Dr. Meral Çilem Ökcün-Akçamuş

Transkript

1 Dr. Meral Çilem Ökcün-Akçamuş

2 Kazanması beklenen dört hedef: a. Yakın çevresi ve diğer kişilerle etkileşim kurar. b. İletişim kurmak için farklı yollar kullanır. c. Farklı amaçlar için iletişim kurar. d. Yetişkinin söylediği ile çevresinde olanlar arasındaki bağlantıyı anladığını yönergelere uyarak gösterir. Bu hedeflere aynı anda çalışılamaz. Örneğin bir gün ya da bir etkinlik sırasında jestler yerine sözcüklerle iletişim kurması üzerinde çalışılıyorsa, diğer bir gün ya da etkinlikte isteme dışındaki amaçlar için de iletişim kurmasını sağlamak için çalışılabilir. Ancak etkileşim kurma ve yönergelere uyma çocukla gerçekleştirilen her etkinlikte desteklenebilir.

3 Bu hedeflere ulaşmak için takip edilecek stratejiler Çocuğun ilgilerini kullanma. Çocuğun ilgilerini bilirseniz çocuğun ilgilendiği şeyi istemek için hangi sözcüğü öğrenmesi gerektiğini debilirsiniz. Çoğun öğrenme stilini kullanma. Örneğin mekanik öğrenme stiline sahip olan çocuklarda günlük rutinler planlanarak belli rutinlerde belli sözcüklerin öğretimi sağlanabilir. Bulunduğu iletişim aşamasına göre amaç belirleme: a) Kendine yönelik olan aşama b) İsteme aşaması c) Erken iletişim aşaması d) Sosyal aşama İletişim kurması için bir neden oluşturup bekleme-çevre düzenlemesi

4 Bulunduğu iletişim aşamasına göre amaç belirleme Eğer çocuk kendine yönelik olan aşamada ise; Fiziksel oyunlar oynanarak etkileşim kurulmaya çalışılabilir. Bu aşamada en önemli hedef çocukla etkileşim kurma olacaktır. Sizinle birlikte iken ne kadar keyif alabileceğinin ve doğrudan iletişim kurduğunda sizin davranışlarınızı etkileyebileceğinin farkına varması sağlanmaya çalışılır. İsteme amacından başlayarak amaçlı iletişim kurması için durumlar yaratılmalıdır. Daha önce bu aşamada verilen örnekte Ayşe kapıyı kendisi açmaya çalışıyordu ve yardım istemiyordu. Bu durumda annesi Ayşe nin yanına gidip göz kontağı kurarak ve elini uzatarak yardım alabileceğinin farkına varmasını sağlayabilir.

5 Bulunduğu iletişim aşamasına göre amaç belirleme Eğer çocuk kendine yönelik olan aşamada ise; En sevdiği fiziksel ve duyu motor oyunları sırasında vücut hareketlerini, göz kontağını, gülümsemeyi ve sesleri kullanarak sıra alabileceği öğretilmelidir. Sıra alması çocuğun etkileşime katıldığının göstergesidir. Örneğin çocuk tüm vücudunu kullandığı fiziksel oyun sırasında size bakıp gülümseyerek eğlendiğini ve devam etmek istediğini gösterebilir. Başlangıçta bu oyunlar kısa sürer. Örneğin birlikte zıplama oyununda ilk başta sıra alma gözlenmeyebilir. Daha sonra yetişkinin dur deyip durması çocuğa komik geldiği için gülüp tekrar zıplamaya başlamadan önce annesine bakabilir. Bu gülmeler ve göz kontağı kurma sıra alma davranışlarıdır. Etkinlikleri anlaması sağlanmalıdır. Bunun için günlük etkinlikler rutinler aynı şekilde gerçekleştirilebilir. Böylece çocuğun kullanılan sözcükleri anlaması sağlanabilir. Örneğin zıplama oyununda yetişkinin dur demesi ve durması, ilk başlarda çocuğa bir şey ifade etmezken oyun aynı şekilde oynanmaya devam edildiğinde çocuk oyunun nasıl oynandığını ve dursözcüğünü anlamaya başlayacaktır.

6 Bulunduğu iletişim aşamasına göre amaç belirleme Eğerçocuk istemeaşamasındaise; Oynanan fiziksel oyuna devam etmek için çocuğun bir eylem ya da ses kullanmasına yardımcı olunmalıdır. Gıdıklama yuvarlama, hoplatma vb fiziksel oyunlar sıklıkla çocukların ilk başlarda kısa süre oynadıkları oyunlardır. Çocuklar bu oyunların oynanması için jest, ses ya da eylem kullanabilirler ancak bazen kullanmazlar. Bu oyunlarda sıra alma ve daha uzun süre oynama çocuğa öğretilmelidir. Daha önce de bahsedilen ve isteme aşamasında olan Ali banyo zamanında babasının elini karnına doğru çekerek gıdıklama oyunu oynamak istediğini belirtmektedir. Daha sonraki aşamada bu eyleme ses deeklenmesi çalışılabilir. Yetişkinin elini tutma ve yönlendirme davranışı yerine jest, resim, sesler ya da sözcükler kullanılması öğretilmelidir.

7 Bulunduğu iletişim aşamasına göre amaç belirleme Eğerçocuk istemeaşamasındaise; Çocuğun istediği nesne sayısı arttırılmalıdır. Çocuk sadece 1 ya da 2 nesne istiyorsa başka ne isteyebileceği konusunda planlama yapılmalıdır. Çeşitli tanıdık sözcükleri anlaması sağlanmalıdır. Çocuk bir şey yaparken ne yaptığının açıklanması çocuğun sözcükleri anlamasını sağlar. Sizinle oynadığı oyunları diğer tanıdık kişiler (anneanne vb) ve diğer kişilerle (örn. akranlar) oynaması sağlanmalıdır. Çocuk sizinle fiziksel oyun oynamaya başladığında aynı oyunu, başkalarıyla da oynaması sağlanmalıdır. Böylece öğrendiğini genelleyebilecektir. Bunun için diğer kişilere oyunun nasıl oynandığı ve de çocuğun oyun sırasında ne yaptığı açıklanmalıdır.

8 Bulunduğu iletişim aşamasına göre amaç belirleme Eğerçocuk erken iletişim aşamasında ise; Fiziksel oyunlar sırasında sizinle ve diğer kişilerle sıra alması sağlanmalıdır. Daha önce değinilen örnekte Ahmet, annesi bir iki.. dedikten sonra başla! diyerek oyunu devam ettirebileceğini bilmekteydi. Sizin başlatmanızı beklemek yerine bazı fiziksel oyunları çocuğun başlatması ve oyunu başkalarıyla da oynaması için destek olunmalıdır. Yeni durumlarda istekte bulunması için çocuğun kullandığı jestler, işaretler, resimler ya da sözcükler genişletilmelidir. Örneğin şeker kutusunun açılması için aç sözcüğü ile birlikte işaret kullanan bir çocuğun aynı sözcüğü başka durumlarda da kullanabileceği öğretilmelidir (arabanın kapısını açılması için aç demek gibi).

9 Bulunduğu iletişim aşamasına göre amaç belirleme Eğerçocuk erken iletişim aşamasında ise; İletişim kurma biçimi değiştirilmelidir. Ekolali - spontan konuşmaya, Jestler-işaretler, konuşma ya da resimle iletişime, Tek sözcüklü cümlecikler, cümlelere dönüştürülmelidir. İletişim kurma amaçları çeşitlendirilmelidir (reddetme, evet/hayır ya da bu ne? gibi soruları yanıtlama, selamlaşma, ortak dikkat-yorumlama, dikkat çekme, yorumlama) Tanıdık sözcükleri, cümleleri anlaması ve basit yönergelere uyması sağlanmalıdır.

10 Bulunduğu iletişim aşamasına göre amaç belirleme Eğerçocuk sosyal aşamada ise; İletişim kurma biçimi değiştirilmelidir. Ekolali kendi sözcükleriyle (sözcük dağarcığı arttıkça ekolali azalacaktır) yer değiştirmelidir. Sohbet sırasında doğru sözcük ve de cümleler kullanması sağlanmalıdır. Konuşmada başarısızsa resim ya da bilgisayarla iletişim gibi alternatif yollar kullanılmalıdır. İletişim kurma amaçları genişletilmelidir. Kullandığı iletişim amaçlarını başka kişilerin varlığında da kullanabilmesi desteklenmelidir. Ayrıca ne, kim, nerede ve de açık uçlu neden, nasıl gibi soruları yanıtlaması sağlanmalıdır. Geçmiş, gelecek ve de duygularla ilgili konuşması desteklenmelidir.

11 Bulunduğu iletişim aşamasına göre amaç belirleme Eğerçocuk sosyal aşamada ise; Sohbete katılması desteklenmelidir. Sohbete nasıl başlayacağı, aynı konu üzerinde konuşma, diğerleri anlamadığında söylediğini değiştirme, kendisi anlamadığında açıklama için soru sorma gibi beceriler desteklenmelidir. Anlama desteklenmelidir. Soyut, göremediği şeyler hakkındaki konuşmaları anlaması desteklenmelidir. Örneğin, geçmiş ve gelecek zaman, duygular, davranışlar, diğerlerinin bakış açısı, tahmin etme ve mantık yürütmeye dayalı (neden? Nasıl? Gibi) sorular soyut konu başlıklarıdır. Diğer çocuklarla oyun oynaması desteklenmelidir. Bunun için öncelikle bazı oyunlar çocukla oynanmalı daha sonra diğer çocuklarla oynaması desteklenmelidir.

12 İletişim kurması için bir neden oluşturup bekleme İstemesini sağlamak içinyapılacak düzenlemeler: Sevdiği bir şeyi (yiyecek, oyuncak) görünür ancak ulaşılmaz kılma: Örneğin çocuğun görebileceği kitaplığın üst raflarından birine bir tabakta çikolata ya da oyuncak koyma Açması zor olan cam bir kavanoz ya da kilitli saydam bir poşetin içine şeker, sevilen bir oyuncak ya da oyuncak araba koyma İnsan oyuncaklar kullanma: Çalıştırması ya da oynanması zor olan oyuncaklardır. Örneğin müzik kutusu, kurmalı oyuncaklar, sıkmalı oyuncaklar (zıplayan kurbağa), çevirmeli oyuncaklar (topaçlar), balonlar, köpük oyuncağı, vb Kendi insan oyuncaklarınızı yaratın!! Örneğin ilgisini çekecek bir şapkayla şapkayı başınızdan çekmesi ile oyun yaratın. Suyla musluk başında oyun oynayın (musluğu kendi açamıyorsa). Musluğu açın. Suyla oynadıktan sonra kapatıp açmanız için istemesini bekleyin. Ayna karşısında oyunlar oynayabilirsiniz. Örneğin cee oyunu. Çocuğu aynanın karşısından uzaklaştırıp Ayşe nerede? diye sorun. Sonra tekrar ayna karşısına zıplayarak koşarak coşkuyla gelin ve Ayşe burada deyin. Sonra bunu tekrarlayıp kendisinin ayna önüne gelmeyi istemesini bekleyin

13 İletişim kurması için bir neden oluşturup bekleme İstemesini sağlamak içinyapılacak düzenlemeler: İnsan oyuncaklar-devam: Ayna karşısında daha farklı oyunlar geliştirebilirsiniz. Ayşe nin burnu nerede? deyip burnuna dokunun sonra Annenin burnu nerede? deyip kendi burnunuza dokunun. Ayrıca ayna karşısında herhangi bir şarkı da söyleyebilirsiniz. Az miktarda verin: Eğer çocuğa istediği her şeyi bir seferde verirseniz daha fazlası için istekte bulunmayacaktır. Ancak az miktarda verirseniz istemesi için fırsat yaratmış olacaksınız. Örneğin beslenme saatinde bardağına az miktarda içecek koyma tabağına bir parça kurabiye koymak gibi. Bazı çok parçalı oyuncaklar az miktarda verme için uygundur. Örneğin legolar, yapbozlar, bloklar. Eğer çocuk elinizdeki diğer parçayı almak için elinize uzanıyorsa nesneyi göremeyeceği şekilde kolunuzun altına ya da cebinize saklayın. Biri dışında hepsini verin: Örneğin kağıdı verin ama boyaları istemesi için bekleyin ya da makas verin ancak kağıdı bekletin. Baloncuk yapmada kullanılan nesneyi verin ancak köpük suyunu vermeyin.

14 İletişim kurması için bir neden oluşturup bekleme Reddetmesini (Hayır, yeter, bitti, dur gibi) sağlamak için yapılacak düzenlemeler: Az sevdiği bir şeyi teklif edin: Sevmediği bir oyuncağı, yiyecek ya da içeceği teklif edin. Böylece reddetmede jest, ses ya da sözcük kullanma için fırsatı olacaktır. Etkinliği çocuğun kendisinin bitirmesi için bekleyin: Bir etkinlikten sıkılmasını ve size bunu jest, ses ya da sözcük kullanarak bildirmesini bekleyin. Örneğin salıncakta sallamaya devam edin. Oynadığı bir oyunu defalarca oynamaya devam edin. Bir oyuncakla uzun süre oynamasına izin verin ve daha sonra sevdiği bir oyuncağı göstererek başka bir oyun oynamaya özendirin ve oynadığı oyunu reddetmesi için bekleyin.

15 İletişim kurması için bir neden oluşturup bekleme Selamlaşmasını sağlamak için yapılacak düzenlemeler: Kuklalar ya da dolgu oyuncaklar kullanın: Bu tür bir oyuncağı masanın altına saklayarak oyuncağın ismini söyleyerek çağırın. Sonra oyuncağı gösterin/getirin ve el sallayarak merhaba! deyin. Bunu birçok kez yaptıktan sora oyuncağı gördüğünde çocuğun da merhaba demesi için bekleyin. Pencereyi kullanın: Pencerenin önünde durarak geçen insanlara ya da arabalara el sallayarak merhaba deyin. Bir başka araba geçtiğinde hiçbir şey yapmadan ve söylemeden durum ve çocuğun tepkisini bekleyin.

16 İletişim kurması için bir neden oluşturup bekleme Etkileşim kurması ve yorumda bulunmasını sağlamak için yapılacak düzenlemeler: Tahmin edebileceği rutinler oluşturarak sürprizler gerçekleştirin: Çocuk bir şeyi hep aynı şekilde yapmaya alışırsa beklenmeyen bir durum oluşturmanız daha kolay olur. Bazı örnekler: Beklemediği yerlere bazı nesneler saklayın- çekmecesine sevdiği bir oyuncağı saklayın ve açtığında bu sürprizi keşfetmesi için bekleyin.her zaman baktığı bir kitabının içerisine bir fotoğraf (kendisinin yeni bir fotoğrafı) yerleştirip onu keşfetmesini bekleyin. Sessiz bekleyin Birlikte kitaplara bakarak resimleri isimlendirin sonra bir denemenizde resmi işaret edin ancak hiçbir şey söylemeyin. Camdan dışarı bakarak geçen araba ve kişileri coşkuyla işaret edip isimlendirin Oo kamyona bak! Daha sonraki denemede, ilginç bir şey gördüğünüzde, heyecanlanmış görünseniz de çocuğun işaret ederek yorumda bulunması için bekleyin. Alışveriş çantasından sebze ve meyveleri çıkarırken coşkuyla isimlerini söyleyin. Sıra çocuğun sevdiği yiyeceğe geldiğinde, onu isimlendirmesi ya da tepkisi için bekleyin. Bu oyunu markette de oynayabilirsiniz

17 İletişim kurması için bir neden oluşturup bekleme Etkileşim kurması ve yorumda bulunmasını sağlamak için yapılacak düzenlemeler: Tahmin edebileceği rutinler oluşturarak sürprizler gerçekleştirin: Farklı bir şey teklif edin- Örneğin legolar, yapbozlar, iç içe geçmeli kutular gibi çok parçalı oyuncaklarla oynarken her seferinde çocuğa tek bir parça verin. Ancak bir defasında tamamen farklı ya da uygun olmayan bir parça uzatarak çocuğun tepkisini bekleyin. Kokuyla sürpriz yapın- Sevdiği ancak göremediği bir şeyin kokusunu hissetmesini sağlayın. Örneğin ocakta kek pişerken ve havayı koklayarak Hıım kek nefis deyin. Bunu birkaç kez yaptıktan sonra havayı koklayın ve çocuğun da aynı şekilde tepki vermesi için bekleyin. Dokunarak sürpriz yapın-çocuğun elini yapışkan, soğuk ve de ıslak nesnelere (yapıştırıcı, puding, su gibi) dokundurun. Her dokunduğunda hissi açıklayarak (yapışkan,soğuk, ıslak gibi) isimlendirin. Bunu tekrarladıktan sonra çocuğun elini faklı bir şeye dokundurarak tepkisini bekleyin.

18 İletişim kurması için bir neden oluşturup bekleme Etkileşim kurması ve yorumda bulunmasını sağlamak için yapılacak düzenlemeler: Siz şaşırmış gibi davranın: Yanlışlıkla hata yapın- Aptalca bir şey yapın. Örneğin çocuğu giydirirken bir parçayı unutun, ters giydirin ya da yanlış bir vücut bölümüne giydirin. Bir şeylerin ters gittiği zamanları kullanın- örneğin yemek çok sıcaksa bu anı kullanarak çocuğun dikkatini çekmeye çalışın. Uuuf çok sıcak! diyerek abartılı bir şekilde üfleyin ve yiyeceği soğutmaya çalışın. Bu anda çocuk da bunu eğlenceli bularak size katılabilir. Yorumda bulunabilir Aradığınız nesnenin nerede olduğunu bilmiyormuş gibi yapın - Bu durumda çocukla birlikte nesneyi arayabilirsiniz. Bu beklenmedik durumdaçocuk yorumda bulunabilir. Örneğin okuldan ayrılırken eve götüreceği oyuncak, giysi kaybolmuş gibi yapabilirsiniz. Çocuk bir oyuncak istediğinde oyuncak kaybolmuş gibi davranabilirsiniz. Bu durumdaki stresinizi abarttığınızdaçocuk dayorumda bulunacaktır.

19 İletişim kurması için bir neden oluşturup bekleme Etkileşim kurması ve yorumda bulunmasını sağlamak için yapılacak düzenlemeler: Siz şaşırmış gibi davranın: Bir şey bozulmuş gibi yapın Örneğin anahtarı kilidin dışında tutup kilide bastırarak, anahtar kapıyı açmıyormuş gibi yapın. Aa anahtar bozulmuş diyerek çocuğun tepkisini bekleyin. Farkında değilmiş, zorlanıyormuş gibi davranın- Çocuğun gördüğü şeyi görmüyormuş gibi, duyduğu şeyi duymuyormuş gibi davranın. Çocuğu korkutmayacak şekilde yorumda bulunması için bekleyebilirsiniz.

20 İletişim kurması için bir neden oluşturup bekleme Seçimyapmasını sağlamanınyolları: Çocuğa seçim yapması için fırsat sunulduğunda size mesaj göndermesi ve nasıl hissettiğini belirtmesi için de fırsat verilmiş olunmaktadır. Bu nedenle çocuğun sevdiği ya da sevmediği şeyler arasında seçim yapması desteklenmelidir. Kolay seçimlerle başlanmalıdır En kolay seçim, en çok sevdiği ve hiç sevmediği seçenekler arasında yapılır. Başlangıçta daha çok sevdiği seçeneği sonda sunun- Çocuk seçim yapmaya yeni başladığında sunulan son nesneyi seçme eğiliminde olacaktır. Bu nedenle seçim yapma öğretiminin başlangıç aşamasında, daha çok tercih edilen nesne sonda sunulursa seçim yapmaya yardımcı olunur. Daha sonraki aşamada daha çok sevdiği seçeneği ilk olarak sunun- Bu değişikliği yapmanın nedeni çocuğun seçim yapmayı öğrendiğinden emin olmaktır. Çocuk son duyduğu seçeneği tekrarlıyor, son gördüğü nesneyi seçiyorolabilir.

21 İletişim kurması için bir neden oluşturup bekleme Seçimyapmasını sağlamanın yolları: Görsel ipuçları sunun Çocuğun seçim yapması için gerçek nesneler ya da resimler sunabilirsiniz. Bunun için öncelikle deneme yaparak çocuğun hangisini tercih ettiğini gözleyebilirsiniz. Evet/Hayır seçimleri - Çocuğa evet hayır sözcüğünün alıştırmasını yaptırmak istiyorsanız en çok sevdiği ve hiç sevmediği nesneler arasında seçim yaptırabilirsiniz. Çocuğun her iki seçeneği görmesini sağlayarak iki nesne arasında seçim yapılacağını anlamasını sağlayın. Önce istemediği seçeneği havaya kaldırarak Bebeği istiyor musun? yönergesini yöneltin. Çocuğun hayır demesini destekleyin. Eğer çocuk yanı veremezse siz onun yerine yanıt vererek ne söyleyebileceğini gösterin. Daha sonra istediği seçeneği havaya kaldırarak Yapbozu istiyor musun? yönergesini yöneltin. Aynı şekilde çocuğun evet demesi üzerinde çalışın.