Yıl: 4, Sayı: 17, Aralık 2017, s

Transkript

1 Yıl: 4, Sayı: 17, Aralık 2017, s Melike YAZICI ÇANGUR 1 İSPANYOL EDEBİYATINDA SUÇ ROMANINA GENEL BAKIŞ Özet Bu çalışmamızda XIX. yüzyılda Amerikalı yazar Edgar Allan Poe nun Morgue Sokağı Cinayeti isimli öyküsüyle tomurcuklanan suç romanının İspanyol edebiyatında nasıl gelişim gösterdiği genel bir bakış açısıyla değerlendirilecektir. Sanayi Devrimi, I. Dünya Savaşı ve ardından gelen Ekonomik Buhran ile halkın köyden kente göçü kentlerde nüfus artışına sebep olmuş, artan nüfusla paralel olarak suç oranları da artmıştır. Kentsoylu aileler işçi sınıfın kendilerine zarar vermelerinden korktuğu için kentlerde polis teşkilatı kurulmuştur. XIX. yüzyılda Sanayi Devrimi ile okur-yazarlık oranı hızla artmış ve geniş kitlelerin okuma ihtiyacını karşılamak gazetelere düşmüştür. Tefrika romanları ile suç öyküleri halk arasında giderek yaygınlaşmıştır. Suç romanları İspanya da ilk olarak İngiltere ve Fransa daki başarı örneklerin çevirileri ile tanınmış ve XX. yüzyılın ortalarına doğru özgünlüğünü kazanmıştır. XXI. yüzyıl İspanyol edebiyatında ise üzerine en çok tartışılan edebi türlerden biri haline gelmiştir. Anahtar Kelimeler: İspanyol iç savaşı, suç romanı, kara roman. GENERAL VIEW OF CRIME FICTION IN SPANISH LITERATURE Abstract This study gives a general view of the reflection of crime fiction in Spanish literature which was got off the ground with first crime story The Murders in the Rue Morgue written by American writer Edgar Allan Poe. Industrial Revolution, World War I and the Economic Depression have increased the migration rate from rural to the cities and indirectly its population have grown. At the same time the rate of crimes have multiplied. Police organization has established in the cities because of the urbanized families which were afraid of getting harmed by working class. In the 19th century with the Industrial Revolution the rate of literacy has been increased and the newspapers have begun to satisfy the reading necessity of 1 Araş.Gör., Ankara Üniversitesi İspanyol Dili ve Edebiyatı, melikeyazici85@gmail.com

2 Melike Yazıcı Çangur public. The serial novels and crime stories have become increasingly popular among the public. Crime fiction firstly was known in Spain with the translations of English and French examples and in the middle of 20th century it has gained his originality. As for in the 21th century it has become one of the most discussed literary genre in Spanish literature. Keywords: Spanish civil war, crime fiction, hard-boiled. GİRİŞ: Fransızcadan dilimize giren polisiye kavramı dünya çapında giderek ünlenen bir roman türüyle özdeşleşmiştir. Polisiye roman türünün bilinen ilk örneği ABD li yazar Edgar Allan Poe nun Morgue Sokağı Cinayeti (1841) adlı öyküsüdür. Bu türdeki ilk eser ABD li bir yazar tarafından verilmiş olsa da İngiliz yazarlar tarafından oldukça hızlı bir şekilde benimsenmiş ve polisiye romanın kurallarını İngilizler belirlemiştir. İngiltere de polis teşkilatı ilk kez 1829 yılında kurulmuştur. İngiliz polisiyesinin en tanınmış yazarı olan Agatha Christie ise eserlerinde polis yerine dedektif tiplemelerine yer vermiştir. Bunda, polislerin halk tabakasından gelmesi ve bir olayı çözecek denli donanımlı olmamalarının da payı olabilir. İngiliz dedektifler kentsoylu ailelerden geldikleri için kalburüstü zevkleri vardır ve her ortama girip çıkmaya yetecek mali gücü ellerinde bulundurmaktadır yılları arasında gerçekleşen Sanayi Devrimi ile İngiltere deki büyük şehirler göç almaya başlamış ve buna bağlı olarak da nüfus hızla artmıştır. Nüfus artışına dayalı olarak ekonomi de güçlenmiştir. Böylelikle kentsoylu ailelerle halk arasında maddi bir uçurum peyda olmuştur. İşçi sınıfı para ve dolaylı olarak itibar kazanma uğruna suç işlemeye yönelmiştir. Elde olanı artırmak veya hiç yoktan mal mülk sahibi olmak için cinayetler işlenmiştir. Böylesi bir ortamda da cinayetleri araştırma görevi halk tabakasından gelen ve dedektiflere göre görece daha az eğitimli olan polisler yerine dedektiflere düşmüştür. 544 İngiliz polisiyesinin en ön plana çıkan yazarı Agatha Christie nin eserlerindeki her daim şık, albenili ve nitelikli dedektiflerin, Hercule Poirot ve Miss Marple, yerini Amerikan polisiyesindeki ne giyimi, ne konuşması ne de yaşam biçimi olarak kimseden üstün görünmeyen, zeki, çirkin, yaşlı ve şişman polisler alacaktır. Amerikalı yazar Raymond Chandler, Agatha Christie den farklı bir şey yapmaya karar vermiş ve o zamana dek okurun zihnine yerleşen rafine dedektif figürünün yerine hata yapabilen, olay yerini didik didik eden, gerekirse yeni belaların içine atlayan bir dedektif ortaya çıkarmıştır. Bir süre sonra dedektif de olayların çözümünde yetersiz kalmıştır. Olayların içine mafyanın girmesi polisin arkasındaki devlet gücüne ihtiyaç duyulmasını sağlamıştır. Artık sadece dedektifler değil polisler de işin içindedir. Mafya, pek tabii, bir anda ortaya çıkmamıştır. I. Dünya Savaşı ve ardından patlak veren Ekonomik Buhran neticesinde zengin ve fakirler arasındaki uçurum daha da artmış ve gücü elinde tutmak isteyen çeteler arasında savaş çıkmıştır. İşçi sınıfı da bu düzenin içinde kendine yer bulmuştur. Suç tanımına girebilecek hikayelerde kendine rol bulan işçiler ve göçmenler bu türde yazılmış ne varsa okumaya başlamıştır. Okuma yazma oranı düşük, geldikleri ülkenin diline hakim olamayan göçmenlere dili öğretmek için Amerikan kara romanında çok basit bir dil kullanılmıştır. Başlarda acımasızca eleştirilmesinin en büyük sebeplerinden birinin de bu olduğu tahmin edilmektedir. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 17, Aralık 2017, s

3 İspanyol Edebiyatında Suç Romanına Genel Bakış Toplumsal düzendeki kırılmalar insanları suçu, bu suçun failini ve nedenini araştırmaya yöneltmektedir. Böylesi bir durumda da dedektif ve/veya polisin zekâsına ihtiyaç duyulmaktadır. Polisiye roman, kara roman, suç romanı, cinayet romanı vb. pek çok sınıflamaya maruz kalan bu tür hakkında Ernest Mandel in Hoş Cinayet adlı kitabının önsözünü yazan Jean- François Vilar şöyle der: Fakat bu tür tam olarak nedir? Yaftalar değişiyor. Polisiye roman deniyor, cinayet romanı deniyor, fail kim, polisiye, gerilim ya da kara roman, vb. deniyor. Bunlar zorunlu olarak yararsız olmamakla beraber, bir yazar için pek de ilginç olmayan, bir böcekbilimcinin usanç verici sınıflamalarıdır (Mandel 1996:7). Bir yazarın eline kalem aldığında hangi türde eser vereceğini düşünmediğini varsayabiliriz. Ancak bir böcekbilimci edasıyla edebi eserlerin türüne odaklanmak, biz edebiyat bilimcilerin görevlerinden sadece biridir. Polisiye roman ve kara romanı kabaca birbirinden ayırmamız gerekirse, polisiye romanda yer alan hikaye içinde bulunduğu tarihin dışında bir akışta ilerler, Gayet temiz ve kurulu düzenle uyumludurlar (1996:8). Kara romanda ise suçun işlendiği toplumsal matlığa ve aynı zamanda devlet düzenine gönderme yapılır. Suç edebiyatı, türün en büyük şemsiyesini oluşturmaktadır. Dolayısıyla buradaki tanımda önemli olan bir suç eyleminin kurguda yer almasıdır. Dolayısıyla cinayetten yalan söylemeye kadar birçok suç unsurunun yer aldığı bir metni kolaylıkla suç edebiyatı içine sokmak mümkündür. Tabii bu edebiyatın kahramanları olarak suçlular, masumlar, yargılama, adalet sistemi vb. de bunun içinde yer alır. O halde bu üst başlık içinde metinler suç edebiyatı içerisine dahil edilebildiği gibi incelemelere bu türün alt türlerinden olan polis, dedektif, casus anlatısı özelliklerini gösteren kurgular olarak girebilirler (Şahin, Öztürk, Ardalı Büyükarman 2013:7). Bu çalışmamızda biz de eserleri kara roman, cinayet romanı, gerilim vb. adlandırmalar kullanmak yerine hepsini suç romanı başlığı altında ele alacağız. 545 Suç romanı, yazarına ziyadesiyle zengin bir toprak bağışlar. Bu tarlayı doğru ekip biçmek için yazar, okurunu doğru yönlendirmeli ve sonuca aynı hızda getirmelidir. Suç romanı yazarları, içinde bulundukları toplumu iyi gözlemlemeli olayları gerçekçi bir dille anlatmalıdır. İspanya cephesi: İspanya daki suç romanı türüne göz atmamız gerekirse, 1824 yılında İspanya Kralı VII. Fernando yayınladığı bir fermanla ilk kez Kraliyet Polis Teşkilatı kurulmuştur. VII. Fernando nun idaresi altındaki İspanya, XVIII. yüzyılda Sanayi Devrimi ni yaşayan diğer batı ülkelerine göre gecikmeli de olsa, Sanayi Devrimi ile gelişmeye ve kitleler halindeki işçi sınıfının kentlere göçüne tanık olmuştur. Mal varlığından ve sosyal statüsünden korkmaya başlayan bir kentsoylu sınıf doğuncaya dek polis teşkilatına gerek duyulmadığını söyleyebiliriz. İşçi sınıfının zenginleşmek için her türlü suçu işleyebileceğini düşünen kentsoylu aileleri koruma görevi de polislere düşmüştür. Polis kavramı dillendirilmeye başladıkça adli olaylar ve bununla ilgili öyküler gerek halk arasında kulaktan kulağa yayılmaya gerekse gazete haberlerinde okunmaya başlamıştır. XIX. yüzyılda okuma yazma bilenlerin sayısı hızla artmış ve geniş halk kitlelerinin okuma gereksinimlerini basın karşılamıştır. Basın bu gereksinime yanıt verirken, büyük başarı kazanan bir uygulamayı, tefrika romanı yaratmış ve yazarlar geniş kitlelerin ilgisini çeken olayları romanlaştırırken akıl yürütme ustalığı (çıkarsama), soruşturma gibi konularda kısa Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:17, Aralık 2017, s

4 Melike Yazıcı Çangur zamanda uzmanlaşmıştır. Polisiye romanın bir tür olarak doğmasında bu uzmanlaşmanın olumlu etkisi büyüktür (Üyepazarcı 1997:21). XIX. yüzyılda İspanya daki gazetelerde tefrika romanları ortaya çıkmıştır. Maddi durumu iyileşmeye başlayan halk, çalışmadığı zamanlarda kendini oyalayacak eğlencelik bir edebiyat türüne ihtiyaç duymuştur. Bu dönem içerisinde hızlı bir değişim içine giren gazeteler baskı sayısını artırmak için birbirini tamamlayan yazı dizilerinden oluşan tefrika romanları yayınlamaya başlamıştır. Tefrika romanları türün ilk örneklerinin verildiği Fransızca eserlere öykünen İspanyol yazarlar sayesinde ülkede hızlı bir gelişim göstermiştir. Bu yüzyıl, İspanyol edebiyatında Romantizm, Realizm ve Natüralizm gibi edebi akımların ortaya çıktığı ve ikinci bir Altın Çağın yaşandığı bir zaman dilimidir. Yüzyılın ikinci yarısına doğru romantik ideallerin kaybolmasıyla birlikte, romancıların ilgisi giderek yaşadıkları çağ ve çevre üzerinde toplanmış ve bunun sonucunda, zamanının sosyo-politik olaylarını yansıtan eserler meydana gelmiştir (Önalp 1988:150 Ankara). Zamanının toplumsal olaylarını suç kurgusu üzerine kurmayı tercih eden bazı İspanyol yazarlar da eserleriyle kendi çağlarına ışık tutma fırsatı elde etmiştir. XIX. yüzyılın sonlarına doğru İspanya da polisiye romanın ilk örnekleri olarak adlandırabileceğimiz Benito Perez Galdós un La incógnita (Bilinmeyen) (1889) ve Emilia Pardo Bazán ın La gota de sangre (Kan Damlası) (1911) adlı öyküleri karşımıza çıkmaktadır. XX. yüzyıl ilk çeyreğinde meydana gelen I. Dünya Savaşı nın sonucunda yeni savaş stratejilerinin yıkıcı etkisi ile dünya genelinde halk korkuya kapılmış, II. Sanayi Devrimi ile birlikte de iyice yoksullaşmıştır. Yoksullaşan ve korkuya kapılan halk, gazetelerdeki suç haberlerini okuyup dehşete düşerken dönemin yazarları da artık iyiden iyiye tanınmış olan polisiye türünde eserler vermeye başlamıştır yılında Agustín Elías, 1935 yılında Valentín R. González Belisario, yılları arasında, İspanyol İç Savaşı nın ( ) en ateşli zamanlarında, ise Barselonalı yazar Julián Amich Bert, öteki adı ile E.C. Delmar, El secreto del contador de gas (Gaz Sayacının Sırrı), Piojos grises (Gri Bitler) ve La tórtola de la puñalada (Yaralı Üveyik) isminde üç roman kaleme almıştır. İç Savaş sonrası dönemde sansür korkusuyla İspanyol ruhunu pek fazla barındırmayan eserler verilmiştir (Vazquéz de Varga 1986: ). Francisco Franco ya muhalif birçok İspanyol yazar ve sanatçı dikta rejimi yüzünden İspanya topraklarından sürülmüş ya da gönüllü sürgünü tercih etmiştir. Ülkenin aydın kesimi, sürgünde geçirdikleri yıllar boyunca yazarlık, çevirmenlik gibi çeşitli işlerde çalışmış, vatanlarına dönecekleri günün özlemiyle yaşamıştır. Francisco García Pavón un yılları arasında Plinio ve yardımcısı Don Lotario nun yer aldığı roman ve öyküleriyle suç romanı yeni bir soluk kazanmış ve İspanyol tarzında bir kara roman ortaya çıkmıştır. Yazarın yarattığı Plinio ve Don Lotario karakterleri başka ülkelerdeki örneklerinin tıpatıp kopyası değil İspanyol yazınının suç romanı türündeki özgün birer örneği sayılmaktadır. Francisco García Pavón un İspanyol kara romanına getirdiği yeni soluk, Barselonalı yazar Manuel Vazquéz Montalbán ın yılları arasında yarattığı Pepe Carvalho isimli dedektifle devam etmiştir. Pepe Carvalho serisi sayesinde sadece karakterlerin nasıl geliştiği değil aynı zamanda İspanya nın içinde bulunduğu geçiş dönemindeki sosyo-politik değişimler karşısında halkın yaşadığı hayal kırıklığı da gözlemlenir (Sánchez Zapatero- Martín Escribà 2010: ). 546 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 17, Aralık 2017, s

5 İspanyol Edebiyatında Suç Romanına Genel Bakış 1975 yılında İspanyol diktatör Francisco Franco nun ölümüyle 39 yıllık dikta rejimi son bulmuş ( ), siyaset, cinsellik ve daha birçok konuda uygulanan sansür ortadan kalkmıştır. İspanya bir geçiş dönemine girmiştir. Özellikle suç romanı içine dahil edebileceğimiz polisiye roman, kara roman ve dedektif romanlarıyla bu konudaki düşünceler özgürce ifade edilmeye başlamıştır. Eduardo Mendoza nın 1975 yılında yayınlanan La verdad sobre el caso Savolta (Savolta Olayı Üzerindeki Gerçek) adlı romanıyla yazın hayatına ilk adımını atmış ve bu vesileyle İspanyol kara romanı yeni bir ivme kazanmıştır yılı sonrasında Manuel Vazquéz Montalbán ve Eduardo Mendoza nın çağdaşları Juan Madrid, Andreu Martin, Francisco Gónzalez Ledesma, Jorge Martínez Reverte, Carlos Pérez Merinero gibi pek çok yazar suç romanı türünde eserler vermiştir. 70 li ve 80 li yıllarda İspanyol suç romanında özel dedektif ya da İspanyol emniyetiyle herhangi bir bağı olmayan araştırmacılar yer almıştır. Manuel Vazquéz Montalbán ın Pepe Carvalho isimli özel dedektifi ve Francisco García Pavón un Plinio su bu eğilime örnek verilebilir. 90 lı yıllar İspanya sında polisiye roman türünde bir kıtlık yaşanmış, türde çok az sayıda eser verilmiş, roman serileri bitirilmiş ve suç üzerine odaklanan yazar sayısı azalmıştır. XX. yüzyılın sonlarına doğru Alicia Giménez Bartlett Ritos de muerte (Ölüm ayinleri) (1996) ile Lorenzo Silva ise El lejano país de los estanques (Kuyuların Uzak Ülkesi) (1998) adlı eserleri ile komiser Petra Delicado ve komiser yardımcısı Fermín Garzón arasındaki dostluğa, komiser yardımcısı Rubén Bevilacqua ve polis memuresi Virginia Chamarro arasındaki yakın ilişkiye ışık tutar. Her iki seri romanda da emniyet mensuplarının yer alması 39 yıllık sansür boyunca toplumun hiçbir sorunu hakkında olumsuz bir eleştiri getiremeyen yazarlar için oldukça büyük bir adımdır. Yazarlar yarattıkları emniyet mensupları karakterler sayesinde devletin işleyişi üzerine görüş bildirebildiği gibi roman kurgusu içerisindeki olası suçlu ve tanıklar sayesinde de halkın bu işleyiş hakkındaki görüşlerini gözler önüne sermiştir ve sermeye devam etmektedir. 547 XXI. yüzyıl ile birlikte suç romanına olan ilgi canlanmıştır. Artık anılan türdeki eserler kitabevlerinin ve kütüphanelerin büyük bir kısmında yer almaya başlamıştır. Bunda sadece yazar ve okurların etkisi değil akademik anlamda istikrarlı bir şekilde araştırılmaya başlanmasının da etkisi bulunmaktadır (Rivero Grandoso 2014: ). SONUÇ: XIX. yüzyıldan XXI. yüzyıla değin süren bu uzun ve meşakkatli yolda suç romanı, edebiyat eleştirmenleri tarafından hatrı sayılır bir süre boyunca kıymetsiz, on paralık bir tür olarak görülmüştür. Ancak günümüz İspanyol edebiyatında üzerine en çok düşünülen, varlığı en çok tartışılan ve o ölçüde de okurlarca ilgi gören suç romanı türündeki eserler için kongreler düzenlenmekte, sadece roman türünde değil sanatın pek çok kolunda suç konusunun nasıl işlendiği ele alınmaktadır. Suç romanı sayesinde yazar, okuruyla kedinin fareyle oynadığı gibi oynar. İpuçlarını teker teker, ya da bir yığın halinde okurun önüne serip suçluyu bulmasını bekler. Ya da suçlu en başından beri bellidir, ancak yazar suçluyu suça iten sebepleri bulmamız için bize kılavuzluk eder. Suç, topluma suça iten sebepler ve suçun nasıl önlenebileceğiyle ilgili değerli bilgiler Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:17, Aralık 2017, s

6 Melike Yazıcı Çangur veren bu yazın türünün sadece çağımız yazar ve okurları için değil gelecek nesil için de önemli bir kaynak olacağını düşünmekteyiz. Edebiyat bilimciler, her geçen gün daha karmaşık ve bir o kadar da zevkli hale gelen suç romanı hakkında öğrenecek çok şeyleri olduğunu kabul etmeli ve çalışmalarını aralık vermeden devam etmelidir. Sözlerimizi Ernest Mandel in Hoş Cinayet adlı kitabından son bir alıntıyla nihayete erdirelim: Polisiye romanları incelemeye zaman harcamamızı boşuna bulanlar için yalnızca şu son özrü sunabiliriz: tarihi materyalizm bütün toplumsal olgulara uygulanabilir- ve uygulanmalıdır. Bunlardan hiçbiri, niteliği gereği ötekilere göre incelemeye daha az değer değildir. Bu kuramın üstünlüğü- ve geçerliliğinin ispatı- kesinlikle bütün bu olguları açıklayabilmesinde yatmaktadır (Mandel 1996:17). KAYNAKLAR Mandel, Ernest. (1996). Hoş Cinayet. İstanbul: Yazın Yayıncılık. Önalp, Ertuğrul. (1988). İspanyol Edebiyatı Tarihi. Ankara: Onur Basımevi. Riveros Grandoso, Javier. (2014). La novela criminal española: del desencanto al boom editorial. Miscelânea, Assis, Vol Sánchez Zapatero, Javier- Martín Escribà, Àlex. (2010). Teoría e historia de las sagas en la literatura española contemporánea ( ). Dicenda Cuadernos de Filología Hispánica. Vol Şahin, Seval, Öztürk, Banu ve Ardalı Büyükarman, Didem. (2013). Edebiyatın İzinde/Polisiye Edebiyat. İstanbul: Bağlam Yayıncılık. Üyepazarcı, Erol. (1997). Korkmayınız Mr. Sherlock Holmes.İstanbul: Göçebe Yayınları. Vazquéz de Parga, Salvador. (1986). De la novela policíaca a la novela negra. Barcelona: Plaza&Janes Editores. 548 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 17, Aralık 2017, s