Eski Önasya Çivi Yazısı Hukukunda Evlat Edinme

Transkript

1 Eski Önasya Çivi Yazısı Hukukunda Evlat Edinme Hasan Ali ŞAHİN* Sema ARSLAN ** Özet Bu çalışmada Eski Önasya da uzun süre yaşamış olan kültürler ve bu kültürlerin hukuklarına yansımış olan evlat edinme (adoption) konusu ele alınmıştır. Çocukların yanı sıra yetişkinlerin de kimi zaman evlatlık olarak alındığı durumlar olmuştur. Yaşayan kültürlerin dönemine göre bilhassa sosyal, ekonomik, iktisadi vb. açılardan evlat edinme kavramının başka bir şekle büründüğü açıkça belli olmaktadır. Özellikle gerçekten sosyal anlamı ile evlat edinmenin oldukça az olduğu görülmektedir. Herhalde bu anlayış devletlerin ahlaki ve dönem şartlarına göre saymış olduğumuz birtakım durumlardan dolayı gerçekleşmiş olsa gerekir. Fakat çoğu zaman evlat edinme durumu ekonomi ve mülki bir değer açısından kullanılarak istismar edilmiştir. Çalışmamızda özellikle çivi yazısı hukukundan örnekler verilmiş, bazen de konunun sınırlarından dolayı sadece açıklamalar yapılması uygun görülmüştür. Anahtar Kelimeler:Çivi yazısı hukuku, kanunlar, evlat edinme, ekonomi. ADOPTION IN ANCIENT NEAR EASTERN CUNEIFROM LAW Abstract In this study, the cultures that lived in Ancient Near East for a long time and the adoption which is reflected to the laws of these cultures are discussed.there are occasions when children as well as adultes are sometimes adopted. According to the period of living cultures, especially social, economical, economic etc. it is evident that the concept of adoption from the angles is different. Especially it seems that there is very little adoption with really social meaning. Perhaps this understanding must have come about because of certain conditions that we have counted according to the moral and period circumstances of the states. But most of the time, adoption has been exploited in terms of economy and property value. In our work we have been given samples especially on the cuneiform law, and sometimes it is considered appropriate to make explanations only because of the boundaries of the subject. Keywords:Cuneiform law, laws, adoption, economy. Giriş Yazılı belgelere baktığımızda evlat edinme müessesinin oldukça eskilere giden bir olay olduğu anlaşılmaktadır. Bugün bizim anladığımız evlat edinme, çocukları olmayan ailelerin onları evlat edinerek bir aile olmalarına yardımcı olan, kendilerinden sonra mirasını ve dini vecibelerini yerine getirecek bir varis bırakmaları amacıyla vuku bulan bir hadise olarak özetleyebilmemiz mümkündür. Özellikle çivi yazısı hukukunda taramış olduğumuz maddelere göre evlatlık olanların ve evlat edinen kişilerin birbirlerine karşı olan yükümlülükleri, çocukların durumu gibi birçok konuda aslında günümüzden farklı işleve sahip olduğu görülmüştür. Metinler arasında az miktarda gerçekten öz evladın yerine konularak evlat edinme durumu söz konusudur. Türkçe sözlüğe evlatlık kelimesinin anlamı için baktığımızda, evlat olma durumu anlamı verilmektedir. Hukuki açıdan ise birinin yasayla evlat olma hakkı tanıdığı kimse 111

2 şeklinde bir açıklamaya sahiptir 1.Öte yandan çivi yazısı hukuk maddelerinde konumuzla alakalı anlamlar için birkaç farklı kelime kullanılmaktadır. İlk olarak baktığımızda Akadca māru (oğul, çocuk) kökünden gelen mārūtu(m) kelimesi geçmektedir. Kelime için çocuk statüsü, evlat edinilen çocuk statüsü gibi ifadeler verilmektedir 2. Diğer kelime ise rabû (geniş, büyük) kökünden gelen tarbītu(m) olup, büyütmek, yetiştirmek, çocuk yetiştirmek gibi anlamlara gelmektedir 3. Tarih boyunca birçok uygarlıkta, bizim bugün hukuk çerçevesinde bahsettiğimiz benzer durumlar toplumların kendi hukuklarında yer altmıştır. Teamül hukukuna girmiş olan konular özellikle kendilerinin bağlı olduğu din ve devlet anlayışına göre gelişmiştir. Nitekim bu konularda bol miktarda kanıt ve vesika söz konusudur. İncelemeye başlayacağımız toplumların başında nitekim dünya tarihinde büyük bir ilgiye sebep olan Sumerliler yer almaktadır 4. Çalışmamızda öncelikli olarak Hammurabi öncesi kanunları tarayarak evlat edinme hakkında bilgi vermeye özen göstereceğiz. Evlat edinme şekline kısaca değinmemiz gerekirse gerçekten evlat edinme, kadınların evlat edinmesi, meslek öğrenmek amacıyla çırak olarak evlatlık alması gibi çeşitli başlıklar altında bilgilerin bulduğu görülmektedir. Çalışmamızda her bir kategori için ayrı başlık açmak yerine, konun genel bir değerlendirmeye tabii tutulduğunu belirtmek isteriz. Mezopotamya da Evlat Edinme Öncelikli olarak Hammurabi öncesi kanunları tarayarak geldiğimizde görebildiğimiz üzere Urukagina Reformları, Ur-Nammu Kanunları ve Lipit-İštar Kanunlarında evlat edinme ile ilgili bölümler yer almamaktadır. Buna mukabil olarak Füruzan Kınal ın yayınında 5 Ana İttušu Serisi nde geçmekte olan kısa bir yerdeki mabet fahişesinin (hierodule) bir sokak çocuğunu evlat edinmesine müsaade edilmesini bildiren ilgili yer gösterilmektedir. Belirtilen kısımda Benno Landsberger in yayınına 6 baktığımızda Ana İttušu Serisi nin VIII. Tablet, III. Kol de geçen kısa bir cümle konuya açıklık getirdiği anlaşılmaktadır 7. Buna ek olarak Sumer Kanun Kitabı olarak geçen ve hangi şehre ait olduğu bilinmeyen Sumerce yazılmış olan karışık tabletler söz konusudur. Bu tabletlerde aile hukuku ile ilgili maddeler vardır. Adı geçen kanunun 4-5 satırlarında evlat alınan oğulun anne ve babasını reddetmesi sonucunda, o oğulun şehirden kovulacağı belirtilmiştir 8. Ayrıca yine Martha T. Roth un yayınında 9 geçmekte olan Sumer Kanunları Egzersiz Tableti olarak Bēlšhunu tarafından eğitim okulunda kayda geçirilen maddelerde evlat edinme ile ilgili * Prof. Dr., Erciyes Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, elmek: hasahin@erciyes.edu.tr **Doktora Öğrencisi, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskiçağ Tarihi Bilim Dalı, elmek: semarslantr@gmail.com 1 Türkçe Sözlük (2011). Ankara: TDK, s AHw, M-S, s. 617.; CDA, s. 199.; CAD, M/I, s AHw, S-Z, s ; CDA, s. 399.; CAD, T, s Bilgiç, E. (1963). Eski Mezopotamya Kavimlerinde Kanun Anlayışı ve An anesi, AÜDTCFD., C. 21, S. 3.4,s Kınal, F. (1983). Eski Mezopotamya Tarihi: Ankara: Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Basımevi., s Bkz. MSL 1, s Kınal, s. 150.; Ayrıca bkz. MSL 1, s Kınal, s Roth, M. T., Hoffner, H. A., & Michalowski, P. (1995). Law Collections from Mesopotamia and Asia Minor(Vol. 6): Society of Biblical Literature., s

3 kısımlar yer almaktadır. 4 5 ve 6 evlat edinme ile ilgilidir. Paragraflar şu şekilde geçmektedir 10 : 4 Eğer o (evlat edinilen çocuk) anne ve babasına benim babam değilsin ya da benim annem değilsin derse, o ev, tarla, meyve bahçesi, köleler ve mülkleri ceza olarak kaybedecek ve onlar, onu gümüş için (kölelikte) tam değerine karşılık satacaklar.. Buradan anlaşılan evlatlık çocuğun anne ve babasını inkâr etmesinden dolayı aslında bir nevi ceza almış olduğunu, bazı varlıklardan men edileceği görülmektedir. Ayrıca evlatlığın para karşılığında satılacağı da bir ilginç durum söz konusudur. Herhalde farklı kişilere evlatlıklar satılmış olmalıdırlar. 5 Eğer onun (evlat edinen) babası ve annesi ona sen bizim çocuğumuz değilsin derse, onlar. mülkü ceza olarak kaybedecek.. Sadece evlatlığın değil onu evlat alan kişilerin de inkâr etmesi sonucu birtakım varlıklarından ceza olarak men edileceği anlaşılmaktadır. 6 Eğer onun (evlat edinen) babası ve annesi [ona] sen bizim çocuğumuz değilsin derse, onlar [mülkü] ceza olarak kaybedecek. Paragraf bir üstteki madde ile aynı anlamı taşımış olmalıdır. Ana İttišu, Ešnunna Kanunları, Hammurabi ve Orta Asur Kanunları dışında evlat edinme ile ilgili kısımlar gözümüze çarpmamıştır. Burada hemen belirtmek istediğimiz kısım Yusuf Kılıç yayınında 11 Ešnunna Kanunlarındaki 32 maddeyi evlat edinme ile ilgi bir durum olarak değerlendirmiştir. Bu madde evlatlık ile ilgi olarak değil, herhalde başka bir konuya da temaseden sütannelik uygulaması ile ilgili olsa gerekir diye düşünmekteyiz 12. Öte yandan yine aynı kanun maddelerinde geçen 33 ve 34 kısımların bu konu ile ilişkin olabileceğine dair örnek olarak verilmiştir 13. Bunların dışında bizim burada ele almak istediğimiz Ešnunna Kanunlarından 35 dir: 14 Ancak, sarayda köle olan bir kadının çocuğunu evlatlık edinen bir evlat edinen kişi, saray için eşit değerde (başka bir köle) iade edecektir. İlginç bir durumla karşılaştığımız bu maddede saraydaki köle olan bir kadının da çocuğunun evlatlık olarak alan kişilerin olduğudur. Burada eşdeğer olarak saraya bir kölenin verilmesi gerektiği anlaşılmaktadır. Karşılıklı olarak gerçekleştirilen bu durumlarda bir üstteki maddelerden anladığımız kadarıyla kölelik anlayışının içerisinde yerleşmiş olan birtakım usullere göre bu alışverişlerin gerçekleştirilmiş olsa gerekir. Hammurabi öncesi kanunların kendi içerisinde de çok farklı konularda uygulamaların olduğu anlaşılmaktadır. Babil de Evlat Edinme Kral Hammurabi gerçekleştirdiği fetihler sayesinde Mezopotamya nın büyülü küçüklü birçok şehrini ele geçirerek Sumer ve Akad ülkelerini tek bir imparatorluk haline getirmiştir. 10 Roth, s Yusuf, K. (2014). Eskiçağ Aile Hukuku: Konya:Çizgi Kitapevi., s Böyle bir düşüncede olmamızın sebebi olarak ismi belirtilen çalışmanın tamamını incelenmelidir. Bkz. Öz,E. (2015). Çiviyazılı Belgelere Göre Mezopotamya'da Sütannelik Hizmeti, Sütanne Olarak Qadistum Kadınları ve Kutsal Kitaplarda Sütannelik Uygulaması, Turkish Studies,Vol. 10, Issue 13,s Paulissian, R. (1999). Adoption in Ancient Assyria and Babylonia, Journal of Assyrian Academic Studies, 13(2), s. 10.; Maddeler için bkz. Roth, s Roth, s

4 Böylelikle ülkesinde geçerli olan kanunlar üzerinde yenilikler yaparak bir reform gerçekleştirmiştir. Kanunlardan anlaşılan daha sonra da gündemde olan Asur ve hatta İbrani kanunlarının karşılaştırıldığında inkâr edilemeyecek kadar bir benzerliğin olduğu belirtilmektedir. Burada ortak olan nokta daha önceki kanunların hepsinin ortak yazılı kanunlardan faydalandığıdır 15.Kanunlardan devam ettiğimizde Hammurabi Kanunlarında 16 evlat edinme ile ilgili maddeler mevcuttur. Söz konusu kısımları sırasıyla incelemek yerinde olacaktır. 185 Eğer bir adam, küçük bir çocuğu kendi adına evlat edinirse ve onu büyütürse, büyütme (o evlatlık) üzerinde hak iddia edilmeyecektir. Madde evlatlığa alma (ana marūti leqû) ile ilgi gözükmektedir. Çocuğun yetiştirilip belli bir terbiyeden geçtiğini (ana tarbitim) anlamaktayız ve böyle bir çocuğun köle olarak edinilmeyeceğini söyleyebiliriz. 186 Eğer bir adam, küçük bir çocuğu evlat edinirse ve (çocuk) alındığında babası ve anasını araştırırsa, o evlatlık (öz) babasının evine dönecektir. Evlatlığa alınan (ana marūti leqû) bir çocuğun kendi öz anne ve babasını araştırdığı zaman onların evine dönebileceği anlaşılmaktadır. Bu aslında önemli bir nokta olabilmektedir. Evlatlık çocuğun belli isteklerde bulunup, soyu hakkında taleplerde bulunması dikkat çekicidir. Soyu hakkındaki talebinin gerçekleştirmesinin kanunlarda yer alması konu için dikkate değer bir örnek gibi gözükmektedir. 187 Bir girsiqqum 17 un, bir saray hizmetkarı veya bir SAL.ZİK.RUM 18 un evlatlığı üzerinde hak iddia edilmeyecektir. Din kadınlarının da evlatlık olarak alım işlerini yaptıkları anlaşılmaktadır. Ayrıca saray hizmetlilerinin de evlat edindiği böylece öğrenilmektedir.roth un yayınında hak iddia edemeyecek kişinin sekretu 19 adıyla verilmiştir Eğer usta sınıfından biri, bir çocuğu yetiştirmek için alırsa ve elinin hünerini ona öğretirse (o çocuk üzerinde) hak iddia edilmeyecektir. Üstte görmüş olduğumuz kısımlardaki gibi bir çocuğun alınıp terbiye edilmesi ve yetiştirilmesi (ana tarbitim) görülmektedir. Zanaatkarlar tarafından da evlatlık alındığı ve ona beceri öğretildiği açıkça belli olmaktadır. 189 Eğer elinin hünerini ona öğretmez, o yetiştirilen kimse babasının evine dönecektir. Yine zanaatkar tarafından alınan çocuğa terbiye ve yetiştirilme (ana tarbitim) gayesi güdülmektedir. Yetiştirilemeyen çocuğun öz anne ve babasına döneceği bildirilmektedir.maddelerden anlaşılan istenilen nitelikte kişinin yetiştirilmesi önemlidir. 15 Tosun, M. (1963). Hammurabi nin Toprak Kanunları, AÜDTCFD, 21(3-4), s Tosun, M., & Yalvaç, K. (2002). Sumer, Babil, Assur Kanunları ve Ammi-Şaduqa Fermanı: Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi., s ; Aydın, N. (2017). Hammurabi Yasaları: İstanbul: Alfa., s , Ayrıca Bkz. Roth, s Girsiqqû: saraya veya mabede ait bir çeşit hizmetkar sınıfı., Bkz. Tosun-Yalvaç, s Bu kelimenin Akadca karşılığı bilinmemektedir. Bu kişinin lukur, nu.gig gibi rahibe sınıfları arasında geçmeyişi, bu sınıfa mensup kadınların mabetlerde tanrıya adanan diğer kadınların hizmetleri görmek üzere getirilen diğer bir hizmetkar sınıfı olabileceği düşünülmektedir. Bkz. Tosun-Yalvaç, s Yüksek rütbeli bir kadın, muhtemelen kapalı bir yerde. Bkz. CAD, S, s. 215.; epsd.; Kanun metinlerinde din kadınları sınıfından çeşitli unvanlara sahip rahibelerin adları sık sık geçmektedir. Bu konuda bilgi sahibi olabilmek adına ismi verilen çalışmanın tamamının irdelenmesi yerinde olacaktır: Kılıç, Y., & Duymuş, H. H. (2009). Eski Mezopotamya da Din Kadınları (Rahibeler). Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl, 13, 1, s Roth, s

5 190 Eğer bir adam, evlat edindiği çocuğu büyütüp kendi çocukları ile bir saymazsa, o evlatlık babasının evine dönecektir. Evlatlığa alınan (ana marūti leqû) bir çocuğun evlat alan kişi tarafından öz çocuğu gibi görülmezse evlatlık aldığı babasına geri dönüşü söz konusudur. Diğer aileden bir şey ona ait olmayabilir. Kendi öz anne ve babasına dönüş söz konusudur. Evlatlık alınan kimsenin ayrıcalık yapılmadan diğer öz çocuklar ile bir tutulması da ayrıca önemli bir ayrıntı olması gerekir. 191 Eğer bir adam, evlatlığa aldığı bir çocuğu büyüttükten sonra evini yaparsa (ev sahibi olursa) ve evlat sahibi olursa, büyüttüğü çocuğu evlatlıktan atmağa karar verirse o çocuk eli boş gitmeyecektir. Onu büyüten baba, malından 1/3 hisse ona verecektir. (Çocuk) öyle ayrılacaktır. Tarladan, bahçeden, evden ona (hiçbir şey) vermeyecektir. Evlat edinilen çocuğun (ana marūti leqû)evlatlıktan çıkarılması durumu mevcuttur. Miras hakkındaki tayinin nasıl olduğu da oldukça açık bir şekilde ifade edilmektedir. Miras hakkı ile düzenlemelerin içerikleri konusunda bilgi vermesi açısından güzel bir örnek oluşturmaktadır. 192 Eğer saraya ait bir hizmetlinin veya bir SAL.ZİKRUM un oğlu, kendisini büyüten babasına ve anasına sen babam değilsin, sen anam değilsin derse dilini keseceklerdir. Saray hizmetlileri tarafından evlat edinilmiş olan evlatlığın anne ve babasını inkâr ettiğinde verilen cezayı açıkça görmekteyiz. Cezaların aslında ağır içeriklere sahip olduğunu yansıtan bir madde olduğu açıktır. 193 Eğer, saraya ait bir hizmetlinin veya SAL.ZİKRUM un oğlu, öz babasının evini öğrenirse, onu büyüten baba ve anadan nefret edip (kendi) babasının evini giderse gözünü oyacaklardır. Yine burada da saray hizmetlileri tarafından alınan bir evlatlığın kendi öz anne ve babasına dönüşü ve buna ek olarak cezası söz konusudur. Ayrıca Hammurabi Kanunlarının 168, 169, 170, 171 deki evlat edinme veyahut bu konu ile ilişkili görülen kısımların değerlendirmesi ve kısa açıklamaları yapılmıştır 21.Çalışmamızda verilen maddelerin açıklamaları yapılıp, farklı yerlerde de konu ile içerikler bulunduğu için ekstra alıntılar yapmamak ve tekrarlardan kaçınmak için maddelerin alınmadan belirtilmesi uygun görülmüştür 22. Burada evlat edinmeye dair vermek istediğimiz diğer önemli örnekler ise Nuzi vesikaları ya da metinlerinde geçen evlatlık almanın nasıl olduğuna dairdir. Bu metinler tuppi mārūti, lišānšu, satış adoptionu şeklinde geçmektedir. Metinlerde evlat edinme adı altında tarla, meyve bahçesi vb. gibi mülklerde satışlar yapılmaktaydı 23.M.Ö. II. Binyılın ortalarına doğru Nuzi(Yorgantepe) de 24 ve Arrapḫa (Modern Kerkük) da 25 bu belgelere göre 21 Paulissian, s Maddeler için bkz. Tosun-Yalvaç, s ; Aydın, s ; Roth, s Alpman, A. (1981). Nuzi Vesikalarındaki Adoptionun (Evlatlık Almanın) Gayesi, AÜDTCFD, 14 (25)., s ; Maidman, M. P. (2010). Nuzi Texts and Their Uses as Historical Evidence: Society of Biblical Lit., s Yorgan Tepe olarak bilinen şehir, Kerkük ün 10 km. güneybatısında kalmaktadır. Mitanni ve Asur egemenliği geçiren şehirde, daha sonra başka uygarlıklar da hüküm sürmüştür. Arrapḫa şehri Mitanni Devleti kontrolü altındaydı ve bu dönemde Nuzi de çok önemli bir yere sahipti. Hurri popülasyonun yüksek olduğu Nuzi de zengin toprak sahipleri ve idari memurların varlıkları geniş yer tutmaktaydı. Kazılarda elde edilen yasal kayıtlar, mektuplar, ve çeşitli listeler gibi materyaller Nuzi nin sosyal, ekonomik, idari ve dini konular hakkında bilgilerini bize sunmaktadır. Bryce, T. (2009). The Routledge Handbook of the Peoples and Places of Ancient Western Asia: The Near East from the Early Bronze Age to the Fall of the Persian Empire: Routledge. s

6 Hurrilerin sosyo-ekonomik durumlarına dair bilgiler de edinmek mümkündür. Akadlılar zamanında Gasur, Hurriler de ise Nuzi şehrinde çıkan bu belgeler evlatlık almanın çağın ekonomik durumuna göre nasıl şekil şekillendiğinin birer kanıtıdır 26. Evlatlık kontratlarının büyük bir çoğunluğu uydurma bir evlat edinme şekli ile gerçek bir alım-satımı şeklinde gizlenmekteydi. Bu işlem adı altında gayrimenkul malların alım ve satımı sağlanmış oluyordu. Metinlerde ilku (tımar) olarak geçen faaliyetin askeri veya sivil bir uygulama olmadığı belirtilmektedir. Metinlerde ilku faydalanma hakkı olarak yer almaktadır. M.Ö. II. Binyıllarda Arrapḫa bölgesinde gayrimenkul malların alımı yasaktı. Bu sebepten dolayı ilku yani tımar keyfiyeti önemli bir durumdaydı 27. Çeşitli metinlerde evlat edinme ile ilgi bilgilerin varlığı görülmektedir 28. Nuzi vesikalarında özellikle dikkati çeken bir bölüm mevcuttur. Evlat edinme adı altında, bunu iktisadi bir amaçla istismar ederek kullanmış olan Puḫisenni nin oğlu Teḫibtilla nın kullandığı yöntemle mal varlığı oldukça dikkat çekmektedir. Mevcut olan 200 kadar belgenin 139 unu Teḫibtilla ya ait olduğu belirtilmektedir. Böylelikle bu yöntem ile adı geçen kişi 147 parça tarla, 9 parça meyve bahçesi elde etmiştir. Bunun yanı sıra yine miktarı bilinmeyen evlere ve ağıllara da sahip olduğu belirtilmektedir. Kısacası bu kişi evlat edinme müessesesini kullanarak damgasını vuran ve kayıtlara geçmiş biri olarak karşımıza çıkmaktadır 29. Hammurabi başa geldiği zaman Ortadoğu da birçok farklı krallıkların olduğu görülmektedir. Yıllarca büyük değişiklikler yaşanmıştı. Hammurabi kral olduğu esnada, Larsa nın kralı Rim-Sin Babil şehrinin güney sınırından Basra Körfezi ne kadar olan kısmı birleştirmiş bulunmaktaydı 30. Rim-Sin in hükümdarlığı esnasına tarihlenen birtakım evlat edinme kontratları bulunmaktadır. Maddelerde örneğin Hammurabi kanunlarındaki benzer şekilde çocuğun annesini inkâr etmesi durumunda para için satılacağı belirtilmektedir. Eğer annesi senbenim kızım değilsin derse sahip olduğu ne varsa ceza olarak kaybedeceği belirtilmektedir. Rim-Sin in dışında farklı örneklerde mevcuttur. Örneğin Kasit Dönemi nde Kurigalzu hükümdarlığına tarihlenen bazı dokümanlarda evlat edinme ile ilgi ipuçları vardır. Bir kadının evlat edindiği kızdan bahsedilmektedir. Köle olabileceğine, evlat alan annesi öldüğünde onun dini ritüellerini yerine getirmesi gerektiğine, eğer evlat edinilen kız annesine sen benim annem değilsin derse, o kadının kölesi olacağına dair açıklamalar mevcuttur 31.Bunlara ek olarak yine bir Larsa belgesinden de evlat edinme ile ilgi kısmın varlığından haberdar olunmaktadır Bugün Kerkük olarak bilinen bu şehrin ilk yazılı kayıtları III. Ur Sülalesi Dönemine kadar dayanabilmektedir. Kentin güneybatısında yer almakta olan komşusu Nuzi den elde edilen bir iş mektubuna göre Eski Asur Dönemi nde ticari işlemler gerçekleştirildiğine açıklık getirmektedir. Takip eden dönemlerde kentin güçlü bir şekilde Hurri kontrolü altına girdiği bilinmektedir. Nuzi yi de içine alan bu bölgede Nuzi Metinlerine göre Arrapḫa nın kral ailesi ve onlara adanmış farklı tanrı tapınaklarına dair bilgiler içermektedir. Bryce, s Alpman, A. (1981). Nuzi Adoption Metinlerinin Ortaya Koyduğu Sosyo-Ekonomik Sonuçlar,IX. Türk Tarih Kongresi Eylül 1981, I. Cilt. s Alpman, A. (1988). Eski Önasya Hukukunda Adoption: Ankara: Gazi Üniversitesi., s Bkz. Maidman, s. 178, 180, 182, 187, 190, 193.vb. 29 Alpman, Eski Önasya Hukukunda Adoption, s Van de Mieroop, M. (2014). Babil Kralı Hammurabi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları., s Mendelsohn, I. (1949). Slavery in the Ancient Near East: A Comparative Study of Slavery in Babylonia,Assyria, Syria, and Palestine, from the Middle of the Third Millennium to the End of the First Millennium: New York: Oxford University Press., s Kınal, s

7 Bu kısımda son olarak vermek istediğimiz örnek eski Babil Nippur şehrinde evlat edinme örneklerine dair olacaktır. Çeşitli kategorilere örnek olacak bilecek birçok vesikalar söz konusudur. Bunların bazıları gerçekten öz evladın yerine koyarak evlat edinme ile ilgilidir. Nadītu kadınların 33 bilhassa bu dönemde oynadığı sosyal yönü ile önemli bir durumda oldukları anlaşılmaktadır 34. Ayrıca yine buna ek olarak eski Babil Nippur unda oldukça varlıklı ve zengin bir yapıya sahip olan, iyi bilenen ve tanınan Mannum-mešuliṣṣur ailesine ait birçok belge söz konusudur. Belgelerde evlat edinme ile ilgili pek çok kısım yer almaktadır 35.Bu bölümdeki evlat edinme bilgilerimizi verdikten sonra Asur kanunlarına geçmek yerinde olacaktır. Asur da Evlat Edinme Kanunlara baktığımızda özellikle Hammurabi Kanunlarından ticari, sosyal ve ekonomik birçok alanda daha fazla bilgi verdiğini görüyoruz. Evlat edinme konusunda da Hammurabi Kanunlarında maddeler daha fazla yer almaktadır. Mezopotamya dan çıkıp Anadolu ya doğru kanun incelemelerini sırası ile gerçekleştirdiğimizden Mezopotamya da son olarak Orta Asur Kanunlarında bir adet evlat edinme ile ilgi madde karşımıza çıkmaktadır. Bu konudan sonra ele alacağımız Kültepe Metinlerinde de yine konuya ilişkin bölümler yer almaktadır. Kanun maddesi öncelikli olarak verildikten sonra Kültepe Metinlerinden devam edilecektir. Orta Asur Kanunları nın Kol. IV, Eğer dul bir kadın, bir adamın evine girerse, oğlunu bebek (olarak) beraberinde taşıdıysa (getirdiyse), (çocuk) onu karılığa alanın evindebüyüdüyse, fakat evlatlık vesikası yazılmamışsa, onu büyütenin evinden hisse almayacak, borç yüklenmeyecek, onu doğurtanın (öz babasının) evinden kendine düşen hisseyi alacaktır. Evlendiği adam ile bir dul kadın arasında kadının çocuğu ile ilgili bir meseleden bahsetmektedir. Evlenen kadının çocuğu aslında üvey evlat olarak anlaşılmaktadır ama evlatlık vesikasının olmamasından bahsedilmektedir. Görüldüğü üzere birde evlatlık vesikası durumu söz konusudur. Ayrıca buna miras hakları ile ilgili bilgiler de söz konusudur. Birçok maddede de gördüğümüz gibi öz anne ve babanın evinden bu evlatlık çocukların sorumlulukları olduğu görülmektedir. 33 Babil şehrinin kuzeyinde yer alan Sippar kentinde önemli bir grup olan bu din kadınlarının Tanrı Šamaš ın Nadītumu ve Tanrı Marduk un Nadītumu adları ile varlıklarından haberdar olunmaktadır. Tapınakta gagûm adı verilen mekânda yaşayan bu kadınlar evlenmezlerdi ve çocuk doğurmalarına izin verilmezdi. Bazılarının evlenebilmesine rağmen yine de çocuk doğurmalarına izin olmadığı bilinmektedir. Sosyal hayatta ve ekonomide önemli bir işleve sahip olan bu kadınların kendi bakımları, dini görevlerin yerine getirilmesi ya da miras yönetimi gibi sebeplerden dolayı evlat edinmekte oldukları görülmektedir. Jeyes, U. (1983). The Nadītu Women of Sippar, Images of Women in Antiquity (Edited bya. Cameron and A. Kuhrt): Detroit 1983, s Stone, E. C., Owen, D. I., & Mitchell, J. R. (1991). Adoption in Old Babylonian Nippur and the Archive of Mannum-mešu-liṣṣur (Vol. 3): Penerbit Erlangga., s ; Nadītu kadınlarının toplumdaki konumu hakkında fikiredinebilmek için ayrıca bkz. Stone, E. C. (1982). The Social Role of the Nadītu Women in Old Babylonian Nippur, Journal of the Economic and Social History of the Orient/Journal de l'histoire economique et sociale de l'orient, Ayrıntılı bilgi, çeviri ve transkriptler için bkz. Stone, Adoption in Old Babylonian Nippur and the Archive of Mannum-mešu-liṣṣur, s Tosun-Yalvaç, s. 250.; Roth, s

8 Nitekim üvey evlatlıkla ilgili ilginç bir belgede Kt. o/k 132 numaralı Kültepe metninden anlaşılmaktadır. Šuli isimli şahsın muhtemelen üvey oğlu olan Lā-qēpum a yazdığı sözleri İrfan Albayrak şu şekilde açıklamıştır:metnin Šuli den muhtemelen üvey oğlu olan Lā-qēpum a hitaben yazılan sitem dolu sözlerle ilginç bir mektup olarak belirtmektedir. Belge de Šuli, Lā-qēpum u büyütüp yetiştirip ona saygınlık kazandırdığını fakat, Lā-qēpum un, Šuli ye gereken ilgiyi göstermediğini anımsatmaktadır. Metnin sonunda, Šuli, üvey oğlunu, aralarındaki anlaşmazlığı çözmek için, kendisiyle gelip görüşme yapmasını ve söz konusu meselesinin çözümünden sonra istediği yere gidebileceğini belirtmektedir 37. Metinde geçmekte olan ilgili bölüm şu şekildedir: ) Šuli şöyle (söyler), Lā-qēpum a söyle: 3-6) Niçin sürekli (kötü sözler) işitiyorum ve senin gözünde adam yerine konmuyorum? 6-10) Aššur ve tanrım ile yapmamalısın Ayrıca, babayı ve anneyi tanımıyor musun? Seni ben büyüttüm ) Ben seni gözler(im) olarak kabul ettim ) Bulunduğun iyi mevki için, sahip olduğun iyi yere, iyi (bir şekilde) ben çıkarttım ama sen hor baktın (aşağıladın) ) Ayrıca ikinci bir baba (gibi) kabul etmedin ) Ahšalim yüzünden sana kötü davranmadım. 20) Tanrım sana sorsun! 21-25) Eğer yemin etmediğim gerçekçe (böyle inanıyorsan), girin (gelin) ve benimle (ilgili meseleyi) temizleyin ve oğlunu yakala (bul)! İstediğin yere git! 26-28) Lütfen, ilave tabletle gitme! Sen benim oğlum değilsin! sözleri yukarıda diğer bölümlerdeki maddelerde geçen anne ve babayı tanımama ya da inkâr etme maddelerini anımsattığını belirtmek yerinde olacaktır. Asur İmparatorluğu nun hızlı bir şekilde yayılması ile Mezopotamya-Anadolu ilişkileri süratle gelişmiştir. Anadolu nun şartlarını oldukça beğenen Asurlular bu bölgeye gelerek gelişmiş bir pazar ağı haline getirmişlerdir. Asur Ticaret Koloni Çağı (M.Ö ) olarak adlandırılan bu döneme ait pek çağı çivi yazılı tablet mevcuttur. Tabletlerden, ekonomik, siyasal, sosyal alanlardan pek çok konuda bilgi bulunmaktadır. Metinlerden k ma aw t naru m (taş levhanın sözüne göre) tabirinin olduğu görülmektedir 39. Nitekim yine taş stelin hükmüne göre faizi ve faizin faizini ödeyecek, ve taş stelin sözüyle bize kaydetti gibi ifadelerden bir stelin varlığından haberdar olabileceğimiz belirtilmektedir. Bu bağlamda Kültepe Metinlerinden Eski Asur daki hukuk anlayışının bir hayli gelişmiş olduğuna dikkat çekilerek, Hammurabi Kanunlarının yazılmış olduğu dönemde, Kuzey Mezopotamya da gündemde olan Asur Kralları tarafından benzer bir hukuk sisteminin yazıya geçirilmiş olması gerektiği ihtimalini vurgulanmıştır 40. Orta Asur Kanunlarından ziyade Asur Ticaret Koloni Çağı nda da yine hukuki konular dışında bu konu ile ilgili maddelerin olduğu göze çarpmaktadır. Burada örnek vereceğimiz kısım EL I de yer alan 7-8 numaralı kısımlardır numaralı bölüm şu şekildedir: 1-3) Tatali ve T[i.] Šubiannika yı evlatlığa al[dılar]. 4-6) Tatali nin oğlu Šimnuman, Šubiannika ile e[vlendi]. 7-8) (Onlar) tek bir evde oturacaklar. 8-10) Eğer oturmak istemezlerse, eğer onları (Šimnuman ın anne ve babasını), istemezler (bile), 11-13) Šimnuman ve Šubiannika onları (mecburen) oturtacaklar ) Şahit Anana, şahit Hamanali, şahit Udnihšu, şahit Hištahšušar. Evlatlık alınanın bir kız olduğunu görüyoruz ve bu kız daha sonra evin oğlu ile 37 KT IV: KT IV: Sever, H. (1990). Yeni Kültepe Tabletlerinde Geçen kima awāt naruā im Tabiri ve Değerlendirilmesi,AÜDTCFD, 34, s Şahin, H. A. (2006). Anadolu daki Eski Asur Koloni Mahkemeleri, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21 Yıl(2006/2)., s Kılıç, s ; Ayrıca bkz. EL I, s

9 evlendirilmiştir. Evde aile ile oturmak istenmesi üzerine anlaşmazlıklardan zuhur etmiş ve sonra mahkeme ile şahitleri görebiliyoruz. 8 numaralı kısım ise şu şekildedir: 1-2) Habatali, Nakšušara ve onun oğlu Šiliara yı tutuyor! 3-6) Eğer Šiliara herhangi bir su(!)-ha (!)-am a sahip ise (onu) Habatali nin evine taşıyacak (getirecek). 7-9) Eğere Habatali den herhangi bir şeyi gizlerse, onu 2 mina gümüşü tartmakla (ödemekle) cezalandıracaklar ) Onların üçüne ait (anlaşma ile) belirlenen güne kadar, şayet Habatali kendi çocuğunu doğurtursa, 6 šeqel gümüşü elie için hazır edecek ) Habatali nin evinin tamamını Šiliara aldı. Eğer o (Šiliara) onun (kendi) evini başka bir yerde yapacak olursa, 2 mina gümüş ödeyecek ve onu ortak mirastan mahrum edecektir ) Eğer Habatali fakirleşirse, Šiliara yı satacak(!). Eğer Habatali ve Niwahšušar ölürlerse, Šiliara (mirası) alacak. Eğer o (Habatali) bir suharum (çocuk) doğurttu ise, o, evdeki her şeyi alacak ) Duhušili nin hurunda, Wazawa nın huzurunda, Šabta nın huzurunda. Metinde bazı anlaşılmayan yerler olduğu için tam bir yorum yapılamamakla birlikte evlat edinme ilgi ilgili bilgiler verildiği için önemli sayılmalıdır. Cahit Günbattı tarafından yayınlanmış olan eserin iqqāti Belgeleri içerisinde yer alan Kt. 89/k 379 A numaralı metinde evlatlık edinme ile ilgili değerli bilgiler bulunmaktadır. Metin şu şekildedir 42 : 1-5) Teşrifatçılar başı Wališra nın mührü; rahip Dudu nun mührü; (tanrı) Nisaba nın rahibi Kammaliya nın mührü; [.] Anunu nun mührü. 5-12) Humadašu Nakilit i evlatlık olarak aldı fakat, o gün evlatlık (alma işlemini) tamamlamadılar ve Nakilit [Humadašu nun] evinden çıktı (ve) ayrıldı ) Gelecekte ister Humadašu, ister oğlu, isterse Kuššaralı krallar Nakilit ve oğullarından hak talebinde bulunmayacak(lar) ) Nakilit ve oğulları (da) Humadašu dan hak talebinde bulunmayacak(lar) ) Karşılıklı olarak hak iddiasından bulununan [x] mina gümüş ödeyecek ve (ödeyemediği takdirde) onu öldürecekler ) Kral İnar ın onayı ) Humadašu nun sorumluluğu (onaylandı? ). Belge şu şekilde değerlendirilmiştir: Evlatlık alma hadisesinin hukuki işleminde Kuššara lı krallarının da sorumluluk sahibi olmasının ilginç bir durum olduğu düşünmektedir. Belki de Humadašu, Nakilit i Kuššara kentinde evlatlık almıştır, fakat orada gerekli hukuki işlemler yapılamadan Kaniš şehrine gelmişlerdir. Anlaşmazlık yüzünden Nakilit, Humadašu nun evinden ayrılmıştır. Kaniš şehrinde düzenlenmiş olan bu metin ile tarafların karşılıklı olarak hukuki anlamda bir istekte bulanamayacakları kayıt altına almıştır 43.Bu durumun diğer gördüğümüz kanun maddelerinde de anlaşılacağı üzere hukuki vesika anlayışı ve kayıt altına alma işlemleri oldukça önem arz etmektedir. Benzer bir evlat edinme kontratı Veysel Donbaz ın yayınında geçmektedir. Kt. 89/k 379 numaralı Kültepe Metininde geçmektedir. Metin içeriğine baktığımızda şu bilgiler elde edilmektedir: Humadašu adlı kişi Nakilit adındaki kişiyi evlat olarak edinmiştir. Fakat evlatlık alma işlemini bitiremediklerini belirtmektedirler. Belge kırıklı olduğu için konuya net açıklık getirilememektedir 44. Donbaz metnin ana marūti leqû (evlatlığa alma) olduğunu belirtmektedir. Ayrıca insan satın almanın sık başvurulan bir uygulama olduğuna dikkat 42 Günbattı, C. (2014). Harsamna Kralı Hurmel ye Gönder len Mektup ve Kan š Kralları/The Letter Sent to Hurmel K ng of Harsamna and The K ngs of Kan š: TTKY V/3, Ankara., s Günbattı, s Donbaz, V. (1993). Some Remarkable Contracts of 1-B Period Kültepe Tablets II, Aspects of Art and Iconography: Anatolia and its Neighbors. Studies in Honor of Nimet Özgüç. Ankara: Türk Tarih Kurumu, s

10 çekmektedir. Bu durumda metinlere göre Eski Asur Dönemi nde evlat edinme ile ilgili önemli bir bilgi içerdiğinin dikkatini çekmektedir. Yine buna ek olarak K.R. Veenhof un 1982 de yayınlamış olduğu EL 7 de benzer konuya ilişkin benzer bir durumun olduğu belirtilmektedir 45. Yine son olarak belirtmek istediğimiz noktada Ignace J. Gelb in OIP 27 yanında 46 kırıklı bir metinden net olmayan kısa bir bilgiye sahibiz. Burada geçen durum şu şekildedir Nimar-šarra-mati adlı kişi Abazu adında kişiye konuşarak,kendisinin neden yakalamış olduğunu sormaktadır. Abazu nun oğlunun tüccar olduğunu ve bu kişi ilehizmetçi oğlunun yakalanmasını gerektiğini belirtmektedir. Metinlerden anlaşılan Eski Asur ve Asur Ticaret Koloni Çağı nda evlatlık edinme müessesinin önemli bir yere sahip olduğu aşikârdır. Hititlerde Evlat Edinme Hitit kanunlarını tarayarak geldiğimizde evlat edinme konusuna denk gelmemiş bulunmaktayız 47.Hitit kanunlarının belli bölümlerinde evlat edinme, veraset ya da ticaret hukukundan neredeyse hemen hemen hiç bahsedilmemektedir. Hukuk konusunun en önemli konularından biri aile hukuku oluşturmaktadır 48. Nitekim I. Ḫattušili döneminde dahil olmak üzere, evlatlık alınan erkeklerin tahtın varisi olabildikleri bilinmektedir. Öyle ise evlatlık müessesesi Hititlerde olmuş olmalıdır. Ne yazık ki Eski Önasya da gördüğümüz gibi evlat edinme maddelerinin olmamasından Hititler hakkındaki bilgilerden uzak kalmaktayız 49. Eski Krallık devrine ait olan önemli belgelerden ve bilhassa vasiyetnamelerden evlatlık konusuna dair birtakım çıkarımlarda bulunabilmekteyiz. Özellikle bu konuda bilgi veren I. Ḫattušili nin vasiyetnamesinde bilgiler vardır. Hasta olan I. Ḫattušili nin veliaht olarak Labarna yı tayin ettiğini fakat onun kötü davranışlardan olduğu hoşnut olmadığını görüyoruz. Kız kardeşinin oğlu olan Labarna yerine, küçük yaşta olan I. Muršili yi soylular topluluğu önünde veliaht ilan edilmeden önce I. Ḫattušili tarafından evlat edinilmiştir. Yine III. Ḫattušili tahta yükselmeden önce büyük kardeşinin oğlu olan Kurunta yı evlat edindiği belirtilmektedir 50. Evlatlık edinmeye dair çıkarımların fazlaca olduğu görülmektedir. Bu eskiden kalma yazılı belgelerle mümkündür. Burada vermek istediğimiz diğer bir örnek ise Kemal Balkan ın yayınında geçen kısımdır 51.Ḫanḫana şehrinin vekilharcı olan Tuttulla nın, Zidi adında birini aldığını, kabul ettiğini onu manevi oğlu yaptığını sonra da bu kişiyi kendi kızı olan Zizzatta ile evlendirdiğini görüyoruz. Balkan eserinde açıkladığı gibi bir kişiye kendi oğlu yapmak, bir 45 Donbaz, s. 138.; Örneği kısaca açıklamamız gerekirse Tatali ve Titinital adlı kişilerin kız evlatlık olarak Šuppianika isimli birini aldıklarını görüyoruz. Tatali nin oğlu Šimnuman bu evlatlık kız ile evlenmiştir ve onlar evde hep birlikte oturmuşlardır. Bkz. Donbaz, s dipnot: OIP 27, 2: Roth, s Alp, S. (1947). Hitit Kanunları Hakkında, AÜDTCFD, V/5, Dinçol, A. M. (2000). Hititler, İstanbul: Görsel Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi:Görsel Yayınları., s. 75.; Hoffner, H. A. (2010). Hititler Anadolu sunda Yasal ve Sosyal Kurumlar, (Çev. Sevgül Çilingir), Tarih Okulu Dergisi, Ocak-Nisan, S.VI, s Hoffner, s. 240.; Ertem, H. (2004). Hattilerve Hititler Dönemi'nden Eski Türkler'e Osmanlılara ve Günümüz Anadolu'suna Kadar Uzanan Bazı Benzer Unsurlar-II, ArAn, 7/2, s Balkan, K. (1973). İnandık ta 1966 Yılında Bulunan Eski Hitit Çağına Ait Bir Bağış Belgesi: Eine Schenkungsurkunde aus der Althethitischen Zeit, Gefunden in İnandık Ankara: Anadolu Medeniyetlerini Araştırma Vakfı No:1., s

11 kişiye oğul muamelesi yapmak anlamlarında ve diğer anlama gelebilecek durumları değerlendirmiştir. Fakat burada Zidi nin iç güvey olarak alınmış olma ihtimalinin de bulunduğunu belirtmektedir 52. Sonuç Çalışmamızda Eski Önasya ve Anadolu daki evlat edinme gayesinin farklı amaçlarla, farklı sebeplerden dolayı olduğuna değinmeye çalıştık. Sosyal, ekonomik, siyasi vb. gibi amaçlarla evlat edinme durumu gerçekleşmiştir. Bu durumda özellikle işlemi gerçekleştiren devletlerin o dönemki şartları ve durumları oldukça önem arz etmektedir. Nitekim bu bağlamda genelde gerçekten öz evladın yerin konularak evlat edinme gayesi çok azdır. Metinlerden anlaşılacağı üzere, kadınların evlat edinilmesi, köle olarak kullanması, öldükten sonra dini vecibelerin yerine getirilmesi, çocukların miras hakları, usta tarafından alınıp yetiştirilmesi gibi belli kategorilerde çeşitli örneklerin olduğu görülmektedir. Nitekim belgelerin bolluğundan konunun genişliği anlaşılmaktadır. Eski uygarlıklar bu gayeyi bazen fazlaca abartarak kâr amacı güdülecek bir iş ve hatta bu konunun istismar edilmesine gidecek kadar farklı anlayışlarla evlat edinme müessesesi geliştirmişlerdir. Nitekim Anadolu da da hâlâ daha evlat edinme, iç güveysi, üvey evlat gibi kavramlar devam etmektedir. Günümüzde bazı bölgelerde bu gelenek ya da töre gibi kavramlar altında olsa da, eski toplumların bu konularda şartlara göre kanunlarına ekleterek maddeler haline getirdikleri görülmektedir. Çivi yazısı hukukunda yer alan bu tarz sosyal, ekonomik vb. açıdan eskiden günümüze ne değişti ne değişmedi bize onların yaşayışları ve sosyal hayatlarındaki konular hakkında bilgi edinmemiz açısından önem taşıdığı anlaşılmaktadır. Bugün aslında birçok yaşadığımız durumların ve kavramların tarihin çok eski zamanlarına kadar gidebildiği açıktır. Yine söylenebilir ki Mezopotamya-Anadolu ekseninde benzer anlayışların olduğu görülebilmektedir. Kısaltmalar AHw W. von Soden, Akkadisches Handwörterbuch, Wiesbaden AÜDTCFD CAD Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi The Assyrian Dictionary of the Oriental Institute of University of Chicago. CDA A Concise Dictionary of Akkadian, Wiesbaden EL I epsd G.Eisser-J.Lewy, Die Altassyrischen Rechtsurkuben vom Kültepe, Leipzing, The Electronic Pennsylvania Sumerian Dictionary. KT IV Albayrak, İ., Kültepe Tabletleri IV: Ankara: TTK., Balkan, s

12 MSL Materialien zum sumerischen lexikon: Die Serie ana ittišu (Vol. 1): Sumptibus Pontificii instituti biblici, OIP 27 Gelb, I. J. (1935). Researches in Anatolia: Inscriptions from Alishar and Vicinity. Oriental Institute of the University of Chicago. Kaynakça ALP, S. (1947). Hitit Kanunları Hakkında, AÜDTCFD, V/5, ALPMAN, A. (1981). Nuzi Vesikalarındaki Adoptionun (Evlatlık Almanın) Gayesi,AÜDTCFD, 14(25)., s ALPMAN, A. (1981). Nuzi Adoption Metinlerinin Ortaya Koyduğu Sosyo-Ekonomik Sonuçlar, IX. Türk Tarih Kongresi Eylül 1981, I. Cilt., s ALPMAN, A. (1988). Eski Önasya Hukukunda Adoption: Ankara: Gazi Üniversitesi. AYDIN, N. (2017). Hammurabi Yasaları: İstanbul: Alfa. BALKAN, K. (1973). İnandık ta 1966 Yılında Bulunan Eski Hitit Çağına Ait Bir Bağış Belgesi: Eine Schenkungsurkunde aus der Althethitischen Zeit, Gefunden in İnandık Ankara: Anadolu Medeniyetlerini Araştırma Vakfı No:1. BİLGİÇ, E. (1963). Eski Mezopotamya Kavimlerinde Kanun Anlayışı ve An anesi, AÜDTCFD, C. 21, S. 3.4 s BRYCE, T. (2009). The Routledge Handbook of the Peoples and Places of Ancient Western Asia: The Near East from the Early Bronze Age to the Fall of the Persian Empire: Routledge. DİNÇOL, A. M. (2000). Hititler, İstanbul: Görsel Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi:Görsel Yayınları., s DONBAZ, V. (1993). Some Remarkable Contracts of 1-B Period Kültepe Tablets II, Aspects of Art and Iconography: Anatolia and its Neighbors. Studies in Honor of Nimet Özgüç. Ankara: Türk Tarih Kurumu, s ERTEM, H. (2004). Hattiler ve Hititler Dönemi'nden Eski Türkler'e Osmanlılara ve Günümüz Anadolu'suna Kadar Uzanan Bazı Benzer Unsurlar-II, ArAn, 7/2, s GÜNBATTI, C. (2014). Harsamna Kralı Hurmel ye Gönder len Mektup ve Kan š Kralları/The Letter Sent to Hurmel K ng of Harsamna and The K ngs of Kan š: Türk Tarih Kurumu Yayını, V/3, Ankara. HOFFNER, H. A. (2010). Hititler Anadolu sunda Yasal ve Sosyal Kurumlar, (Çev. Sevgül Çilingir), Tarih Okulu Dergisi, Ocak-Nisan, S.VI, s JEYES, U. (1983). The Nadītu Women of Sippar, Images of Women in Antiquity (Edited bya. Cameron and A. Kuhrt):Detroit 1983, s

13 KILIÇ, Y., & DUYMUŞ, H. H. (2009). Eski Mezopotamya da Din Kadınları (Rahibeler), Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl, 13, 1, s KILIÇ, Y. (2014). Eskiçağ Aile Hukuku: Konya: Çizgi Kitapevi. KINAL, F. (1983). Eski Mezopotamya Tarihi: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınevi. MAIDMAN, M. P. (2010).Nuzi Texts and Their Uses as Historical Evidence: Society of Biblical Lit. MENDELSOHN, I. (1949). Slavery in the Ancient Near East: A Comparative Study of Slavery in Babylonia, Assyria, Syria, and Palestine, from the Middle of the Third Millennium to the End of the First Millennium: New York: Oxford University Press. ÖZ, E. (2015). Çiviyazılı Belgelere Göre Mezopotamya'da Sütannelik Hizmeti, Sütanne Olarak Qadistum Kadınları ve Kutsal Kitaplarda Sütannelik Uygulaması, Turkish Studies, Vol. 10, Issue 13,s PAULISSIAN, R. (1999). Adoption in Ancient Assyria and Babylonia, Journal of Assyrian Academic Studies, 13(2), s ROTH, M. T., HOFFNER, H. A., & Michalowski, P. (1995). Law Collections from Mesopotamia and Asia Minor (Vol. 6): Society of Biblical Literature. SEVER, H. (1990). Yeni Kültepe Tabletlerinde Geçen kima awāt naruā im Tabiri ve Değerlendirilmesi, AÜDTCFD, 34, s STONE, E. C. (1982). The Social Role of the Nadītu Women in Old Babylonian Nippur, Journal of the Economic and Social History of the Orient/Journal de l'histoire economique et sociale de l'orient, STONE, E. C., OWEN, D. I., & Mitchell, J. R. (1991). Adoption in Old Babylonian Nippur and the Archive of Mannum-mešu-liṣṣur (Vol. 3): Penerbit Erlangga. ŞAHİN, H. A. (2006). Anadolu daki Eski Asur Koloni Mahkemeleri, Sosyal B l mler Enst tüsü Derg s, 21 Yıl (2006/2)., s TOSUN, M. (1963). Hammurabi nin Toprak Kanunları, AÜDTCFD, 21(3-4), s TOSUN, M., & Yalvaç, K. (2002). Sumer, Babil, Assur Kanunları ve Ammi-Saduqa Fermanı: Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınevi. TÜRKÇE SÖZLÜK, 2011: Ankara., TDK. VAN DE MIEROOP, M. (2014). Babil Kralı Hammurabi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. 123