontinü boyamada denir. Tekstil materyalinin bir banyo (uzun flotte oranında) içerisinde uzunca bir süre muamele edilmeleri esasına dayanır. Bu sırada aplike edilmek istenen boyarmaddenin, tekstil materyaline afinitesi nedeniyle banyodan çekilmesi sağlanır. 28

44 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK Çektirme Yöntemine Göre Boyamanın Prensibi: Çektirme yöntemine göre boyamada üç adım söz konusudur. Bunlar; 1) Boyarmaddenin elyaf üzerine alınması. 2) Boyarmaddenin elyaf üzerinde düzgünleştirilmesi. 3) Boyarmaddenin elyaf içine fiksajı Elyaf, iplik, dokunmuş veya örülmüş kumaş, boyarmaddenin sulu çözeltisine batırılarak boyanır. Boyama; çoğunlukla, banyodaki boyarmaddenin istenilen rengi oluşturmak üzere, tekstil materyali ile birleşmesine kadar, dikkatlice sağlanmış yüksek temparatür altında gerçekleştirilir. Boyama ile renklendirme, tekstil liflerinin molekülleri ile genellikle sulu çözeltilerde bağ yapabilen kimyasal boyarmaddelerin kullanımı ile ilgilidir. İşlem boyunca boyarmadde moleküllerinin materyale üniform olarak bağlanması ve böylece düzgün boyamanın sağlanması için, boyarmadde de çözeltisi veya materyal hareket ettirilmelidir. Çektirme yönteminde, flotteden alınacak boyarmadde veya terbiye maddesinin miktarı açısından, maddelerin tekstil materyaline afiniteleri olmaları gereklidir. Flotte kalan madde ile tekstil materyali tarafından alınan madde arasında dinamik bir denge vardır. Boyama süresi birkaç dakikadan birkaç saate kadar değişirken, boyarmadde/lif bağlanma reaksiyonunun oluştuğu sıcaklık, boyanan elyaf ve boyarmaddelere göre de değişir. Buzla soğutulan ya da özel basınçlı cihazlarda kaynama sıcaklığının üzerine kadar ısıtılan boyama banyoları da vardır (Çoban, 1999). Çektirme Yönteminin Özellikleri Çektirme yönteminin iki temel özelliği vardır. Bunlar; 1) Uzun muamele süresi 2) Uzun flotte oranı (1:3 banyodan daha uzun) Bu iki önemli özellik empregnasyon metoduyla zıt yapıda işlemlerdir. Bu yöntemde, sürekli yöntemin (fulard, emdirme yöntemi) tersine, işlenecek olan mamül bir flotte içine konur ve elyaf üzerindeki boyarmadde ile banyo içindeki boyarmadde arasında bir denge sağlanıncaya kadar, boyama banyosundan boyarmadde çekmesi beklenir. 29

45 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK Çekme hızı; - Lifin kendisine, - Boyarmaddenin difüzyon hızına, - Boyama koşullarına (örneğin; flottenin hareketi, ısı, lif yüzeyinin lif kütlesine olan oranı) bağlıdır. Bu etkenler, kullanılan yardımcı maddelerle olumlu yönde artırılabilir. Çektirme yönteminde flotte oranı 1:3 ün üzerindedir. Bu kadife gibi yüzey özelliklerinin korunması gereken kumaşlarda kullanılan boyama yıldızlarında 1:60 banyoya kadar çıkılabilir. Flotte oranı ne kadar küçük ise, o kadar rantabıldir. Çektirme Yöntemine Göre Çalışan Makine Tipleri: Çektirme yöntemine göre çalışan makine tipleri; Jet, Overflow, Haspel, Jigger, Levent boyama aparatları, İplik boyama aparatları, Parça boyama makineleri, Boyama yıldızları, vb dir (Yakartepe ve Yakartepe, 1995) Emdirme Yöntemi Tekstil materyalinin tekne içerisindeki flotteden geçirilmesi ve sıkılması şeklinde uygulanan aplikasyon metodudur. Kesiksiz (kontinü) ya da yarı kesiksiz (yarı kontinü) boyamaların temelini teşkil eder. Bu yöntem fulard yöntemi olarak ta bilinir. Emdirme yöntemine göre boyama çeşitleri iki adettir. Bunlar; Yarı kesiksiz (yarı kontinü) yöntemler ve Kesiksiz (tam kontinü) yöntemlerdir. 30

46 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK Emdirme Yönteminin Prensibi: Emdirme yöntemi, açık en halinde bulunan tekstil materyalinin kısa flotte oranındaki çözelti veya dispersiyon halde bulunan boyama banyosunda emdirilmesi ve daha sonra lastikle kaplı merdaneler (silindirler) arasında sıkılması suretiyle uygulanan boyama metodudur. Emdirme yalnızca kumaş halinde uygulanabilir. Emdirme yöntemi üç ana işlem kademesinden oluşur; - Emdirme, fularlama, - Fikse, - Yıkama ve sabunlama işlemleri, Emdirme, mamülün durumuna göre; - Kurudan yaşa veya - Yaştan yaşa uygulanabilir. Emdirme Yönteminin Özellikleri: Empregnasyon yöntemi fularda uygulanır ve iki önemli özelliği vardır; 1. Kısa flotte oranı (1:1, 5 banyo oranından az), 2. Kısa muamele süresi Bu iki özellik, çektirmenin (tam banyo) tam tersidir. Emdirme ile aplikasyonda, mamülün flotteden geçiş süresinin çok uzun tutulmasına gerek yoktur. Fakat çok kısa geçişlerde de aplikasyon yeterince gerçekleşmez. Tekstil mamülünün ıslanması, boyarmadde ve/veya kimyevilerin aplikasyonu için yeterli süre sağlanmalıdır. Buna göre; mamülün geçiş yolunun uzunluğu, sıkma etkileri, tekne büyüklükleri gibi çeşitli faktörler bir arada karşılaştırılabilmektedir. Emdirme Yönteminin Avantajları: Flotte oranının kısalığı, su kullanımı ve atık su miktarının düşük olması, Kullanılan boyarmadde ve kimyasal madde tüketiminin azlığı, Enerji giderlerinin düşüklüğü, Uzun partilerin ekonomik bir şekilde boyanması, Aynı tonda boyama istenen uzun metrajlarda uygunluğu, 31

47 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK Makinenin doldurma, boşaltma, temizleme süresinin kesikli metoda göre kısa olması, İşlem tekrar edilebilirliğinin çektirme metoduna göre daha yüksek olması, Kalıcı kırık izi tehlikesi olan kumaşlar için uygun olmasıdır. Emdirme Yönteminin Dezavantajları: Yatırım giderinin yüksek olması, Uzun metrajlı partiler için uygun olması, Sıkma merdanelerinin konstrüksiyon olarak hassas olması ve bakım gerektirmesi, Baş - son farkı, kanat farkı, migrasyon gibi boyama düzgünsüzlükleri, Flotte konsantrasyon hesaplarının daha hassas ayarlanması gerekliliği, Kontinü sistemlerin Türkiye de üretilememesi. Bu dezavantajlara rağmen belirtilmesi gereken önemli bir husus; kontinü tesislerin Türkiye de işlem standardı, işlem ekonomikliği, sürekli kalite ve giderek artan işçilik giderleri için gerekliliğidir. Ancak, diğer yandan ihtiyacımızın büyük çoğunluğunu kapsayan örme mamüller için overflowların üniversal amaç taşıması kontinü tesisleri sınırlayıcı bir etkendir (Tarakçıoğlu, 2000) (1). Yarı Kesiksiz(Yarı Kontinü) Yöntemler Emdirme den sonra boyama işleminin kontinü olarak devam etmediği, belirli bir bekletme süresinin veya ayrı bir fiksaj işleminin gerekli olduğun metotlardır. Yarı kesiksiz ya da diğer söyleniş şekilleriyle yarı kontinü, semi kontinü yöntemler şunlardır; Pad batch; emdirme soğuk bekletme yöntemi Pad roll; emdirme sıcakta döndürerek bekletme yöntemi Pad jig; emdirme, jigerle fikse etme yöntemi (Çoban, 1999). 32

48 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK (2). Kesiksiz(Kontinü) Yöntemler Kontinü boyama, boyama işleminin kesiksiz bir şekilde devam ettiği işlem şeklidir. Bu yöntem, ancak büyük partilerin boyanmasın da rantabildir. Tüm kontinü boyama metodlarında işleme emdirme ile başlanır. Ardından, metoda göre ara kurutma, kimyasal emdirme, buharlama ard işlemler, durulama, kurutma ile devam edilir. Kontinü metodlarda hız mt/dak. dır. Yatırım maliyetinin yüksek olması nedeniyle kontinü boyamalar sürekli büyük parti boyama yapan işletmeler için uygunluk taşır. Bu yönteme örnek olarak Thermex Makinası verilebilir. Kesiksiz (kontinü)boyamalarda dikkat edilecek noktalar: 1) Boyarmaddenin afinitesinin düşük olması; aksi halde fulardan ilk geçen kumaş parçası daha koyu olacak, sonraki kısımlar daha açık olacaktır. 2) Boyarmaddenin afinitesinin düşük olması; aksi halde fulardan ilk geçen kumaş, sonraki kısımlar daha açık boyanacaktır. Bu da baş son farkıdır. 3) Sıkma basıncının tüm en ve boyunca eşit bir şekilde uygulanması; sağlanmadığı takdirde kumaşın kenarları ile ortası farklı koyuluklarda boyanacaktır. Bu da, kanat farkı ya da kenar kenar farklılığı hatasıdır. 4) Migrasyon tehlikesi; uzun flottede boyamalarda başlangıçta düzgünsüz alınan boyarmaddenin migrasyonu için yeterli zaman olduğundan, sonradan düzgünleşme yeteneği iyi ol an boyarmaddeler seçilir. Kontinü boyamalarda bu mümkün değildir. Başta n düzgün alınma şarttır.boyarmaddenin önceden kuruyan bölümlerine göç etmesi, açıklı- koyulu düzgünsüz boyamalara neden olur.b u nedenle ;flotteye migrasyonu önleyici maddeler, kıvamlaştırıcılar katılabilir buharlama veya. kurutmadan önce şok şekilde bir ara kurutma yapılır (Tarakçıoğlu, 2000). 33

49 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK Pad-Batch Yöntemi (Emdirme, Doka Sarma ve Soğuk Bekletme): Soğuk bekletme yönteminin esası; - Mamulün terbiye maddesi veya boyarmadde flottesi ile (açık en formunda) emdirilmesi - Kumaşın roliğe düzgün bir şekilde (açık en formunda) sarılması ve - Daha sonra üzerinin hava geçirmeyecek şekilde polietilen folye ile örtülerek bekletilmesine dayanır. Pamuklu mamüller özellikle reaktif boyarmaddelerle boyanacaksa bu yöntem kullanılır. En az tesis gerektiren, ekonomik bir yöntemdir. Ancak kimyevi madde tüketimi yüksek ve bekletme süreleri uzundur (8-24 saat civardır). Mamül; fulard içerisindeki flotte ile emdirilir, sıkılır, folyelere sarılı durumda, rolikte döndürülerek bekletilir. Ardından kontinü bir yıkama makinasında ard işleme tabi tutulur. Yeterince zamanı olan işletmelerin, enerji tasarruflu olan bu yöntemle çalışma yapması uygundur (Çoban, 1999). Şekil Pad-Batch Boyama Makinasında İş Akış Şeması (İçoğlu, 2006) Soğuk bekletme yönteminin avantajları; En az makinaya ihtiyaç duyan yöntem olması, Enerji giderlerinin minimum olması. Soğuk bekletme yönteminin dezavantajları: Kullanılan kimyevi ve yardımcı madde tüketimlerinin yüksek oluşu, İşlem süresi uzun olduğu için kumaşın işletmede kalma süresinin uzunluğu, 34

50 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK Renk tutturma ve partiler arası nüans farklılığının uzun bekletme sürelerinden sonra anlaşılması, Boya laboratuarında işletme için yapılacak denemelerde de uzun bekleme sürelerine ihtiyaç duyulması (Tarakçıoğlu, 2000). Çalışma kapsamında numuneler, Küsters boyama makinasında pad batch boyama yöntemine göre reaktif boyarmadde maddeleri ile boyama yapılmıştır. Aşağıda işlem esnasında kullanılan Küsters Pad Batch Boyama Makinasının şekli ve boyamayla ilgili teknik parametreler verilmiştir: Şekil Küsters Pad Batch Boyama Makinası (Küsters, 2003) Küsters Pad-Batch Boyama Makianası Çalışma Şartları: - Baskı val ayarları - sol : 2,4 N/mm - orta : 2,4 N/mm - sağ : 2,9 N/mm - Hız : mt/dk - Çalışma şekli : Arabadan-doka : Doktan-doka 35

51 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK Çalışmada, tüm numuneler, pad-batch metoduna göre reaktif boyarmadde grubu ile boyanmıştır. Aşağıda boyama esnasında kullanılan reaktif boyarmaddeler için genel bir bilgi verilmiştir. Reaktif Boyarmaddelerin Kimyasal Yapısı: Reaktif boyarmaddeler, tekstil elyafı ile kovalent bağ üzere reaksiyon veren boyarmaddelerdir. Yapılarında bulunan reaktif grup, selüloz, yün, ipek, poliamid gibi elyaf türleri ile reaksiyon verebildiğinden bu elyaf sınıfları için boyarmadde olarak kullanılabilir. Bir reaktif boyarmaddenin karakteristik yapısı şematik olarak, Şekil 3.13 de gösterilmiştir. S C B R Şekil Reaktif Boyarmaddenin Şematik Yapısı (İçoğlu, 2006) S: (Suda çözünebilen grup) Selüloz ve protein elyafı boyayabilen reaktif boyarmaddelerde 1-4 adet sulfonik asid bulunur. Molekülde çözünürlük sağlayan bu gruplara, poliamid elyafı boyayabilen reaktif dispersiyon boyarmaddelerde rastlanmaz. Bunlarla dispers boyama yöntemine göre boyama yapılır. C: (Moleküle renk veren grup) Reaktif boyarmaddenin molekülünde, renk verici grup olarak kimyasal sınıflamada görülen her sınıfa rastlamak mümkündür. Ancak genelleme yapmak gerektiğinde sarı, turuncu ve kırmızı boyarmaddelerin monoazo yapısında, öor, koyu kırmızı ve lacivert renklerin bakırlı mono ve disazo yapısında, parlak ve açık renklerin antrakinon ve fitalosiyanin türevleri olduğu söylenebilir. B: (Köprü bağları) Moleküldeki renkli grup ile reaktif grubu birbirine bağlayan NH-, -CO- ve SO 2 - gibi gruplardır. Örneğin reaktif grubun reaktivitesi üzerine etki eder. Bir amino köprüsünün dissosiyasyonu reaktiviteyi 10 kat düşürebilir. Böyle durumda substantivite ve buna bağlı olarak bağlanma hızı düşer. Ayrıca köprü bağlarının en önemli özelliği boyarmadde ile elyaf bağının ayrılmasını önlemesidir. 36

52 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK R: (Reaktif grup) Elyaftaki fonksiyonel grup ile kovalent bağ oluşturan gruptur. Reaktif boyarmadde ile reaksiyon verebilecek fonksiyonel gruplar, selülozda hidroksil, yün ve ipekte ise amino, karboksil, hidroksil ve tiyoalkol gruplarıdır. Poliamidde ise birkaç tane uç amino ve karboksil grubu vardır. Bütün bu gruplar nükleofilik karakterdedir. Ve bu nedenle reaktif grubun yapısındaki elektrofilik merkeze katılırlar. Boyamanın yapıldığı ortamda su da mevcut olduğundan sudaki hidroksit iyonları da reaktif grup ile reaksiyon verebilir. Yani boyarmaddenin hidrolizi söz konusudur. Hidroliz olmuş boyarmadde elyaf ile reaksiyona girmez. Elyafboyarmadde reaksiyonu ile su-boyarmadde hidroliz reaksiyonu bir yarışma halinde olduğundan şartlar bağlanma reaksiyonu yararına olacak şekilde hazırlanmalıdır. İkinci olarak, reaktif boyarmaddelerle boyamanın başarısı elyaf-boyarmadde arasındaki kovalent bağın sitabilitesine de bağlıdır. Bu bağın yıkama ve apre işlemlerinde hidrolize karşı dayanıklı olması önemlidir (İçoğlu, 2006). Numuneler, bad-batch yöntemine göre boyama işlem sonu doklara sarılır. Dokların etrafı hava almayacak şekilde polietilen folye ile sarılır. Boyarmadde ile elyaf arasındaki reaksiyonun tamamlanması için süreye ihtiyaç vardır, ayrıca boyarmaddenin tabanda birikmemesi için belli bir hızda dönmesi gerekmektedir. Dönme süreleri boyarmadde gruplarına göre farklılık göstermektedir. Aynı firmanın renk tonlarında bile farklılık gösterir. Genel olarak koyu tonlar 8-12 saat, orta tonlar saat, açık tonlar içinse saat dönmesi süresi gereklidir. Bilindiği üzere bir renk üç ana rengin birleşmesi ile elde edilir, ana renkler, sarı kırmızı ve mavidir. Bu üç renkten hangisinin fiske süresi uzunsa, oluşacak rengin fiske yani dönme süresi de fiske süresi uzun olan renk kadardır. Dönme sonu dok üzerindeki polietilen folya açılır ve kumaşlar kaynar yıkama işlemine (95 ºC de) tabi tutulur. Yıkama sonu doka sarılan numuneler, ramözlerde (gergef, germe) 160 ºC de kurutma işlemine tabi tutulurlar. Böylece tüm numuneler apre aşamasına gelmiş olur. 37

53 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK 3.3. Bitim (Apre) İşlemleri ve Makinaları Bitim işlemleri ön terbiye ve renklendirme işlemlerinden sonra kumaşlara uygulanılan kimyasal ve mekanik işlemlerden oluşmaktadır. Burada asıl amaç; kumaşın tutumunu, görünümünü ayarlamak ve geliştirmek, mümkünse o ürüne yeni kullanım özellikleri kazandırmak veya sahip olunan özellikleri geliştirmek, konfeksiyon için kesim, dikim kolaylıkları sağlamaktır. Bitim işlemlerinde, diğer ana terbiye dallarından farklı olarak mekanik ve kimyasal terbiye yöntemleri kullanılarak kumaşlara bu özellikleri kazandırabilmek mümkündür. Bu nedenle bitim işlemleri aktif terbiye işlemleridir. Yerine göre kumaşa çok fazla değer artışı kazandırabilmek mümkündür. Mekanik yöntemler çevre dostu, çevre koruyucu yöntemlerdir (Tarakçıoğlu, 2000). Tekstil endüstrisi için vazgeçilmez olan bitim işlemleri, tekstil mamülüne yeni özellikler kazandırmak veya mamülün yapısında mevcut olan özellikleri geliştirmek amacıyla uygulanmaktadır. Günümüzde, değişen müşteri istekleri doğrultusunda gelişen tekstil teknolojisi içinde bitim işlemlerinin çok önemli bir yer tutmaktadır. Çünkü bitim işlemlerinin uygulanma amacının temelini, ürünün albenisini arttırmak ve müşteri isteklerine cevap verebilmek oluşturmaktadır. Tekstil sanayiinde kullanılan prosesler farklılık göstermektedir. Bitim işlemlerinde uygulanacak prosesler her ne kadar müşteri istekleri esas alınarak belirlense de, bu proseslerin uygulanabilirliği ve uygulama şekli, teknik olarak tekstil liflerinin fiziksel, kimyasal ve mekaniksel özelliklerine göre belirlenmektedir. Son yıllarda yapay lif üretiminin hızla artmasına paralel olarak doğal liflerin kullanımı her ne kadar azalmış gibi görünse de, doğal liflerden yapılan mamüller, sahip oldukları sıcak tutma özelliği, konfor, rahatlık, tuşe, tutum ve iyi görünüm gibi kullanım aşamasında aranan özellikleri nedeniyle halen yaygın olarak kullanılmaktadırlar. Normalde apre; ön terbiye, boyama ve baskı işlemlerinin tamamlanmasından sonra uygulanır. Uygulama şekline göre apre işlemleri ikiye ayrılır: 1. Mekanik apre (kuru apre) 2. Kimyasal apre (yaş apre) 38

54 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK Mekanik apre (kuru apre) yöntemleri; traşlama, şardonlama, kalandırlama, makaslama, zımparalama gibi. Bu işlemler mamüle kuru halde uygulanır. Kimyasal apre(yaş apre) yöntemleri ise; kir iticilik apresi, buruşmazlık apresi, güç tutuşurluk apresi, keçeleşmezlik apresi, antistatik apre, antimikrobik apre v.b gibi özel bir kimyasal madde içeren, apre flottesinde uygulanan yaş işlemlerdir. Kumaşların çoğu kullanıma sunulmadan önce apre işlemlerinden geçirilir (Çoban, 1999). Kimyasal Bitim İşlemleri: Kimyasal bitim işlemlerinde, mamüle aplike edilen terbiye maddeleri liflere bağlanmakta ve böylece liflerin tutumunda, görünümünde veya kullanılma özelliklerinde değişiklikler meydana getirmektedir. Kimyasal bitim işlemlerinin ön terbiye işlemlerinden ayıran en önemli farklılık, bu işlemlerin katılma(aditif) işlemler olmalarıdır. Yani işlem sonunda tekstil mamülüne bir şeyler katılmakta, dolayısıyla mamülün ağırlığında az veya çok bir artış görülmektedir (Çoban, 1999). Kimyasal bitim işlemlerinde kullanılan tekstil terbiye maddelerinin genellikle liflere fazla bir afinitesi yoktur. Dolayısıyla bunların mamüle aplikasyonunda, uzun flottede uzun süreli olarak çalışma esasına dayanan çektirme yöntemi fazla bir kullanım alanı bulamamıştır. Kimyasal bitim işlemlerinde en fazla uygulanan aplikasyon yöntemi emdirmedir. Ve fulardlarda uygulanır. Mamülün tek yüzüne uygulanan kimyasal bitim işlemlerinde veya hassas mamüllerde aplikasyon; aktarma, sürme, püskürtme yöntemlerinden birine göre de yapılabilir. 39

55 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK kaynak Şekil Kimyasal Apre Verme Makinası ve Elemanları, 1-Kumaş Girişi, 2-Emdirme(Fulard) Ve Apre Sıkma, 3-Esas Kurutma, 4-Ön Kurutma, 5-Kumaş Çıkışı Terbiye maddesinin liflere fazla bir afinitesi olmadığından, emdirme yöntemine göre çalışılırken, baş-son farkı meydana gelme tehlikesi yoktur. Emdirme teknesini küçük tutarak, flottenin kısa sürede yenilenmesi gibi önlemler almaya gerek yoktur. Bu nedenle kimyasal bitim işlemlerinde genellikle normal büyük küvetli(şasili) fulardlar kullanılır. Terbiye maddesi fulardlarda kumaşa verdirildikten sonra bir sıkma işleminde geçirilir. Sıkma işlemini müteakip verilen kimyevinin fiskesi ve kumaş üzerindeki suyun uzaklaşaması için kurutması yapılır. Fiziksel Bitim İşlemleri: Mekanik işlem yapılan makinalar; sanforizasyon, kalandır, şardon ve taşlama gibi makinalarıdır. Bu işlemlerde kimyevi madde kullanılmaz. Mekanik işlem yapılan ramözlerde kimyasal işlem de yapmak mümkündür. Mekanik bitim işlemlerinde amaç, kumaşın görünüm ve tutumunu geliştirmektir. Ancak sanforizasyon gibi bazı mekanik bitim işlemleri mamülün sonraki kullanım aşamalarında çekmesini önlemek için yapılır Bir tekstil malzemesine uygulanacak bitim işlemleri, lifin cinsi ile yakından ilgili olup, pamuk lifi oldukça fazla sayıda ve şiddetli bir şekilde uygulanan bitim işlemi gerektirir. Mamülün kullanım alanı da uygulanacak bitim işlemlerini belirlemede önemlidir. 40

56 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK Giysi yapımında kullanılacak kumaşa uygulanacak bitim işlemleri prosesi ile, perdelik veya döşemelik olarak kullanılacak kumaşa uygulanması gereken bitim işlemleri birbirlerinden farklı olacaktır. Kumaşlarda uygulanan bitim işlemleri yardımıyla lifin yapısında varolan iyi özellikleri kaybetmeden tutum, görünüm ve kullanım açısından arzu edilen kaliteye ulaşılmaya çalışılır (Çoban, 1999) Ramöz (Germe) Makinesi Germe makinası genel olarak kurutma işlemi için ve kumaş enin stabil hale getirilmesi (fiske) için kullanılır. Makinanın uyguladığı prosesler boya öncesi ve sonrası kurutma, merserize öncesi kurutma, ipliği boyalı kurutma, fiksaj, kondenzasyon ve yaş işlemlerdir. Ramözlerde istenilirse hem mekanik hem de kimyasal bitim işlemleri yapılır. Bu makinalarda mekanik işlem olarak germe yani egalize işlemi yapılmaktadır. Egalize işlemi; şu şekilde yapılır; merserize, kasar gibi yerlerden gelen bezlere ve boya-baskıya giden veya buralardan gelen bezlere en verme işlemidir. Merserize ve kasardan gelen kumaşlara en verildikten sonra direkt katlamaya gönderilir. Egalize yapılacağı zaman fularda bir miktar su alınır. Fularddan geçen kumaş istenilen ene getirilerek germe işlemi uygulanır. kaynak Şekil Ramöz Makinası ve Elemanları, 1-Giriş Kısmı, 2-Enine Çektirme Kısmı, 3-Kurutma Kısmı, 4-Kumaş Çıkış Düzeneği, 5-Kurutma Kamarası, 6-Fulard 41

57 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK Kimyasal bitim işlemleri ise, fulara gereken kimyevi verilerek uygulanır. Bu şekilde uygulanılan işlemlere apre denir. Apre işlemi ile kumaşa yanmazlık, su geçirmezlik, buruşmazlık gibi özellikler kazandırılır. Kumaş fulardan geçerken, kimyevi kumaş tarafından emilir ve bu maddelerin fikse olması için kamaraya girer. kaynak Şekil Ramöz Makinası Teknik Resmi ve Makine Elemanları, 1-Kumaş Giriş Kısmı, 2-Emdirme (Fulard) Kısmı, 3-Enine Çektirme Ünitesi, 4-Kurutma Kamaraları, 5-Çıkış Makinanın girişinde fulard bulunmaktadır. Apre flottesi hazırlandıktan sonra fulara beslenir. İşlem esnasında teknedeki flotte seviyesinin hep aynı olması sağlanır. Fulard teknesinin çeperleri çift cidarlı olup bu cidarlar arasından buhar yardımıyla ısıtma sağlanır. Böylece aplikasyon sonrası gerçekleşecek olan reaksiyon için gerekli ön sıcaklık sağlanır. Buradaki ısıtma indirekt ısıtmadır. Kumaş fulardan çıktıktan sonra stabilize olması için silindirlerden geçer. Burada atkı düzelticilerde bulunmaktadır. Atkı hataları bombe, çapraz veya S şeklinde olabilir. Bombe hatası yine ters bombeli silindirler ile düzeltilir. Çapraz hatalar ise 2 çift çapraz silindir vasıtasıyla düzeltilir. S şeklindeki hatalar ise düzeltilemez. Kumaşın makina içerisinden geçirilmesi büyük baklalardan oluşan iki zincir yardımıyla yapılmaktadır. Ramözlerde zincirler makina sonundan başına ya yatay olarak yada dikey olarak geri dönerler. Zincir üzerinde tutucular bulunur. Bu tutucular iğneli, mandallı veya kombine olabilir. İğneli tutucularda kumaş bu tutuculardan geçirilir. Mandallı tutucular da ise kumaş bu mandallarla tutturulur. Böylece kumaş bütün makina boyunca taşınır ve çıkışta tutuculardan ayrılır. 42

58 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK Makina girişinde optik okuyucular bulunur. Kumaş düzgünsüz bir biçimde geldiğinde optik okuyucular bunu görür ve optik okuyucuların üst tarafında bulunan silindirler sağa sola hareket ederek kumaşın düzgün bir biçimde ilerlemesini sağlarlar. Ramözde iki taraftaki taşıyıcı silindirler arasındaki mesafeyi ayarlayarak kurutulan kumaşa istenilen en kazandırılabilir. Yani kumaşın enine yönde esnemesi veya çekmesi sağlanır. Ayrıca ramözde boyuna gerdirmeli veya avanslı olarak çalışabilmek de mümkündür. Avanslı olarak makinaya giren kumaş kurutma esnasında iç gerilimlerinden kurtularak çeker ve gergin olarak makinadan çıkar. Düzelerin bulunduğu düzeneklere düze kasası adı verilir. Hava sirkülasyonu fanlar vasıtasıyla sağlanır. Hava kumaşa püskürtülür. Çıkan havanın bir kısmı dışarı gönderilir, bir kısmı da tekrar alınıp temiz hava ile karıştırılıp ısıtılarak yeniden kullanılır. Havanın ne kadarının dışarı atılacağı klapeler yardımıyla ayarlanır. Püskürtülen havanın ısıtılması kızgın yağ ile sağlanır. Kızgın yağ radyatörlerin içerisinde bulunur. Hava bu radyatörler arasından geçirilerek ısıtılır. Germelerden çıkan kumaş üzerindeki nem miktarı ayarlanabilmektedir. PES/VIS kumaşlarda kumaş üzerinde kalması gereken nem miktarı %4-5 dir Sanfor makinesı Bu makine giriş, buharlama, kauçuk blanket, keçe blanketli silindir kurutma ve çıkış bölümlerinden oluşur. Sanfor makinesinde kumaşlara çekmezlik ve yumuşaklık kazandırılır. Kumaşın atkı ve çözgü yönünde çekmesi sağlanır. Böylece kumaş yıkamadan sonra, kullanım esnasında çekmez. Buhar yardımıyla çalışan sanfor makinesinin hızı, çalışılan bezi durumuna göre değişmektedir. İnce bezlerde makinenin hızı 40 m/dk olup, kalın bezlerde m/dk arasındadır. Makinenin ön kısmından kumaş beslenir. Daha sonra kumaş buharlama kabininden geçer. Buradan çıkan kumaş mandallarla tutturulur. Mandal, tutturucularla daha rahat kumaş sevki sağlanır. 43

59 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK Mandallar makinenin her iki tarafında bulunmaktadır. Mandalların bulunduğu araba tertibatı hareketli olup, kumaş genişliğine göre ayarlanmaktadır. Mandallar vasıtasıyla kumaş blankete sevk edilir. kaynak Şekil Sanfor Makinası ve Elemanları, 1-Giriş, 2-Isıtma ve Nem Dengeleme Silindirleri, 3-Lastik Bandlı Çektirme Ünitesi, 4-Keçeli Kalandır, 5-Keçe, 6-Kumaş Çıkışı Şekil Lastik Bantlı Sıkıştırmalı Çektirme Ünitesi (Yakartepe ve Yakartepe, 2005). a. Sanforlanacak kumaş, h. Çelik silindir, b. J-Box, i. Keçe, c. Nemlendirme, j. Keçe ısıtma, d. Buharlama ünitesi k. Soğutma silindiri, e. Enine germe, l. J-Box, f. Kauçuk bant, m. Sanforlanmış kumaş g. Isıtılmış silindir, 44

60 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK Blanketin arasında silindir vardır. Blanket kauçuk olup, ana motordan aldığı hareketi zincirler ve dişliler vasıtasıyla blanketi dengede tutan silindirlere iletir. Blanketi gerdirme basıncı 5 bar'dır. Blanket sıcaklığı ise;70 C-80 C arasındadır. Buradaki sıcaklık buhar ile sağlanmaktadır. Blanket ile buhar silindirleri arasındaki basınç 4 tondur. Blanket çıkışında ise kumaş keçeye, kurutmaya girer. Kumaş altlıüstlü iki silindir arasından geçerek kurur. Bu silindirlerin basıncı 5 Bar olup sıcaklıkları 50 C-60 C arasındadır. Bundan sonra kumaş arabaya istiflenir. Selüloz liflerinden yapılmış kumaşlar sulu ortamda (yağmurda veya yıkama ile) çekme (büzülme) özelliği gösterirler. Bunun nedeni selüloz liflerinin sulu ortamda amorf bölgelerine su alarak şişmesidir. Şişme sonucu liflerin ve dolayısıyla bunlardan yapılan ipliklerin enine kesitleri büyür. Dokunmuş kumaşlarda atkı ve çözgü iplikleri birbirlerinin altından ve üstünden geçer. Şekil Lastik Bantlı Çektirme Ünitesi Çalışma Prensibi ve Elemanları (Çoban, 1999). 45

61 3.TEKSTİL TERBİYE İŞLEMLERİ ve MAKİNALARI Halit Fikret TAMTÜRK Sulu ortamda atkı ipliklerinin, çapı büyüyen çözgü iplikleri etrafından dolanabilmesi ancak çözgü ipliklerinin birbirine yaklaşmasıyla mümkün olur. Çözgü ipliklerinin birbirine yaklaşması kumaş eninin kısalmasına, atkı ipliklerinin birbirine yaklaşması da kumaş boyunun kısalmasına neden olur. Yaş işlemden sonra yapılan kurutma sırasında şişme sona erer; fakat iplikler aldıkları formu kaybetmezler. Genelde çözgü yönünde çekme çok önemlidir. Çünkü, kumaşlar daha dokuma aşamasında çözgü yönünde sürekli bir gerilim altındadır. Terbiye sırasında da, kumaşı genellikle çözgü yönünde gerilerek makinelerden geçirildiğinden bu gerilim daha da artmakta, kumaş uzamaktadır. Terbiye sonunda gergin durumda kurutma ve kalandırlama ile bu durum fikse olmaktadır. Böyle bir kumaş ıslandığında lifler şişmekte ve kumaşta bir hareketlilik başlamaktadır. Artık çözgü ipliklerini gerecek bir kuvvet kalmadığından çözgü iplikleri şişmekte ve atkı ipliklerine yaklaşmaktadır. Bu şekilde makineden çıkan kumaşa çekmezlik verilmiş olmaktadır. Sanfor makinesinde blanket üzerinde zamanla çizgiler meydana gelir. Bu çizgiler de kumaş üzerinde yol izlerine neden olur. Bu sebeple periyodik olarak (15 günde bir) blanket taşlanır. Böylece yüzeyi aşındırılarak düzeltilir. Sanfordan çıkan kumaşlar genellikle mamul kalite-kontrol ünitesine gider (Yakartepe ve Yakartepe 1995). 46

62 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK 4. MATERYAL ve METOD 4.1 Materyal Bu çalışma kapsamında hammadde olarak 3 farklı konstrüksiyonda pamuklu dokuma kumaş kullanılmıştır. Çalışmada esnasında kullanılan kumaşlardan; çözgü ve atkı iplik numarası Ne 12/1 ring karde ve zemin örgüsü D 3/1 S olan kumaş A Grubu, iplik numarası Ne 20/1 ring karde ve zemin örgüsü 1/1 bezayağı olan kumaş B Grubu ve de iplik numarası Ne 24/1 ring karde ve zemin örgüsü fantazi olan kumaşta C Grubu olarak adlandırılmıştır. Çizelge 4.1 de, A Grubu kumaş ipliklerine uygulanan testler sonunda elde edilen analiz sonuçları verilmiştir. Çizelge 4.1. A Grubu Numune Kumaş İpliklerinin Kalite Ölçüm Analiz çları Kontrol Adı Fiili Ölçüm 2001 Uster Kabul Kriteri Standart (%5) Min. Max. Ne Ortalaması 11,9 12,0 11,6 12,4 Ne CV % 1,36 0, ,1 Büküm 14,39 14,11 13,70 14,40 Büküm CV % 3,36 2, ,0 UM % 8,40 10, ,6 CVm % 10,60 12, ,3 İnce (-50) Kalın (+50) Neps (+200) OE (+280) RKM 19,12 19,4 18,5 --- RKM CV % 6,81 6, ,9 Elastikiyet % 7,07 8,7 8,4 --- Elastikiyet CV % 5,95 5, ,7 Yukarıdaki test sonuçları örnekleme ile alınan 10 bobin üzerinden birer ölçüm yapılarak elde edilmiş sonuçların ortalamasıdır. Sadece mukavemet testinde her bobinden 10 ölçüm yapılarak toplamda 100 ölçümün ortalaması alınarak elde edilmiştir. 47

63 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK Çizelge 4.2 de A Grubu dokuma kumaşın ham analiz sonuçları verilmiştir. Çizelge 4.2. A Grubu Numune Kumaşların Ham Kumaş Bilgileri Çözgü İpliği Ne 12/1 Ring Karde CO Atkı Gramaj 137 g/m Atkı İpliği Ne 12/1 Ring Karde CO Toplam Gramaj 439 g/m Çözgü İpliği Bükümü 567 T/m (Z) Ham En 162 Atkı İpliği Bükümü 567 T/m (Z) Tarak En 165 Çözgü Sıklık 34,8 Tarak No 85/4 Atkı Sıklık 17,6 Zemin Tel Sayısı 5650 Çözgü Büzgü 0,09 Kenar Tel Sayısı 108 Atkı Büzgü 0,03 Zemin Örgü D 3/1 S Çözgü Gramaj 302 Kenar Örgü P 2/2 Şekil 4.1 de, A Grubu kumaşa ait zemin örgüsünü birim raporu verilmiştir. Şekil 4.1. A Grubu Kumaşın Zemin Örgüsünün Birim Raporu 48

64 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK Çizelge 4.3 te B Grubu kumaş ipliklerine uygulanan testler sonunda elde edilen analiz sonuçları verilmiştir. Çizelge 4.3. B Grubu Numune Kumaş İpliklerinin Kalite Ölçüm Analiz çları Kontrol Adı Fiili Ölçüm 2001 Uster Kabul Kriteri Standart (%5) Min. Max. Ne Ortalaması 20,1 20,0 19,4 20,6 Ne CV % 1,62 1, ,2 Büküm 19,16 19,18 18,60 19,76 Büküm CV % 3,62 2, ,0 UM % 11,03 11, ,4 CVm % 14,01 13, ,2 İnce (-50) Kalın (+50) Neps (+200) OE (+280) RKM 15,17 19,8 18,8 --- RKM CV % 10,32 7, ,8 Elastikiyet % 5,06 7,6 7,3 --- Elastikiyet CV % 10,61 5, ,0 yapılmıştır. Yukarıdaki tekst sonuçları 10 bobin üzerinden daha önce belirtildiği gibi Çizelge 4.4 de B Grubu dokuma kumaşın ham analiz sonuçları verilmiştir. Çizelge 4.4. B Grubu Numune Kumaşların Ham Kumaş Bilgileri Çözgü İpliği Ne 20/1 Ring Karde Atkı Gramaj 87 Atkı İpliği Ne 20/1 Ring Karde Toplam Gramaj 303 Çözgü İpliği Bükümü 755 T/m (Z) Ham En 163 Atkı İpliği Bükümü 755 T/m (Z) Tarak En 167 Çözgü Sıklık 40,8 Tarak No 100/4 Atkı Sıklık 17,8 Zemin Tel Sayısı 6680 Çözgü Büzgü 0,10 Kenar Tel Sayısı 180 Atkı Büzgü 0,02 Zemin Örgü 1/1 Bezayağı Çözgü Gramaj 216 Kenar Örgü R A 2/2 49

65 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK Şekil 4.2 de, B Grubu kumaşa ait zemin örgüsünü birim raporu verilmiştir. Şekil 4.2. B Grubu Kumaşın Zemin Örgüsünün Birim Raporu Çizelge 4.5 te C Grubu kumaş ipliklerine uygulanan testler sonunda elde edilen analiz sonuçları verilmiştir. Çizelge 4.5. C Grubu Numune Kumaş İpliklerinin Kalite Ölçüm Analiz çları Kontrol Adı Fiili Ölçüm 2001 Uster Kabul Kriteri Standart (%5) Min. Max. Ne Ortalaması 23,8 24,0 23,3 24,7 Ne CV % 1,23 1, ,1 Büküm 20,73 20,50 19,90 21,10 Büküm CV % 3,59 2, ,0 UM % 10,79 11, ,7 CVm % 13,70 14, ,6 İnce (-50) Kalın (+50) Neps (+200) OE (+280) RKM 16,98 20,0 18,9 --- RKM CV % 8,26 7, ,1 Elastikiyet % 5,32 7,2 7,0 --- Elastikiyet CV % 6,13 5, ,1 Yukarıdaki tekst sonuçları 10 bobin üzerinden daha önce belirtildiği gibi yapılmıştır. 50

66 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK Çizelge 4.6 da C Grubu dokuma kumaşın ham analiz sonuçları verilmiştir. Çizelge 4.6. C Grubu Numune Kumaşların Ham Kumaş Bilgileri Çözgü İpliği Ne 24/1 Ring Karde Atkı Gramaj 194 g/m Atkı İpliği Ne 24/1 Ring Karde Toplam Gramaj 302 g/m Çözgü İpliği Bükümü 800 T/m (Z) Ham En 169 cm Atkı İpliği Bükümü 800 T/m (Z) Tarak En 180 cm Çözgü Sıklık 26 tel/cm Tarak No 80/3 Atkı Sıklık 44 atkı/cm Zemin Tel Sayısı 4320 Çözgü Büzgü 0,02 Kenar Tel Sayısı 72 Atkı Büzgü 0,09 Zemin Örgü Fantazi Çözgü Gramaj 108 g/m Kenar Örgü P A 2/2 Şekil 4.3 de, C Grubu kumaşa ait zemin örgüsünü birim raporu verilmiştir. Şekil 4.3. C Grubu Kumaşın Zemin Örgüsünün Birim Raporu 51

67 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK Pamuk Tekstilde kullanılan en eski elyaf olan pamuğun anavatanı Hindistan dır. Bugün dünyada en fazla pamuk üreten ülkeler; ABD, Çi,n, Hindistan, Pakistan, Rusya, Türkiye, Brezilya, Mısır, Meksika ve Sudan dır. Türkiye de ise pamuk üretim bölgeleri; Ege, Çukurova, GAP ve Antalya dır. Pamuk lifinin fiziksel görünümü Şekil 4.4 de verilmektedir. En dışta yağ ve vakslardan oluşan kütikül adı verilen ince bir tabaka yer almaktadır. Bu tabakanın hemen altında, selülozdan yapılmış fibrillerden oluşan primer hücre duvarı bulunmaktadır. Daha sonra ise merkeze doğru lifin bütün kütlesini oluşturan ve yine selülozdan yapılmış olan sekonder hücre duvarı görülmektedir. Sekonder hücre duvarı, lifin olgunlaşması sırasında her gün bir tabaka olmak üzere selüloz ile örülmektedir. Sekonder duvarın sonunda lümen adı verilen içi protoplazma sıvısı ile dolu olan kanal bulunmaktadır. Liflerin mikroskop altında enine ve boyuna kesit görünümleri Şekil 4.5 de verilmektedir (Baykal, 2003). Şekil 4.4. Pamuk Lifinin Fiziksel Görünümü (Başer, 1992) 52

68 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK Şekil 4.5. Pamuk Liflerinin Mikroskop Altında Enine ve Boyuna Kesit Görünümleri (Baykal, 2003) Pamuğun liflerinin kimyasal yapısı incelendiğinde, makromoleküllerin temel yapı taşının selüloz olduğu görülmektedir. Selülozdan başka yağ ve vakslar, pektin, protein, organik asitler gibi diğer doğal maddeleri de içermektedir (Baykal, 2003). Çizelge 4. 7 de bu maddeler ve lif içerisinde bulunma oranları verilmiştir. Çizelge 4.7. Pamuk Lifinin Kimyasal Bileşimi (Başer, 1992) Materyal Türü Oranı (%) Selüloz Hemiselüloz 4-6 Protein 1,5-5 Anorganik Maddeler 1,0-1,2 Vaks ve Yağlar 0,5-0,6 Genel olarak bütün pamuk liflerinin çok iyi nem çektiği, iyi bir kuru ve yaş mukavemetine sahip olduğu, aşınmaya karşı dirençli olduğu ve yüksek sıcaklıklarda sık yıkamaya dayanabildiği bilinmektedir. 53

69 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK Pamuk lifleri; iç çamaşırları, bluzlar, T-shirtler, bayan dış giysileri, erkek takım elbiseleri, iş önlükleri, tulumlar, yağmurluklar, dikiş iplikleri gibi oldukça yaygın bir kullanım alanına sahiptir (Baykal, 2003). Çizelge 4.8 de pamuk lifinin fiziksel özellikleri ve Çizelge 4.9 de pamuk lifinin kimyasal özellikleri toplu olarak verilmiştir. 54

70 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK Çizelge 4.8. Pamuk Elyafının Fiziksel Özellikleri (Yakartepe ve Yakartepe, 1995) KRİTERLER Mikroskobik görünüş Uzunluk PAMUK ELYAFININ FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ Yassı, bükümlü hortum veya şeride benzer bir yapısı vardır. Büküm-let yüzeye düzgünsüz görünüm verirler. Kesiti böbrek veya fasulye şeklindedir. Lümen denilen bir merkezi kanal vardır. Elyafın boyu 1 cm'den 6 cm'ye kadar olabilir. 1 cm'den kısa olanlar linterdir cm arası kısa kesikli (ştapelli) elyaflar; 2,5-3.5 cm arası orta kesikli {ştapelli) elyaflar; 3,5 cm den uzun olanlar uzun kesikli (ştapelli) elyaflar olarak sınıflandırılır. İncelik Yoğunluk Renk Parlaklık Mukavemet (kuru) Mukavemet (yaş) Uzama elastikiyeti Rezilyens Genel olarak mikron arasında değişir. 1,54 gr/cm 3. Poliamid, yün, poliester, gibi birçok tekstil elyafından daha yüksektir. Genellikle beyazdır. Krem rengi, kahverengi gibi renklerde de olabilir. Parlak değildir. Doğal bir matlığı vardır. Merserizasyon işlemiyle parlaklığı arttırılabilir. Merserize olmayan pamuk orta derecede dayanıma sahiptir. Merserize pamuk daha dayanıklı olur. Mukavemet genel olarak 3-4,5 gr/denye arasındadır. Yaş halde mukavemet % arasında artar. Ketenden daha elastik, ancak ipek ve yünden daha az elastiktir. Pamuktaki doğal bükümler elastikiyeti arttırır ve elyafın iplik yapılmasını kolaylaştırır. Uzama kabiliyeti % 3-10 arasındadır. Düşüktür. Rezilyensi en düşük elyaflardandır. Bu nedenle çok buruşur. Ham pamuk yapısındaki mum, yağ gibi maddeler sebebiyle hidro-fobdur. Bu Nem alma maddeler uzaklaştırıldıktan sonra, pamuk elyafı hidrofil olur. 20 C ve % 65 nisbi nemde % 8,5 civarında nem alır. Yaş pamuk daha güçlüdür. Yüksek sıcaklıklara iyi dayanır. Ütüleme sıcaklığı olarak 230 ºC' da kısa süreli Sıcaklık olarak kullanılabilir. Sıcaklık yükseldikçe kavrulur, sararmaya başlar ve dağılır. 100 C ye kadar sıcak suya dayanır C de kurutulabilir. 55

71 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK Çizelge 4.9. Pamuk Elyafının Önemli Kimyasal Özellikleri (Yakartepe ve Yakartepe, 1995) ETKENLER Asitler Bazlar (Alkaliler ) Organik Çözgenler Ağartma Maddeleri Küf ve Mantar PAMUK ELYAFININ KİMYASAL ÖZELLİKLERİ Derişik hidroklorik ve sülfirik asit gibi kuvvetli asitler pamuğa kolayca zarar verirler. Sıcak sülfirik asit pamuğu yapışkan bir madde haline sokar. Nitrik asitle pamuk bir nevi barut oluşturur. Asetik ve sitrik asit gibi zayıf asitler derişik halde bile pamuğa zarar vermezler. Eğer elyafın içinde kristalize olmasına izin verilirse oksalik asit onu zayıflatır. Bazlara karşı dirençlidir. Pamuk zarar görmeden kuvvetli baz çözeltilerinde işleme sokulabilir. Ancak, bazlar pamuğu hava oksijenine karşı duyarlı hale getirerek yükseltgenmesine neden olabilir. Bu durumda pamuk indirgen özellik gösterir ve makromoleküller parçalanarak ortalama polimerizasyon derecesi düştüğünden dayanım kaybına uğrarlar. Birçok organik solvente karşı dirençlidir. Pamuk ağartıcılarma iyi dayanır, ancak potasyumpermanganat ve sodyum hipokronit gibi kuvvetli oksitleyici ağartma maddeleri yavaş yavaş pamuğu oksiselüloz haline getirebilir. Bu durumda pamuk, mukavemet kaybıma uğrar. Çok fazla ağartılmış pamuk yaşken kolayca yırtılır. Dayanıklılık için bir muameleye tabi tutulmamışsa küften zarar görür. Nemli haşıl maddeleri ve nişastalar küflenmeye yol açar. Güveler Böcekler Dirençlidir. Ancak, kağıt güvesi nişastalı pamuğa zarar verir. Işık ve Atmosfer Koşulları Su Boyama Güneşin ultraviyole ışınlar pamuğu zamanla oksi selüloza dönüştürür, mukavemeti düşer. Örneğin; güneş ışınında 2 hafta kalan pamuk, mukavemetinin %50'sini kaybeder. Elyaf suyun etkisiyle eksenine dik yönde şişer, genişler. Yaş halde kopma dayanımı artış gösterir. Genellikle reaktif, direkt, küp ve kükürt boyalarla boyanır. Küp boyama pamuğa mükemmel ışık ve yıkama haslığı verir. 56

72 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK 4.2. Metod Numune Kumaşlara Uygulanan Prosesler Bu çalışma kapsamında 3 farklı konstrüksiyonda pamuklu dokuma kumaşlar üretilmiş, üretilen bu kumaşların her bir tipi için biri standart kabul edilmek koşuluyla uygun terbiye adımlarında değişiklik yapılarak 8 farklı proses oluşturulmuştur. Bu çalışmada ön terbiye proses adımları üzerinde değişiklik yapılmıştır. Değişiklik yapılan adımlar; yakma, kostik pişme, kostikleme, kasar (ağartma) aşamalarıdır. Bunun ilgili olarak numuneler arasında 7 nolu numune adımı standart proses olarak kabul edilmiştir. Diğer prosesler ise yukarıda belirtilen 4 aşamanın uygulanıp, uygulanması şeklinde değişiklikler yapılarak belirlenmiştir. Çalışmada tüm numunelerin dokuma üretim aşamasında kullanılan haşıl maddesi, suda münhal olduğundan, tüm numune grupları için ilk iki proses yıkama, kurutma şeklinde gerçekleştirilmiştir. Böylece bir önterbiye adımı olan haşıl sökme işlemi ortak proses kabul edilip, değişken parametre olarak ele alınmamıştır. Mamul kumaş değerlendirmeleri, yine standart prosese göre yapılacaktır. Prosesler uygulanırken, makine şartları proses adımı olarak sabittir. Örneğin, yakma olacak tüm numuneler aynı şartlarda yakma işlemi yapılacaktır. Bunu sağlamak içinde adımları ortak olan numuneler aynı anda işleme sokulmuştur. Tüm numuneler, boyama aşamasına kadar farklı yürütülüp, boyama, apre ve sanfor aşamalarında birlikte işlem görmüşlerdir. Numune grupları oluşturulurken, her bir gruptan (A,B ve C) 160 ar metre kumaş alınmış, yıkama kurutma işlemi sonucu 8 e bölünmüştür. Boyama aşamasına gelinince her numune tipinden 2 er metresi Camel rengine, kalanı orta ton (gri) bir renge boyanmıştır. Böylelikle uygulanan proseslere bağlı olarak açık ton ve orta tonda renk değişimi incelenmeye çalışılmıştır. Boyama sonu tüm işlemlerde kumaşlar bir bütün olarak hareket ettirilmiş, böylece makine ve ortam şartları sabit tutulmuştur. Değerlendirmelerde gri renk tonu olan kumaşlar dikkate alınmıştır. Aşağıda oluşturulan 8 proses ve test alınan aşamalar sırasıyla verilmiştir (Şekil ). 57

73 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK YIKAMA KURUTMA YAKMA KOSTİK PİŞME TEST TEST KURUTMA KOSTİKLEME KASAR TEST KURUTMA BOYAMA TEST DÖNME YIKAMA KURUTMA APRE SANFOR TEST TEST 58 TEST Şekil 4.6. A,B ve C Grupları Numune 1 için Terbiye Prosesi

74 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK YIKAMA KURUTMA YAKMA KOSTİK PİŞME TEST TEST KURUTMA BOYAMA TEST DÖNME YIKAMA KURUTMA APRE SANFOR TEST TEST TEST Şekil 4.7. A,B ve C Grupları Numune 2 için Terbiye Prosesi 59

75 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK YIKAMA KURUTMA YAKMA KOSTİKLEME KASAR TEST TEST KURUTMA BOYAMA TEST DÖNME YIKAMA KURUTMA APRE SANFOR TEST TEST TEST Şekil 4.8. A,B ve C Grupları Numune 3 için Terbiye Prosesi 60

76 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK YIKAMA KURUTMA YAKMA KASAR TEST TEST KURUTMA BOYAMA TEST DÖNME YIKAMA KURUTMA APRE SANFOR TEST TEST TEST Şekil 4.9. A,B ve C Grupları Numune 4 için Terbiye Prosesi 61

77 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK YIKAMA KURUTMA YAKMA KOSTİKLEME TEST TEST KURUTMA BOYAMA TEST DÖNME YIKAMA KURUTMA APRE SANFOR TEST TEST TEST Şekil A,B ve C Grupları Numune 5 için Terbiye Prosesi 62

78 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK YIKAMA KURUTMA YAKMA KOSTİK PİŞME TEST TEST KURUTMA KOSTİKLEME TEST KURUTMA BOYAMA TEST DÖNME YIKAMA KURUTMA APRE SANFOR TEST TEST TEST Şekil A,B ve C Grupları Numune 6 için Terbiye Prosesi 63

79 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK YIKAMA KURUTMA YAKMA KOSTİK PİŞME TEST TEST KURUTMA KASAR TEST KURUTMA BOYAMA TEST DÖNME YIKAMA KURUTMA APRE SANFOR TEST TEST TEST Şekil A,B ve C Grupları Numune 7 (Standart Proses) için Terbiye Prosesi 64

80 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK YIKAMA KURUTMA KOSTİK PİŞME TEST KURUTMA KASAR TEST KURUTMA BOYAMA TEST DÖNME YIKAMA KURUTMA APRE SANFOR TEST TEST TEST Şekil A,B ve C Grupları Numune 8 için Terbiye Prosesi 65

81 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK İşlem Adı ve Makine Şartları Yukarıda prosesleri verilen numuneler için, işlem adı ve makine şartları aşağıdaki çizelgelerde verilmiştir (Çizelge ). Çizelge A,B ve C Grupları için Yıkama Şartları (Haşıl Sökme) İşlem Adı Haşıl Sökme Makine Adı Brugman Açık En Yıkama Makinesi Makine Modeli-Yılı 1980 Makine Hızı (m/dk) 30 Yıkama Sıcaklığı (ºC) 95;95;95;95;50 Kullanılan Kimyevi Tensen WA (3 g/l, Islatıcı) Çizelge A,B ve C Grupları için Kurutma Şartları (Haşıl Sökme Sonrası) İşlem Adı Kurutma Makine Adı Monfors Germe Makinesi Makine Modeli Montey 8 FM Kumaş Çıkış Hızı Hızı (m/dk) 25 Kurutma Sıcaklığı (ºC) 160 Kumaş Çıkış Eni (Cm) Avans (%) 3-5 Çizelge A,B ve C Grupları için Yakma Şartları İşlem Adı Yakma Makine Adı Osthoff-Senge Yakma Makinesi Makine Modeli VP-93/ Yakma Pozisyonu Ön-Arka Yüz Soğutmalı Rolik Üzerinde Yakma Beklerin Alev Şiddeti (mbar) 15 Kumaş Çıkış Hızı Hızı (m/dk) 140 Çizelge A,B ve C Grupları için Kostik Pişme İşlem Şartları İşlem Adı Kostik Pişme Makine Adı Küsters Kontinü Kasar ve Yıkama Makinesi Makine Modeli , 1998 Kumaş Çıkış Hızı Hızı (m/dk) 30 Kamara Sıcaklıkları (ºC) 95;95;95;95;90;40 Reaksiyon Kamarası:102 Kullanılan Kimyeviler Kostik (48 Beº) 60 ml/lt Cottoclorin 5 g/lt (Islatıcıtıcı) Verolan NBT 3 g/lt (İyon tutucu) Faktör:2,5 (14-15 ºBe) 66

82 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK Çizelge A,B ve C Grupları için Kostikleme İşlem Şartları İşlem Adı Kostikleme Makine Adı Küsters Kontinü Kasar ve Yıkama Makinesi Makine Modeli , 1998 Kumaş Çıkış Hızı Hızı (m/dk) 30 Kamara Sıcaklıkları (ºC) 95;95;95;95;90;40 Reaksiyon Kamarası:102 Kullanılan Kimyeviler Kostik (28-30 ºBe) 430 ml/lt Rucowet RMC 5 g/lt (Islatıcıtıcı) Çizelge A,B ve C Grupları için Kasar (Ağartma) İşlem Şartları İşlem Adı Kasar (Ağartma) Makine Adı Küsters Kontinü Kasar ve Yıkama Makinesi Makine Modeli , 1998 Kumaş Çıkış Hızı Hızı (m/dk) 30 Kamara Sıcaklıkları (ºC) 95;95;95;95;90;40 Reaksiyon Kamarası:102 Kullanılan Kimyeviler Kostik (48 Be) 30 ml/lt Hidrojenperoksit (%50) 40 ml/lt Rucostab OKB 8 g/lt (Stabilizatör) Cottoclorin 5 g/lt (Islatıcıcı) Verolan NBT 3 g/lt (İyon Tutucu) Faktör : 1,5 Çizelge A,B ve C Grupları için Kostikleme + Kasar İşlem Şartları İşlem Adı Kostikleme ve Kasar Makine Adı Küsters Kontinü Kasar ve Yıkama Makinesi Makine Modeli , 1998 Kumaş Çıkış Hızı Hızı (m/dk) 30 Kamara Sıcaklıkları (ºC) 95;95;95;95;90;40 Reaksiyon Kamarası:102 Kullanılan Kimyeviler Kostik (28-30 ºBe) 430 ml/lt Rucowet RMC 5 g/lt (Islatıcıtıcı) Kostik (48 Be) 30 ml/lt Hidrojenperoksit (%50) 40 ml/lt Rucostab OKB 8 g/lt (Stabilizatör) Cottoclorin 5 g/lt (Islatıcı) Verolan NBT 3 g/lt (İyon Tutucu) Faktör :1,5 67

83 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK Çizelge A,B ve C Grupları için Kurutma (Bazik İşlem Kurutma) İşlem Adı Germe Kurutma Makine Adı Monfors Germe Makinesi Makine Modeli Montey 8 FM Kumaş Çıkış Hızı Hızı (m/dk) 25 Kurutma Sıcaklığı (ºC) 160 Kumaş Çıkış Eni Giriş eninin 2 cm fazlasına Avans (%) 3-5 Çizelge A,B ve C Grupları için Pad Batch Boyama Şartları İşlem Adı Pad Batch Reaktif Boyama Makine Adı Küsters Pad Batch Boyama Makinesi Makine Modeli Küsters Conditos V Makina Hızı (m/dk) 30 Val Basınçları (N/mm) Sol: 24 Orta: 24 Sağ: 29 Kullanılan Kimyeviler Açık Renk (Camel) Koyu Renk (Gri) Synzol Yel. KHL 1,2 g/lt Synzol Yellow KBD 6,9 g/lt Synzol Red KHL 0,6 g/lt Synzaol Red KDB 1,75 g/lt Synzol Blue KHL 0,26 g/lt Syn.l N.Blue KDB 7,8 g/lt Tensen WA 2 g/lt Tensen WA 2 g/lt Kostik 20 cc/lt Kostik 20 cc/lt Sodyum Silikat 50 cc/lt Sodyum Silikat 50 cc/lt Dönme Süresi 12 Saat 12 Saat Çizelge A,B ve C Grupları için Yıkama Şartları (Boyama Sonrası) İşlem Adı Reaktif Yıkama Makine Adı Küsters Yıkama Makinesi Makine Modeli , 1987 Makine Hızı (m/dk) 30 Yıkama Sıcaklığı (ºC) 30;60;95;95;95;40 Kullanılan Kimyevi Yok 68

84 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK Çizelge A,B ve C Grupları için Kurutma (Boyama Sonrası) İşlem Adı Germe Kurutma Makine Adı Monfors Germe Makinesi Makine Modeli Montey 8 FM Kumaş Çıkış Hızı Hızı (m/dk) 25 Kurutma Sıcaklığı (ºC) 160 Kumaş Çıkış Eni Giriş eninin 2 cm fazlasına Avans (%) 5 Çizelge A,B ve C Grupları için Apre Şartları İşlem Adı Apre Makine Adı Monfors Germe Makinesi Makine Modeli Montey 8 FM Kumaş Çıkış Hızı Hızı (m/dk) 25 Kurutma Sıcaklığı (ºC) 160 Kumaş Çıkış Eni Giriş eninin 2 cm fazlasına Avans (%) 5 Kullanılan Kimyeviler Rucofin EPS 20 g/lt (Makrosilikon) Microsoft 20 g/lt (Mikrosilikon) Çizelge A,B ve C Grupları için Sanforlama İşlem Şartları İşlem Adı Sanforlama Makine Adı Monforts Sanfor Makinesi Makine Modeli FK-SG-Z Kumaş Çıkış Hızı Hızı (m/dk) 40 Çelik Silindir Buhar Basıncı (bar) 2-3 Çelik Silindir Sıcaklığı (ºC) Avans (%)

85 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK Numune Kumaşlara Uygulanan Testler Tez çalışması kapsamında numune kumaşlara (işlem görmüş ve görmemiş) Çizelge 4.23 de verilen testler uygulanmıştır. Çizelge Çalışma Kapsamında Numune Kumaşlara Uygulanan Testler Test Tipi Test No Testin Adı Test Standardı 1 Yıkama Boyut Değişimi M&S P1A 2 Kopma Mukavemeti M&S P11 Fiziksel 3 Yırtılma Mukavemeti M&S P29 4 Martindale Pilling 2000 Devir SN Gr/M 2 M&S P65 6 Sürtme Haslığı M&S C8 Kimyasal 7 Yıkama Haslığı M&S C4A 8 Su Haslığı M&S C6 Çalışmada 3 farklı konstrüksiyondaki %100 pamuklu dokuma kumaşlar incelenmiştir. Bu 3 farklı gruba belirlenen 8 farklı proses uygulanmıştır. Bu proseslerin sadece son adımı olan sanforlama işlemi sonu kimyasal testler uygulanmıştır. Her proses kendi içersinde uygun ara adımlar sonunda çizelgede belirtilen tüm fiziksel testler uygulanmıştır. Bunun sonucu olarak her gruba 255 fiziksel test, 24 kimyasal test uygulanmıştır. Çalışmada 3 farklı guruba toplam 837 test uygulanmıştır. Aşağıda uygulanan bu testlerin nasıl yapıldığı Çizelge 4.23 de belirtilen standartlara bağlı olarak anlatılmıştır. 70

86 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK Sanfor Testi İlgili Standart: MARKS AND SPENCER P1A Amaç: Kumaşların belli sıcaklıkta yıkama ve kurutma sonunda enden ve boydan ne kadar çekme veya uzama olduğunu tesbit etmek. Kullanılan Malzemeler : mmx350 mm Marks and Spencer çizim cetveli - Marks and Spencer ölçüm cetveli - Yıkanma sonunda silinmeyen çizim kalemi - 40 cm uzunluğunda enden ene kumaş - Metre - Wascator FOM 71 MP Lab Washer-Extractor Çamaşır makinesi (Şekil 4.14) - Çamaşır deterjanı - Ağırlık - Overlok dikiş makinesi - Terazi, Makas Şekil Çamaşır Makinesi (SDL, 1998). 71

87 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK Metod : 1. Kumaş, tezgah üzerine düzgün bir şekilde serilir. 2. Kumaşın eni ölçülür ve kaydedilir. 3. Sanfor cetveli kumaş üzerine ortalı bir şekilde yerleştirilir. 4. Kumaş, cetvel üzerindeki işaretli yerlerden atkı ve çözgü yönlerinde üç adet olmak üzere kalem yardımı ile işaretlenir. 5. Kumaş, cetvelin dış köşelerinden çizilir ve cetvel kumaş üzerinden kaldırılır, eni ölçülür. 6. Kumaşın eni ve çözgü yönünü gösteren ok işareti numune üzerine yazılır. 7. Kumaş işaretlenene yerlerden makas ile kesilir. 8. Kenarları overlok dikiş makinesinde dikilir. 9. Kesilen kumaş hassas terazide tartılır, kumaşın ağırlığına göre 2 kg tamamlayacak ağırlık kumaşları, numune kumaşla birlikte makineye atılır gr deterjan yarım litre suda eritilir. Elde edilen deterjan çözeltisi deterjan gözüne konulur. 11. Kumaş cinsine göre uygun program seçilir (Polyester/Viskon için 40ºC, Pamuklu kumaşlar için 60ºC). 12. Start/stop düğmesine basılarak program başlatılır. 13. İşlem sona erdiğinde makineden çıkartılan kumaş, serbest olarak kurutulur. 14. Kurutma işlemi biten kumaş, dinlenmesi için 4 saat kondisyonlanır. 15. Kumaş tezgah üzerine serilir, ölçüm cetveli ile işaretli yerler ölçülür, çözgü ve atkı yönü için ortalaması alınır. Böylece çözgü ve atkı yönündeki uzama veya çekme değerleri belirlenir (M&S, 2001) Kopma Mukavemeti Testi İlgili Standart: MARKS & SPENCER P11 Amaç: Atkı ve çözgü yönünde kumaşın kopmaya karşı dayanıklılığını incelemektir. 72

88 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK.Kullanılan Malzemeler : - Universal Mukavemet Test Cihazı (UT350, Şekil 4.15) - 30 cm cetvel - Şekil Universal Mukavemet Test Cihazı (SDL, 1998). Metod : 1. Kumaşın kenarından 50 mm içerde olacak şekilde farklı atkı ve çözgülerden olmak üzere 3 şer tane 300 mm x 50 mm boyutunda numuneler kesilir. 2. Kenarları paralel olacak şekilde püskül yapılır. 3. Numune cihazın pedalları yardımı ile önce üst çeneye, daha sonra alt çeneye yerleştirilir ve klips sıkışır. 4. Bilgisayar ekranından TEST ANALYSIS SYSTEM komutu verilir ve numune ile ilgili bilgiler bilgisayara yazılır. 5. Klavyeden TEST menüsüne girilir. (M&S P11, Test hızı 100 mm/dk, çene aralığı 200mm). 73

89 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK 6. Mukavemet cihazında sırasıyla ENDTEST + TARE + ÜST OK tuşlarına basılır. 7. Numune gerilmeye başlar ve kumaşın yırtıldığı anda cihaz otomatik olarak durur. 8. END TEST tuşuna basılır. 9. Alt ve üst çene için pedallara basılarak numune çıkarılır. 10. Bütün numunelere aynı işlem yapıldıktan sonra atkı/çözgü için elde edilen değerler ve atkı / çözgü için elde edilen ortalama değerlerin çıktısı alınır (M&S, 2001) Yırtılma Dayanımı Testi İlgili Standart: MARKS & SPENCER P29 Amaç: Kumaşların atkı ve çözgü yönündeki sağlamlık derecesini tespit etmektir. Kullanılan Malzemeler : - Elmendorf Yırtılma Cihazı (Şekil 4.16) mm ebadında enden ene test edilecek kumaş - Yırtılma şablonu 885 mm x 63 mm (M&S Standart Şablonu) - Makas Şekil Elmendorf Yırtılma Cihazı (SDL, 1998). 74

90 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK Metod : 1. Yırtılma şablonu kumaş üzerine konarak 5 atkı, 5 çözgü yönünden 85 mm x 63 mm ebadında numune kesilir. 2. Atkı ve çözgü yönü işaretlenir. 3. Kenarlarından tel çekilerek hazırlana numunelerin boyutu tek tek ölçülerek kontrol edilir. Numune boyutu 80 mm x 58 mm olmalıdır. Numuneler klimatize ortamda en az 4 saat kondisyonlanmalıdır. 4. Cihazın sağ yan tarafındaki iki vida açılır. 5. Numune vidanın, çevrilmesi ile açılan çene aralığına yerleştirilir. 6. Vidalar ters yönde çevrilerek tets numunesi sıkıştırılır. 7. Vida arkasındaki bıçağı harekete geçirmek için siyah başlı kola hafif basılarak numune ortasından 15 cm lik bir çentik atılır. 8. Cihaz üzerindeki uzun mil aşağıya indirilir. 9. Mil altındaki demir çubuğa bastırılarak cihaz harekete geçirilir. 10. Milin hareket sonundaki kaldığı değer okunur ve kaydedilir. 11. Tüm numuneler için test tekrar edilir. 12. Atkı ve çözgü için ortalama yırtılma değerleri 32 ile çarpılır. Elde edilen değerler çözgü ve atkı için grf olarak yırtılma değerlerini ifade eder (M&S, 2001) Martindale Piling Testi İlgili Standart: SN Amaç:. Kumaşlarda sürtünme yoluyla tüylenme, boncuklanma oluşup oluşmadığını tespit etmektir. Kullanılan Malzemeler : - Martindale Pilling Test Cihazı (Şekil 4.17) - Keçe ve Polieter Köpük - Aşındırıcı Kumaş - Holoskop 75

91 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK Şekil Martindale Pilling Test Cihazı (SDL, 1998). Metod : 1. Test edilecek kumaştan 30 cm lik enden ene parça alınarak, yıkama talimatına uygun olarak yıkanır. 2. Yıkanmış kumaşın kenarlarından en az 10 cm içeride olacak şekilde 110 cm lik şablon ile 4 adet numune kesilir. 15 x 15 cm boyutlarında 4 adet alt numune kesilir cm lik hafif aşındırma kesesinden 4 adet hazırlanır. Ağır olan keçeden ise 15 x 15 cm boyutlarında alt numuneler için 4 adet hazırlanır. 4. Cihazın üst tabakası kaldırılır. 5. Tabla taşıyıcı dönen silindirler üzerindeki bilyeler içteki deliklere takılır. 6. Daire şeklindeki küçük numuneler üst taşıyıcılara yerleştirilir. (Hafif keçe içte numune dışta ve numunenin doğru yüzü dışta kalacak şekilde) 7. Alt numune taşıyıcılarına önce ağır olan keçeler üzerine de doğru yüzü dışarı gelecek şekilde kare kesilmiş numuneler yerleştirilir. Üzerine metal bilezikler geçirilir. 8. Cihazın ağırlıkları alt numunelerin üzerine konduktan sonra, bu vaziyetteyken bileziğin somunları sıkılır. 9. Üst numune taşıyıcıları alt numunelerin üzerine konur ve üst tabla yerine yerleştirilir. Üzerine kapakları geçirilip vidaları sıkıştırılır. 10. Numune taşıyıcılarının üzerine Martindale Pilling için olan 460 gr lık ağırlıkları yerleştirilir. 76

92 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK 11. Cihaz önce 125 devire ayarlanır ve 1 nolu numune çıkartılır. 12. Cihaz tekrar çalıştırılır ve 500 devir sonunda 2 nolu numune çıkartılır. 13. Toplam 1000 devir sonunda 3 nolu numune çıkartılır. 14. Toplam 2000 devir sonunda 4 nolu numune çıkartılır. 15. Parçalar pilin test formuna kartlanır. 16. Holoscopda değerlerine bakılır ve kartların test sonuç kısmına değerleri yazılır Gramaj Testi (gr/m 2 ) İlgili Standart: MARKS AND SPENCER P65 Amaç: Kumaşın m 2 ağırlığını bulmak. Kullanılan Malzemeler : mm ebadında enden ene test numunesi - Derlin - Hassas terazi - SDL 236A Kesici (Şekil 4.18) kaynak Şekil Kesici 77

93 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK Metod : 1. SDL 236A numune kesici ile 100±1 cm 2 lik dairesel 3 numune tam en kumaş üzerinde köşegensel olarak kesilir. 2. Hazırlanan numuneler aynı anda hassas terazide tartılır. ç 3 e bölünerek ortalam ağırlık bulunur ve kaydedilir (M&S, 2001) Sürtme Haslığı (Yaş-Kuru Testi) İlgili Standart: MARKS AND SPENCER C8 Amaç: Sürtmenin sebep olduğu kirlenmeyi (beyaz kumaşa) tespit etmek. Kullanılan Malzemeler : - AAATCC Crockmeter (Şekil 4.19) mmx50 mm ebadında bezayağı örgülü pamuklu beyaz bez mm uzunluğunda, 50 mm genişliğinde test yapılacak kumaş. - Gri skala kaynak Şekil Crockmeter Metot : 1.- Numune 250 mm uzunluğunda ve 50 mm genişliğinde olmalıdır. 2. Kuru ve yaş sürtme haslığı için iki numune kesilir. 3. Numune farklı renklerde veya baskılı ise her renk için ayrı test yapılır. 78

94 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK 4. Kuru pamuklu kumaş, crockmeter in ucuna mandalla yerleştirilir. 5. Crockmeter altına, sürtme haslığı istenen numune yerleştirilir, üzerine plakası takılır tur yapacak şekilde crockmeter ayarlanıp, çalıştırılır. 7. Yaş sürtme için destile su ile beyaz pamuklu bez ıslatılır. Fazla suyu alınır tur crockmeter ayarlanıp, çalıştırılır. 9. Beyaz kumaş 60ºC yi geçmeyen sıcaklıkta kurutulur. 10. Kurutulan beyaz pamuklu kumaş gri skala yardımı ile değerlendirilir (M&S, 2001) Yıkama Haslığı Testi İlgili Standart: MARKS&SPENCER C4A Amaç: Numunelerin yıkam sonrası rengindeki değişim (solma) ile multifibre elyafını kirletme (akma) derecesini tespit etmek. Kullanılan Malzemeler : - Rotawash Yıkama Makinası (Şekil 4.20) - Elektronik Terazi (±0,001 gr. hassasiyetli) - Optik Beyazlatıcız Deterjan (Ece Deterjan) - Sodyum Perborat Tetrahidrat (NaBO 3 4H 2 O) mml. ve 250 mml. mezür - Beher - 4 lt lik kova - Termometre (-10 ºC ile 110 ºC arasında ve 1 ºC derece ölçekli) - Su banyosu veya ısıtıcı - Multifibre - Gri Skala 79

95 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK Şekil Rotawash Yıkama Makinası (SDL, 1998). Metod : mm x 40 mm boyutunda numune kalemle çizilmeden kesilerek hazırlanır. 2. Numune ile aynı ebatlarda multifibre refarans kumaş hazırlanır. 3. Numune ile multifibre referans kumaş kısa kenarlarından dikilir litre saf su yıkama sıcaklığına (60 ºC) kadar ısıtılır. İçine 4 gr. ECE deterjan, 1gr. Sodyum perborat eklenir. 5. Cihaz uygun yıkama sıcaklığına ve zamana ayarlanır. (60 ºC, 30 dk.) Cihaz içine boş olarak çelik tüpler konmalı ve önceden deney sıcaklığına kadar ısıtılmalıdır. 6. Makine gerekli ısıya geldikten sonra, 1 gr. numune için 50 ml. çözelti gelecek şekilde çelik tüplere konur. Hazırlan tüpler, cihaza yerleştirilir. Cihaz çalıştırılır. 7. Test sonunda cihaz otomatik olarak durur ve sinyal sesi verir. 8. Numuneler yarısına kadar soğuk saf su ile doldurulmuş 4 litrelik kap içine alınır. 9. Dikkatlice çalkalanarak soğuk muşluk suyu altında 10 dakika bekletilir. 80

96 4. MATERYAL ve METOD Halit Fikret TAMTÜRK 10. Numune üzerindeki fazla su sıyrılarak alınır. 11. Kurutma levhaları üzerinde 60 ºC yi geçmeyecek sıcaklıkta kurutulmalıdır. 12. Kurutulmuş olan numuneler ve multifibre referans kumaş, beyaz renkli yıkama haslığı kartonuna zımbalanır. 13. Numunelerdeki renk değişimi, akma ve solmalar gri skala yardımı ile değerlendirilir(m&s, 2001) ºC de Su Haslığı Testi İlgili Standart: MARKS&SPENCER C6 Amaç: Numunelerin 37ºC de suda kalması ile multifibre elyafını kirletme derecesini tespit etmek. Kullanılan Malzemeler : - 60 mm x 60 mm lik cam levha (ağırlığı yaklaşık 50gr) - Beher veya petri kabı - Kronometre (15 dk ve 4 saat için) - Etüv (37ºC±2ºC lik) - Saf Su - Gri skala (Resim 4.21) ve Multifibre Kumaş (Resim 4.22) kaynak Şekil Gri Skala Şekil Multifibre Kumaş (Serin, 2003). 81