Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s

Transkript

1 Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s Serdar BULUT 1 GÜNEY-BATI (OĞUZ) GRUBU TÜRK LEHÇELERĠNDEN GAGAVUZ TÜRKÇESĠ ÜZERĠNE TÜRKĠYE DE YAYINLANAN SÖZLÜKLERĠN SÖZ VARLIĞI, ĠÇERĠK ÖZELLĠKLERĠ VE TANITIMI Özet Türk lehçeleri açısından baktığımız zaman Türk lehçeleri sözlükçülük çalıģmaları Hüseyin Kazım Kadri nin Büyük Türk Lügati ile baģlamıģtır. Bu sözlüğü diğer sözlük çalıģmaları takip etmiģtir yılına kadar Türkiye dıģında devam eden ÇağdaĢ Türk Lehçeleri sözlük çalıģmaları, 1980 sonrası Türkiye sınırları içinde var olmaya baģlamıģtır. Özellikle Türkiye Türkçesine yakın olan Azerbaycan, Kazak, Kırgız, Türkmen, Gagavuz Türkçesi gibi dillerle ilgili sözlük çalıģmaları ön planda olmuģtur. Sözlük çalıģmaları farklı dilleri, farklı dinleri ve farklı ulusları birbirine yaklaģtırmaktadır. Gagavuzlar da Hristiyan olmaları sebebiyle Türkiye den uzaktır fakat dil özelliği bakımından Türkiye Türkçesine en yakın lehçedir. Gagavuzları ve Gagavuz Türkçesini Türkiye ye tanıtan ve sevdiren hiç Ģüphesiz Prof. Dr. Nevzat Özkan dır. Nevzat Özkan ın çalıģmalarıyla Gagavuzlar ve Gagavuz Türkçesi, Türkiye de önemli bir yer edinmiģtir. Bu çalıģmamızda Türkiye Türkçesi ile aynı grupta yer alan Gagavuz Türkçesi üzerine Türkiye de yayınlanan iki önemli sözlük çalıģması üzerinde durulacaktır. Bu sözlüklerin içindeki madde sayıları ortaya konulacak, sözlüklerin özellikleri verilecek ve sözlüklerin tanıtımları yapılacaktır. Anahtar Kelimeler: ÇağdaĢ Türk Lehçeleri, Güney-Batı (Oğuz) Grubu, Gagavuz Türkçesi, Sözlük, Nevzat Özkan 1 Dr., Giresun Üniversitesi, Türk Dili Bölümü, buluthan07@hotmail.com

2 Serdar Bulut FROM TURKISH PHOENIX OF SOUTH-WEST (OGHUZ) GROUP TO THE GLOSSARIES PUBLISHED IN TURKEY ABOUT GAGAUZ TURKISH THEIR LEXICOLOGY, CONTENT AND INTRODUCTION Abstract From Turkish dialects point of view, glossary studies of Turkish dialect have begun with Huseyin Kazim Kadri's work of "Great Turkish Lugati". This glossary was followed by other glossaries. Contemporary Turkish dialect glossary studies, which continued until 1940 outside of Turkey, started to exist within the borders of Turkey after 1980s. Especially, Azerbaijan, Kazakh, Kirghiz, Turkmen, Gagauz Turkish which are close to Turkish Turkic and glossary studies related to these languages has been the most important thing. Glossary studies bring different languages, religions and different nations closer together. Gagauz are far from Turkey because they are Christians but in terms of language, it is the closest speech style to Turkey Turkish. No doubt Prof. Dr. Nevzat Ozkan introduced and caused to love of Gagauz and Gagauz Turkish in Turkey. Gagauzs and Gagauz Turkish have made an important place in Turkey with the work of Nevzat Özkan In this study, we will focus on two important glossary works published in Turkey about Gagauz Turkish, which is in the same group with Turkish Turkic. The number of items in these dictionaries will be revealed and the properties of the dictionaries will be given. Keywords: Contemporary Turkish Dialects, South-West (Oghuz) Group, Gagauz Turkish, Glossary, Nevzat Ozkan GĠRĠġ Türkçe, Türk kelimesinin kavram alanı içinde yer alan bütün boy, soy, oymak, aģiretlerin konuģtukları dilin ortak adıdır. BaĢlangıcı Milattan öncelere giden Türk dili yıllar süren yolculuğu sonunda bu günlere ulaģmıģtır. Bu yolculuk sırasında Türk dilinde önemli değiģmeler, geliģmeler ve farklılıklar ortaya çıkmıģtır. Aradaki farklılıklar lehçe/uzak lehçe, yakın lehçe ve ağız terimleriyle ifade edilmektedir. Bunlar bir dilin çeģitli sebeplerle oluģmuģ alt kollarıdır. Türk dilinin bugün üç uzak lehçesi bulunmaktadır. Bunlar Yakutça, ÇuvaĢça ve 1960 yılından sona Ġran da bulunan Halaççadır. Gagavuz Türkçesi, Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Tatar Türkçesi, Özbek Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Kazak Türkçesi, Uygur Türkçesi, Türkmen Türkçesi, BaĢkurt Türkçesi, Altay Türkçesi gibi kollar da Türkçenin yakın lehçeleridir. Haluk ġükrü Akalın ın belirttiği üzere: Türkçe günümüzde tüm bu lehçe, Ģive ve ağızlarıyla beraber 12 kilometrelik bir alanda 220 milyon kiģi tarafından konuģulmaktadır (Akalın, 2011: 195,196). 220 milyonluk konuģuruyla Altay Dil Ailesinin en büyük kolu olan Türkçe kendi içinde farklı lehçelere ayrılmaktadır. Türk lehçebilimin (dialektologie) kurucusu sayılan Wilhelm Radloff, Lazar Budagov, P, M, Melioransky, J. Nemeth gibi yabancı kökenli Türkologlar Türk dilinin kolları için lehçe, diğer kollar için lehçe dialekt terimini kullanmıģlardır. R. R. Arat ise ÇuvaĢça ve Yakutça için lehçe, diğer kollar için Ģive terimini tercih etmiģtir (Buran ve Alkaya, 2006: 8). 337 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:13, Ağustos 2017, s

3 Güney-Batı (Oğuz) Grubu Türk Lehçelerinden Gagavuz Türkçesi Üzerine Türkiye de Yayınlanan Sözlüklerin Söz Varlığı, İçerik Özellikleri ve Tanıtımı Zamanla Rus Türkologlar ve Avrupalı Türkologlar lehçe yerine dil kelimesini kullanmaya baģlamıģlar ve Türk dilinin her bir kolunu ayrı ayrı dil olarak değerlendirmiģlerdir. Bu kullanımın etkisi olarak Fundamenta da Türk dilleri terimi yer almıģtır. Fakat önemli atılım 20. yüzyılın baģlarından itibaren yapılmıģtır. Bu dönemde Sovyetlerdeki Türk Cumhuriyetlerinde Azeri dili, Kazak dili, Tatar dili, Kırgız dili, BaĢkurt dili, Hakas dili, Türkmen dili gibi adlandırmalar kullanılmıģtır. Bu Ģekillerin hepsinde dili kullanımı Türkçeden ayrı bir dili ifade etmektedir. Türkiye de de zaman zaman Hakasça, Türkmence, Yakutça gibi terimlerin kullanıldığı görülmektedir. Bu kullanımlar Türk dilinin geleceği açısından önemli bir kayıptır. Bu kaybı ortadan kaldırmak ise son derece zor ve emek isteyen bir süreçtir. Türkçenin özellikle Sovyetler Birliği döneminden sonra bu denli dağılması ve farklı adlandırmalarla anılması Türk lehçelerinin hepsinin bağımsız diller olarak ortaya çıkmalarına ve birbirlerinden uzaklaģmalarına sebep olmuģtur. Bu sebepler Türk dünyası ile Türkiye Türklerinin ortak yazı dili sorununu ortaya çıkarmıģtır. Türk dünyasıyla Türkiye Türklerinin ortak bir dilinin olmaması Türk dili açısından önemli bir sorundur. Çünkü dil bir toplumun en büyük mirasıdır. Türkçe denilen bu miras günümüzde Moğolistan ve Çin içlerinden baģlayıp, Balkanlara kadar uzanmaktadır. Bu alan 20 ve 90. doğu boylamları arasındadır. Kuzeyden güneye ise Sibirya dan Irak ve Suriye içlerine kadar uzanmaktadır. Bu alan da 33. ve 65. kuzey enlemleri arasındadır. Bu kadar geniģ bir coğrafyaya yayılmıģ ve farklı kollara ayrılmıģ olsa da bu geniģ alanda konuģulan dil için Türkçe denilmektedir. 12. yüzyılın sonuna kadar Türkçenin bütün Türklerce tek bir kol halinde kullanıldığı rahatlıkla söylenilebilir. 13. yüzyılla birlikte Anadolu da ikinci bir edebi dil doğmuģtur. Fakat 18. yüzyıldan itibaren Azerbaycan daki edebi dil Osmanlı Türkçesinden ayrılmaya baģlamıģtır. Böylelikle Türkiye Türkçesi ile Türk dünyasının konuģtuğu Türkçe birbirinden uzaklaģmaya baģlamıģtır. 338 Türk dili ve lehçelerle ilgili verilen bu bilgilerden sonra sözlükler ve sözlükçülükle ilgili bilgiler vermek yerinde olacaktır. Sözlükler; bir ya da birden çok dilin söz varlığını, söyleyiģ biçimleriyle, yazılımlarıyla veren, bağımsız biçimleri temel alarak bunların baģka öğelerle kurdukları söz öğeleriyle birlikte anlamlarını, değiģik kullanımlarını gösteren bir söz varlığı kitabı olarak tanımlanmaktadır (Gülsevin ve Boz, 2006: 3). Sözlükler içinde bulundurdukları kelimeler ve bunların anlamlarıyla beraber kültürün en canlı taģıyıcıları konumundadırlar. Sözlükler sayesinde dillerin birbiriyle olan etkileģimleri ayrıntılı olarak ortaya konabilmektedir. Toplum arasında dillerin zenginliğini saptamak için kullanılan en geçerli ölçüt, sözlükteki kelime sayısıdır. Bu durum çok net verilerle desteklenmese de sözlüklerin, bir dilin iyi iģlenmiģliğini, geliģmiģliğini ve zenginliğini ortaya koyduğu bilinen bir gerçektir. Bir dilin iyi iģlenmiģliğini, geliģmiģliğini ve zenginliğini ortaya koyan sözlüklerin dünya tarihinde önemli bir yeri vardır. Dünya tarihinde ilk sözlüğü kimin yazdığı konusu ise net değildir. Bu konuda genel inanıģ, Ġskenderiye Müzesi Kütüphanecisi Aristophones in (MÖ ) hazırladığı eserin ilk sözlük olduğudur. Bundan baģka Ġskenderiyeli Pamphilus un daha önceki çalıģmalardan yararlanarak oluģturduğu 95 kitaptan oluģan Yunanca sözlük ile Latinler de Marcus Verrius Flac-cus un sözlüğü ilk örnekler arasında sayılmaktadır. Latince sözlük anlamına gelen dictionarizm terimini ilk kez 1225 yılında John Garland kullanmıģtır. Bizde ise sözlük terimi ilk kez 1932 yılında Celâl Sahir Erozan ın önerisiyle kullanılmaya baģlanmıģtır (Gülsevin ve Boz, 2006: 5). Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s

4 Serdar Bulut Dünya sözlükçülük tarihinin yanında Türklerin sözlükçülük tarihine bakılacak olursa, Karahanlı döneminde yaģamıģ olan büyük Türk dilcisi KaĢgarlı Mahmud öne çıkmaktadır. KaĢgarlı Mahmud un 1073 te kaleme aldığı Divânu Lûgati t Türk Türkçenin ilk sözlüğüdür. Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla kaleme alınan eser, Türkçe madde baģlarını Arapça olarak karģılayan Divânu Lûgati t Türk, tipik bir karģılaģtırmalı sözlük örneği göstermektedir. Bu sözlükten sonra Çağatay, Kıpçak ve Osmanlı dönemi sözlük çalıģmalarıyla, sözlükçülüğümüz devam etmiģtir. Osmanlı Devleti döneminde oluģturulan sözlüklere bakıldığında bunların çoğunun Arapça ve Farsçadan Türkçeye hazırlandığı görülmektedir. Osmanlı Devletinin yıkılıp Türkiye Cumhuriyetinin kurulmasıyla beraber birçok alanda olduğu gibi sözlükçülük alanında da baģta Atatürk olmak üzere birçok Ģahsiyet eser vermiģtir. Sözlükçülük Cumhuriyet döneminde bir devlet politikası haline getirilmiģtir. Osmanlı Dönemi ve Cumhuriyet dönemini ayırmaksızın ÇağdaĢ Türk Lehçeleri üzerine yapılan sözlük çalıģmalarına bakıldığı zaman bu çalıģmaların tarihinin çok yeni olduğu görülmektedir. Türk Lehçeleri ile ilgili ilk önemli sözlüğün L. Budagov tarafından de Sankpeterbufg da basılan Sravtinel nıy Slovar Turetsko-Tatarskih Nareçiy, olduğu ve birkaç istisna hariç bütün Türk lehçelerini içine alan Radloff un dört ciltlik Versuch eines Wörterbuches der Turk-Dialecte sözlüğünün ilk cildinin 1893 ve dördüncüsünün 1911 de yayımlandığı; 1960 lı yıllarda ise Sovyetler Birliği içerisinde kalan Türk topluluklarının tek yönlü sözlüklerinin, 1980 li yıllarda Türk Lehçelerinin izahlı sözlüklerinin yayımlanmaya baģladığı dikkate alınırsa, Türkiye de Türk lehçeleri ile ilgili çalıģmalar içerisinde sözlükçülük son döneme kadar tamamen ihmal edilmiģ bir konu denebilir (KoraĢ, 2009: ). Sözlük çalıģmalarının azlığı Türk dünyasına verilen önemin zayıflığını göstermektedir. Fakat son yıllarda özellikle Ekrem Arıkoğlu, Kenan Koç gibi akademisyenlerin uğraģlarıyla yeni sözlüklerin yazılıyor olması devletler arası iliģki açısından kıymetlidir. 339 ÇağdaĢ Türk Dünyası üzerine yazılan sözlükler Türkçenin bir baģka zenginliğinin ortaya çıkarılmasında büyük önem arz etmektedir. Bu sözlükler Türk dünyasının kelime hazinesini ortaya koyan canlı tanıklardır. ÇalıĢmamızda bu yoldan hareketle Türkiye Türkçesinin de içinde yer aldığı Güney-Batı (Oğuz) grubu bünyesindeki Gagavuz Türkçesi üzerine Türkiye de yayınlanan sözlükler ayrı ayrı ele alınacaktır. Tanıtımları yapılan sözlüklerin özellikleri de verilecektir. ÇalıĢmamızda yer alan sözlükler Türkiye de yayını yapılan iki sözlüktür. Daha kapsamlı yapılacak baģka çalıģmalarla Rusya baģta olmak üzere Gagavuz Özerk Cumhuriyeti ve diğer Türk dünyası kütüphanelerinde yer alan baģka sözlüklere de ulaģılabilinecektir. Özellikle Nevzat Özkan ın konuyla ilgili Gagavuz Türkçesinin Sözlükleri (Özkan, 2001) isimli çalıģması da Gagavuz Türkçesi üzerine Rusya ve Gagavuz Özerk Cumhuriyeti nde yayınlanan sözlükler hakkında da bilgiler içermektedir. Sözlüklerle ilgili bilgiler vermeden önce Gagavuzlar, Gagavuz adının nereden geldiği ve Gagavuz Türkçesi hakkında kısa bilgiler verilecektir. Gagavuzlar Gagavuzlar dil, din ve kültür yapısı bakımından kendine has birtakım özellikleri bulunan bir Türk topluluğudur. 9. yüzyılda Karadeniz in kuzeyinden Balkanlara yönelen Türk akınları ve Selçuklu- Osmanlı Türkleriyle devam eden Türk Fütühatı, Balkanlar ve Orta Avrupa içlerinde çok sayıda Türk bölgesi meydana getirmiģtir. Gagavuz Türkleri, yüzyıllarca devam eden bu akın ve fetihler sırasında HıristiyanlaĢan Türk boylarının bir uzantısıdır. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:13, Ağustos 2017, s

5 Güney-Batı (Oğuz) Grubu Türk Lehçelerinden Gagavuz Türkçesi Üzerine Türkiye de Yayınlanan Sözlüklerin Söz Varlığı, İçerik Özellikleri ve Tanıtımı Günümüzde Gagavuzlar, Gagoğuzlar ya da Gökoğuzlar, Moldova Cumhuriyetinde, Gagağuzeli/Gagouzeli Özerk Devletinde ve Kuzeydoğu Bulgaristan, Ukrayna, Romanya ve Yunanistan da yaģayan Ortodoks Hristiyan inancına sahip olan bir Türk topluluğudur Gagavuzların çoğunluğu Ortodoks Hristiyan inancına sahip olan bir Türk topluluğudur. Ancak Ortodoks Hristiyan olmayan Gagavuz/Gagauz da vardır. Ortodoks Hristiyan olmayan Gagavuzlar, Katolik ve Subbotnik, Avengelistlerden oluģmaktadır. Peçeneklerle aynı boydan olan ve Uz (Oğuz) Türklerinden oldukları bilinen Gagavuzların 11. yüzyılda Asya dan Balkanlara göç ettikleri bilinmektedir (Cin, 2010: 18). Türkçe konuģmaları ve eski Türk geleneklerinden bir kısmını sürdürmeleri sebebiyle Hıristiyan milletlerle, Hıristiyan olmaları sebebiyle de Müslüman Türklerle tam olarak kaynaģamamıģlardır. Günümüzde nüfusu i aģan bu Türk kolu, Türk dili ve folklorunu bugün bile kendi aralarında büyük bir bağlılıkla korumaktadırlar. Evlerinde Türkçe konuģan bu millet, Ġncil i Türkçe okumakta, kiliselerinde Türkçe ibadet etmekte ve Türkçe dua etmektedir (Yavuz, 2010: 179). Bu sebeplerle bu halkın Müslüman mı yoksa tamamen Hristiyan mı olduğu net olmadığı için benimsenmeleri de zor olmaktadır. DıĢ görüntüleri ve konuģtukları lehçe itibariyle Anadolu da yaģayan Müslüman Yörüklere benzetilen Gagavuzlar, geçmiģte Osmanlı Devleti sınırları içerisinde yaģamıģlardır. Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluģu ile birlikte Türkiye ile sıkı iliģkilerini devam ettirmiģlerdir. Hatta Cumhuriyetin ilk yıllarında Atatürk, Gagavuzların sorunlarını çözmek üzere görevliler göndermiģtir. Günümüzde bu yakın iliģki Gagavuzeli Özerk Cumhuriyeti ve Gagavuzeli Özerk Cumhuriyeti nin bağlı olduğu Moldova ile de aynı oranda devam ettirilmektedir (Cin, 2010: 19). Türkiye de Gagavuzlarla ilgili yapılan çalıģmalara bakacak olursak: Gagavuzlarla yakından ilgilenen, belki (?) ilk Türk yazarı 1936 da Balkanlar a ait bir inceleme gezisindeki izlenimlerini Balkanlar ve Türklük adlı incelemesinde anlatmıģ olan YaĢar Nabi Nayır dır (Yavuz, 2010: 179). YaĢar Nabi Nayır ın Balkanlar ve Türklük isimli makaleleri bir seri olarak yayınlanmıģtır. Gagavuzları derinlemesine inceleme fırsatı bulan YaĢar Nabi Nayır, Varlık Dergisinin 1937 yılındaki sayılarında Romanyalı Gagauzlar ve Türk Kültürü (Nayır, 1937a: 274) ile Gagauz Türkleri (Nayır, 1937b: 429) isimli iki önemli makale kaleme almıģtır. YaĢar Nabi Nayır dan sonra çalıģmalar devam etmiģtir fakat en önemli çalıģmayı BükreĢ Büyükelçiliği yapan Hamdullah Suphi Tanrıöver yapmıģtır. Romanya da Gagavuzlarla yakın iliģkiler kuran Tanrıöver, onların dertleri ve sıkıntılarıyla yakından ilgilenmiģtir. Ayrıca kendisi de bir Gagavuz olan Atanas Ġ. Manov un Bulgaristan ın baģkenti Varna da 1936 yılında Bulgarca yazıp yayınladığı Potekloto na Gagauzite (Gagavuzların GeçmiĢi) (Yavuz, 2010: 198) isimli kitabı Türkiye ye göndererek çevirisini yaptırmıģtır. Hamdullah Suphi Tanrıöver in bu manada Gagavuz Türkleriyle ilgili çalıģmaları Gagavuzların Türkiye de tanınması açısından çok önemlidir. Gagavuz Türkleriyle ilgili Türkiye de son yıllarda yapılan çalıģmalara bakacak olursak hiç Ģüphesiz en önemli isim Prof. Dr. Nevzat Özkan dır. Nevzat Özkan, Gagavuz Türkleri adına Türkiye de önemli bilimsel çalıģmalar yaparak Gagavuz Türklerinin Türkiye de tanınmasını sağlayan en önemli Türkolog olmuģtur. 340 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s

6 Serdar Bulut Gagavuz Adı Ġlk defa 1817 tarihli Rus nüfus sayımındaki belgelerde geçen Gagavuz adı, Türkiye de ve dünyada daha çok Gagauz Ģeklinde kullanılmaktadır (media.turuz.com). Gagavuz adı kaynaklarda Ģu Ģekillerde geçmektedir: Gagauz, Gagoğuz, Gök-Oğuz, Gaygauz hatta Qagouz Ģekillerinde yazılmakta ve Gaga Uz Uzların bir boyu, Hak Oğuz Hakka bağlı kalan Oğuz, Kaka Uz, Aga Uğuz, Büyük Oğuz, Kanga Uz BalkaĢ Gölü civarında yaģayan bir Türk topluluğu, Kalauz Sınır bekçisi, Kara Oğuz, Keykavuz Selçuklu sultanı Ġzzeddin Keykavus un adı gibi çok değiģik kaynaklardan getirilerek farklı Ģekillerde açıklanmaya çalıģılmaktadır (Ercilasun, 2007: 83). Kaynaklarda bu Ģekillerde geçen Gagavuz adıyla ilgili Bulgar araģtırmacılar Gagavuzların kökenine de değinerek Ģu görüģleri savunmaktadırlar: Atanos Manav, Gagavuzların Peçenek, Kuman veya Oğuz olduklarını doğru bulmaktadır (Manov ve Acaroğlu, 2001: 37). Georgi BalaĢçev, Gagavuzların Selçuklu Türklerinden olduklarını, Ġkinci Ġzzeddin Keykavus kabilelerinin torunları olduklarını, adlarını da Keykavus tan aldıklarını vurgulamaktadır. Gagavuzların Bulgar kökenli olduklarını savunan Bulgarların sayısı daha fazladır ve Ģöyle açıklamalar yapmaktadırlar: Gagavuzlar, Bulgar kökenlidir. Osmanlı Türklerinin baskı ve zulmü altında dillerini değiģtirmek zorunda kalmıģlardır. Masil Marinov ise bugün Kuzeydoğu Bulgaristan da yaģayan Türklerin ve Gagavuzların Türk olmadıklarını, Osmanlı Türklerinin Kuzeydoğu Bulgaristan ı kendi egemenlikleri altına aldıktan sonra yerli Bulgar nüfusun bir kısmını yok ettiklerin, bir kısmını sürdüklerini, geri kalanları da zorla TürkleĢtirdiklerini iddia etmektedir. Son yıllarda yayımlanan bir kitapta da Gagavuzların Bulgar halkının bir parçası olduğu, Türkler sebebinden dillerini unutarak Türkçe konuģmak mecburiyetinde kaldıkları vurgulanmaktadır (Süleymanoğlu-Yenisey, 2010: ). Tüm bu görüģlere Moldova-Gagavuz Yeri araģtırmacıları tepki göstermektedirler (Zanet, 1999: 49). 341 Sadece Moldova-Gagavuz Yeri araģtırmacıları değil aynı tepkiyi Türkiye deki konuyla ilgilenen araģtırmacılar da vermektedir. Gagavuzların Hristiyan kökenli olmaları, Gagavuzlarla ilgili çok bilginin olmaması ve Türkiye de konuyla ilgili fazla araģtırma yapılmaması bu görüģlerin artmasındaki sebeplerdendir. Gagavuzların Türk kökenli oldukları net bir konudur. Gagavuzlarla ilgili Türkiye de yapılacak çalıģmaların artması Gagavuzların Bulgar kökenli değil Türk kökenli bir millet olduğunu perçinleyecektir. Ayrıca yine Hayriye Süleymanoğlu-Yenisey (Süleymanoğlu-Yenisey, 2010: 327) in aktardığına göre Gagavuz adının lakap mı olduğu yoksa etnik bir isim mi olduğu konusu Bulgaristan daki diğer tartıģma konularındandır. Bulgaristanlı araģtırmacılar bu ismin Bulgarlara baģkası tarafından verilen bir lakap olduğunu iddia ederken, Moldova-Gagavuz Yeri araģtırmacıları ise bu ismin etnik bir isim olduğunu her fırsatta dile getirmektedirler. Tabi burada Gagavuzların kendilerini ne hissettikleri ve kökenleri hakkında ne bildikleri çok önemlidir. Gagavuzlar Biz Gagavuz uz, baģka hiçbir milletten değiliz demektedirler. Gagavuz Türkçesi Gagavuz Türkçesi, Türkçenin Ģivelerini yönlere göre gruplandırdığımızda Güney, Güneybatı grubuna, tarihi Türk kavimlerine göre gruplandırdığımızda ise Oğuz grubuna dahil edilebilir. Baskakov, Gagavuz Türkçesi ni Balkan Türkçesi ile birlikte Oğuz-Bulgar bölümünün günümüzdeki Ģivelerine dâhil eder (Ercilasun, 2007: 86). Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:13, Ağustos 2017, s

7 Güney-Batı (Oğuz) Grubu Türk Lehçelerinden Gagavuz Türkçesi Üzerine Türkiye de Yayınlanan Sözlüklerin Söz Varlığı, İçerik Özellikleri ve Tanıtımı Türk halklarından dilce Türkiye Türkçesine en yakın olan, hatta kimi Türkologlara göre Türkiye Türkçesinin Rumeli ağızlarından sayılabilecek olan Gagavuzca ülkemizde son yıllarda daha çok tanınır, çalıģılır olmuģtur. Gagavuzca, gerçekten de Trakya, Rumeli ağızları ile sesçe büyük benzerlik göstermektedir. Buna ön seste y-, h- düģmesi, bazen y- türemesiyle, o ve ö seslerinin daralarak u ve ü olması örnek verilebilir. Gagavuzcayı RumeliTürk ağızlarından ayıran en önemli özellik sözdizimine iliģkindir. Gagavuzca dini açıdan bağlı olduğu Ġslav dillerinden bir hayli etkilenmiģ, sonuçta da özellikle yüklem Türk dillerinin genel özelliği olan özne+nesne+yüklem uyumunun dıģına çıkmıģtır (Ölmez, 1998: 197). Gacal ve Gagavuz Türkçelerini aynı diyalektolojik grup içinde ele alıp ikisine birden Tuna Türkçesi adını veren Tadeusz Kowalski ise bu iki ağzın Türkiye Türkçesinin bir ağzı olduğunu söyler ve Tuna Türkçesinin Karadeniz in kuzeyindeki Türk ağızları ve Kuzeydoğu Anadolu ağızları ile benzerliğine dikkat çeker (Ercilasun, 2007: 86). Tüm bu yukarıdaki bilgilerden sonra Gagavuz Türkçesiyle ilgili dil araģtırmalarının standart Türkiye Türkçesi yerine Trakya (Rumeli) ağızlarıyla bazen de Deliorman ve Dobruca Türk ağızlarıyla karģılaģtırılarak yapılmasının daha sağlıklı sonuçlar vereceği kanaatindeyiz. Çünkü bu bölgedeki HristiyanlaĢan Gagavuz Türklerinin dili ile Türkiye Türklerinin dili arasındaki bağ ağız noktasında kalmıģtır. Aradaki etkileģim sözlü yollardaki etkileģimden ileri gidememiģtir. Bu nedenle Gagavuz Türkçesi ile Türkiye Türkçesi ağızlarının yakınlığı standart Türkiye Türkçesi ile Gagavuz Türkçesi arasındaki yakınlıktan çok daha fazladır. Türkiye Türkçesi ağızları ile benzerlikleri fazla olan Gagavuz Türkçesi kendi içinde iki ağza ayrılmaktadır (Türkler & Özkan, 2002: ): a.) Merkez Ağzı: Çadır-Lunga ve Komrat bölgelerinde konuģulur. Bu sahaya Avdarma, BaĢküü (Kirsova), Baurçi, BeĢalma, BeĢgöz, Caltay, Çok-Meydan, Gaydar, Kazayak, Kiriet- Lunga, Kongaz, Kongazçik, Kıpçak, Tomay köyleri girer. Yazı dili, merkez ağzına dayanır. Bu ağzın belli baģlı özellikleri Ģunlardır: Gagavuz Türkçesinde görülen arka damak ünlüsü açık e(ä) merkez ağzının bir özelliğidir: gecä, evä, bän, sän, gelmää, iģtän, vb. yufka. Arka damak ünlüsü ê kullanılır: parêi, bakêım, burdêim, bakêr. h- ünsüzü korunur: hazır, hasta, harman, halka, hamur. -v- ünsüzü korunur: suvan, kavurma, tavģam, kıvırma, duvar. y- ünsüzü dar ünlülerden sonra korunur: yıldız, yımģak, yudım, yukarda, -r korunur: kızlar, kimnär, geldilär. b.) Güney Ağzı: Gagavuz Yeri nin güneyinde yer alan ValkaneĢ bölgesinde ve bugün Ukrayna sınırları içinde kalan Odessa bölgesinde konuģulur. Bu sahaya VulkaneĢ e bağlı ÇeĢmeküü, Tülüküü (Etulya) ve Odessa ya bağlı Dimitrovka, Eniküü (Novoselovka), Karakurt, Kubey (Çervonoarmysk), Kurtçu (Vinogradovka) köyleri girmektedir. Yazı dilinin büyük ölçüde merkez ağzına dayandırılmasına rağmen Güney ağzının bazı ses özellikleri de göz önüne alınmıģtır. Bu ses özelliklerinden bazıları Ģunlardır: 342 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s

8 Serdar Bulut Merkez ağzında görülen açık e (ä) yerine e ünlüsü kullanılır: gece, eve, ben, sen, gelmee, gözçeez, iģten. Merkez ağzındaki arka damak ünlüsü ê yerine bu ağızda a ve ünlü daralmasının olduğu yerlerde ı kullanılır: parayı, bakayım, burdıyım (a > ı). Bazen aslî h- ünsüzü düģer: azır, asta, arman, alka, amur. Bazen de h+ türemesi olur: hasıl, hadet, harmut, helbet, hen. -v- ünsüzü düģer: suan, kaurma, taģam, kıırma, duar. y- ünsüzü dar ünlülerden önce düģer: ildız, imģak, üdum, ükarda, üfka. -r ünsüzü düģer: kızla, kimnä, geldilä. Görüldüğü gibi Güney ağzı fonetik olarak Türkiye Türkçesine daha yakındır lere gelinceye kadar resmi olarak bir alfabesi olmayan Gagavuzlar, bugün Türk Dünyası için hazırlanan Latin esaslı ortak alfabeyi kabul etmiģlerdir. Gagavuz alfabesi ilk olarak 1957 yılında Kiril esaslı olarak ortaya çıkmıģtır. Hem Kiril hem de Latin alfabesini kullanan Gagavuzlar günümüzde Latin esaslı alfabeyi daha çok kullanmaktadırlar. Bu alfabeyle günümüzde önemli eserler kaleme alınmaktadır. Bu sayede Gagavuz Edebiyatı da geliģimini devam ettirmektedir. Türkiye de Yayımlanan Gagavuz Türkçesi Sözlükleri Oğuz kökenli bir Türk topluluğu olan Gagavuzlar hem din değiģikliği hem de toprak değiģikliğinin bir sonucu olarak günümüzde çok dilli ve çok kültürlü bir ortamda asimile olmadan dillerini bu günlere taģımıģlardır. Dillerini kaybetmeden bu noktaya taģırken hiç Ģüphesiz laflık olarak adlandırdıkları sözlüklerinden fazlasıyla istifade etmiģlerdir. Bu noktada Gagavuzlar için sözlüklerin önemli olduğunu söyleyebiliriz. 343 Sözlüklerin Gagavuzlar için önemli olduğunu ilk ortaya koyan hiç Ģüphesiz Gagavuzlarla ilgili çalıģmalara farklı bir boyut kazandıran Prof. Dr. Nevzat Özkan dır. Nevzat Özkan Gagavuz Türkçesinin Sözlükleri Üzerine (Özkan, 2001) isimli çalıģmasında Gagavuz Türklerine ait olan tüm sözlükler hakkında küçük bilgiler vermiģtir. Özkan, bu çalıģmasında farklı ülkelerde farklı dil ve alfabelerle yayımlanan toplam 20 sözlük hakkında bilgiler vermiģtir. Özkan ın bu çalıģmasında da ayrıntılı Ģekilde görüleceği üzere Gagavuz Türkçesi sözlükleri kendi içinde oluģturulma türlerine göre üç baģlığa ayrılmaktadır. Bunlar: Gagavuz Türkçesinin kendi söz varlığının baģka bir dille veya baģka bir Türk lehçesiyle karģılaģtırıldığı sözlükler, Herhangi bir bilim dalına ait kelimeleri veren terim sözlükleri ve Gagavuz Türkçesindeki kelimelerin hangi Ģekilde yazılıp kullanıldığını gösteren imla sözlükleridir. Gagavuz Türkçesinin söz varlığını farklı türlerde veren bu sözlükler hazırlanıģ amaçları bakımından kendi içinde ayrılıklar göstermektedirler. Gagavuz Türkçesi üzerine çalıģan MoĢkof, Zajaczkowski gibi bilim adamları derledikleri metinlerin sözlüğünü hazırlamıģlardır. Mihail Çakır, G.A. Gaydarji E.K. Koltsa L.A. Pokrovskaya B.P. Tukan gibi bilim ve kültür adamları Gagavuz Türklerinin içinde yaģadıkları ülkenin dilini veya dillerini anlamalarını sağlamak için sözlük çalıģması yapmıģlardır. Petr Afanaseviç Çebotar, Nikolay Ġ. Baboglu, Ġgnat Ġ. Baboglu gibi Gagavuz aydınları ise Gagavuz Türkçesinin eğitimine ve öğretilmesine katkıda bulunmak için sözlük yazmıģlardır (Özkan, 2001: 749). Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:13, Ağustos 2017, s

9 Güney-Batı (Oğuz) Grubu Türk Lehçelerinden Gagavuz Türkçesi Üzerine Türkiye de Yayınlanan Sözlüklerin Söz Varlığı, İçerik Özellikleri ve Tanıtımı Gagavuz Türkçesiyle ilgili yazılan tüm bu sözlükler ve bu sözlükleri hayata getiren araģtırmacıların hepsi Gagavuz Türkçesi açısından önemli yerlere sahiptirler. Gagavuz Türkçesiyle ilgili yayımlanan tüm bu sözlüklerin hepsinin Türkiye Türkçesine aktarılıp Türkiye de yayımlanmaları Gagavuz Türkleri üzerine yapılacak olan bilimsel faaliyetlerin sayısını iyi seviyelere taģıyacaktır. Biz bu çalıģmamızda sadece Türkiye de Gagavuz Türkçesi üzerine yayımlanan iki sözlük üzerinde duracağız. Gagavuz Türkçesinin kendi dilindeki söz varlığını ortaya koyan bu çalıģmalar sayesinde Gagavuz Türkçesindeki ortalama söz varlığı ortaya çıkarılacaktır. Harflere göre sözlüklerdeki kelime varlığı tespit edilecek sözlüklerin içerikleri hakkında bilgiler verilecektir. Sözlüklerin niçin yazıldıkları sorusuna cevap aranacak ve bu iki sözlüğün genel bir tanıtımı yapılacaktır. Türkiye de yayımlanan Gagavuz Türkçesi sözlükleriyle ilgili bilgiler aģağıdadır: 1. Gagauz Türkçesinin Sözlüğü Hazırlayan: G. A. GAYDARCĠ, E. K. KOLTSA, L. A. POKROVSKAYA, P. B. TUKAN. Çevirenler: Prof. Dr. Ġsmail Kaynak, Prof. Dr. Abdülmecit Doğru. Sorumlu Redaktörü: N. A. Baskakov. Dili: Gagauz Türkçesi, Türkiye Türkçesi. Maddelerin DüzenleniĢ ġekli: Gagauz Türkçesi-Türkiye Türkçesi. 344 DıĢ Kapak Ölçüsü: 20,5x14,5 cm. Sayfa Sayısı: 284 sayfa. Kullanılan Alfabe: Latin Alfabesi. Maddelerin Harf Dizini: A dan Z ye. DıĢ Kapak Rengi: YeĢilin farklı tonlarında. Basım Yeri ve Yılı: Ankara, Yayınevi: Kültür Bakanlığı Yayınları / 1294 Sözlüğün Dizisi: Türk Dünyası Edebiyatı Dizisi / 16. ISBN Numarası: Türkiye Türkçesine Aktarıldığı Dil: Rusça. Kapak Düzeni: Nur Okan. Baskısı: 1 defa olarak adet bastırılmıģtır. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s

10 Serdar Bulut Sayfa ve Harflere Göre Madde Sayısı ve Toplam Söz Varlığı: A- harfi: 946 madde (1-25. sayfalar arası). B-harfi: 813 madde ( sayfalar arası). C-harfi: 122 madde ( sayfalar arası). Ç-harfi: 585 madde ( sayfalar arası). D-harfi: 782 madde ( sayfalar arası). E-harfi: 203 madde ( sayfalar arası). F-harfi: 288 madde ( sayfalar arası). G-harfi: 461 madde ( sayfalar arası). H-harfi: 306 madde ( sayfalar arası). I-harfi: 14 madde (119. sayfa). Ġ-harfi: 188 madde ( sayfalar arası). J-harfi: 34 madde ( sayfalar arası). K-harfi: 1664 madde ( sayfalar arası). L-harfi: 162 madde ( sayfalar arası). M-harfi: 338 madde ( sayfalar arası). N-harfi: 182 madde ( sayfalar arası). O-harfi: 106 madde ( sayfalar arası). Ö-harfi: 76 madde ( sayfalar arası). P-harfi: 427 madde ( sayfalar arası). R-harfi 121 madde ( sayfalar arası). S-harfi: 1040 madde ( sayfalar arası). ġ-harfi : 227 madde ( sayfalar arası). T-harfi: 588 madde ( sayfalar arası). U-harfi 112 madde ( sayfalar arası). Ü-harfi: 82 madde ( sayfalar arası). V-harfi: 56 madde ( sayfalar arası). Y-harfi: 368 madde ( sayfalar arası). Z-harfi: 170 madde ( sayfalar arası). Toplam Madde Sayısı: Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:13, Ağustos 2017, s

11 Güney-Batı (Oğuz) Grubu Türk Lehçelerinden Gagavuz Türkçesi Üzerine Türkiye de Yayınlanan Sözlüklerin Söz Varlığı, İçerik Özellikleri ve Tanıtımı Ġçerikle Ġlgili Bilgiler: Gagavuz Türkçesinin Sözlüğü isimli çalıģma, Gagavuz Türkçesinin bugünkü ilk sözlük denemesi olma özelliği göstermektedir. Bu sözlük Türkiye Türkçesine aktarılan ilk Gagavuz Türkçesi sözlüğü olması hususuyla da önemlidir. Moldova ve Ukrayna daki Gagavuz köylerine yılları arasında yapılan lehçe araģtırmaları gezileri sırasında Gagavuz dilbilimcileri L. A. Pokrovskaya, B. P. Tukan, E. K. Koltsa ve G. A. Gaydarji tarafından büyük bir sözlük malzemesi derlenmiģ ve bu sayede ilk ÇağdaĢ Gagavuz dili sözlüğünün düzenlenmesine imkân sağlanmıģtır. AraĢtırma heyetinin elde ettiği malzemelerden, Gagavuz Türkçesi üzerine yapılan yayınlar ve Gagavuzlarla alakalı sözlüklerden yararlanılarak (Provskaya-Tukan-Koltsa-Gaydarji, 1991: X) Gagavuz Türkçesinin Sözlüğü nün aslı oluģturulmuģtur. Sözlüğün hazırlanmasına sorumlu redaktörü olan N. A. Baskakov baģkanlık etmiģtir. Gagavuzların çoğunluğu Moldova da yaģadığı için eserin Gagavuz Türkçesi-Rusça- Moldovca Ģeklinde hazırlanmasına karar verilmiģtir. Sözlüğün üç dilde hazırlamasındaki temel düģünce Gagavuzların önce SSCB halkları arasındaki iliģkileri sağlayan Rusçayı ve sonra Moldova nın milli dilini benimsemelerini kolaylaģtırmak olmuģtur. Öyle ki Ukrayna, Kazakistan, Özbekistan ve diğer Sovyet Cumhuriyetlerinde yaģayan Gagavuzların da bu sözlükten faydalanması amaçlanmıģtır. Bu duruma göre sözlükte Rusçanın bulunuģu, eserin tercüme için de kullanılmasını sağlamak içindir (Provskaya-Tukan-Koltsa-Gaydarji, 1991: X). Bu sözlük Ģartların elverdiği derecede Gagavuz Türkçesinin söz hazinesini içine almakta, yani Gagavuz halkının konuģma ve yazı dilindeki sözlerini ihtiva etmektedir. Ġlaveten sözlükte etnografik ve ananevi folklorda rastlanan bir sıra sözlere yer verilmiģtir. Ayrıca Gagavuz Türkçesinde sıklıkla kullanılan deyimler, idiom ve atasözleri de esere dâhil edilmiģtir. Gagavuz Türkçesine en çok kelime Bulgarca, Rusça olmak üzere Romen dillerinden (Moldovca, Romence) geçmiģtir. Ayrıca Türkiye üzerinden Arapça ile Farsçadan ve kilise ayinleri nedeniyle Yunancadan da birçok kelime geçmiģtir. Sovyetler Birliği döneminde Gagavuz Türkçesinde önemli sayıda Rusça ve Moldovca kelime yer almaya baģlamıģtır. Bütün bu özellikleri elimizdeki sözlükte bulmak mümkündür. Sözlüğün düzenlenmesiyle ilgili olarak yazarları: Sözlüğün düzenlenmesindeki en önemli güçlük, Gagavuzcadan Rusçaya ve Moldovcaya çeviri yapılırken kelimenin en yakın karģılıklarının bulunmasında çekilmiģtir. Arada bir sözlüğün Rusça ve Moldovca kısmında bazı anlamlardan uzaklaģıldığı görülebilir. Meselâ bir dilde açıklamalı çeviri yapıldığı halde diğer dilde aynı kelimenin karģılığı bulunamamıģ, bir dilde atasözlerinin tam karģılığı verilebildiği halde diğerinde ise aynı Ģey mümkün olmamıģtır. Rusça ve Moldovca kısımlarda da çeviri karģılıkların bulunmasında yetersizlikler görülebilir (Provskaya-Tukan-Koltsa-Gaydarji, 1991: XI) demektedir. Bütün bu durumlar, söz konusu dillerin kelime ve gramer terkiplerindeki önemli farklılıkların bulunması ile açıklanmaktadır. Yine sözlükle ilgili olarak yazarları: Sözlükte normatif amaç takip edilmemiģ, fakat değiģik Ģekildeki kelimeler karģılaģtırılırken yine de bunlardan biri esas alınmıģ ve bu kelimenin diğer değiģik Ģekilleri sözlükte ilk ele alınan manâsına göre açıklanmıģtır. Fakat genel olarak 1958 de kabul edilen Gagauz imla kaidelerine uyulmuģtur (Provskaya-Tukan-Koltsa-Gaydarji, 1991: X) demektedir. 346 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s

12 Serdar Bulut Gagavuz Türkçesinin Türkiye Türkçesine yakınlığından dolayı sözlükte Rusça olarak izah edilemeyen hususlar ve bazı önemli benzerlikler çevirmenler tarafından köģeli parantez içinde verilmiģtir. Aynı Ģey tekrarına gerek görülmeyen bazı kelimeler için kullanılmıģtır. Batı dillerinden Gagavuz Türkçesine girmiģ ve Türkiye Türkçesinde de aynen mevcut olan birçok kelime eserin hacmini gereksiz yere büyütmemek için çevirmenler tarafından elimizdeki sözlüğe alınmamıģtır. Sözlüğün aslında, ana dilin erimemesi için büyük bir çaba gösterildiğini ve bu yüzden bilinen birçok kelime, terim ve deyimin bol bol verildiğini belirten çevirmenler, bu kelimelerin büyük bir kısmını Türkiye Türkçesine aktarmaya gerek görmediklerini söylemektedir (Provskaya-Tukan-Koltsa-Gaydarji, 1991: X). Bu açıklamadan da anlaģılacağı üzere elimizdeki sözlük bütünüyle bir tercüme olmaktan ziyade tercüme ve düzenleme özelliği göstermektedir. Sözlüğün sonunda sayfalarda Gagavuzların yaģadığı ülkenin yer adları verilmiģtir. Bunun toponimik incelemeler bakımından sağlayacağı fayda büyüktür. Ayrıca sayfalarda Gagavuz Türkçesinde kullanılan soyadları ve lakapları verilmiģtir. Bu dil özellikleri antroponimik araģtırmalarda büyük yarar sağlayacaktır. Sözlüğün içerisinde atasözleri, deyim ve terimler dikkate alındığında, çevirmenler söz konusu eserin bir ansiklopedi niteliğinde olduğunu belirtmektedirler. Sözlüğün ilk sayfasında sözlüğü yayınlayan kurumun adı, sözlüğün yazarlarının ve sorumlu redaktörünün adı, sözlüğün adı ve sözlüğü Rusçadan aktaran çevirmenlerinin adı yazmaktadır. Arkasındaki sayfada sözlüğün basım yeri ve yılı, ISBN numarası, kapak düzeni ve sözlüğün kaç adet basıldığı yazmaktadır. V-VI. sayfalarda Çevirenlerin Önsözü mevcuttur. VII-XII. sayfalarda Müellifin Önsözü bulunmaktadır. 1. sayfadan A harfiyle sözlük bölümü baģlamaktadır. 347 Sözlükte madde baģları bold olarak küçük harflerle yazılmıģtır. KarĢılıkları normal boyutta baģ harfleri büyük, diğer harfleri küçük olarak yazılmıģtır. Sayfa numaraları sütunların sağ ve sol kısmının altında yazılmıģtır. Sözlüğün içerisinde hangi harfle ilgili maddenin açıklandığını belirtmek için maddelerin üst tarafının ortasına (örn: -B-) harfler yazılmıģtır. Harf geçiģlerinde sayfa baģı yapılmamıģtır. Yeni harfle ilgili madde önceki maddenin bittiği yerden baģlatılmıģtır. Sayfalarda maddeler yan yana iki sütun Ģeklinde yazılıp anlamları verilmiģtir. Yukarıdan aģağıya sayfaların ortasında ve üstünde siyah çizgi vardır. Fiil olan kelimelerin yanına (mak, mek) eki yazılarak, fiil oldukları belirtilmiģtir. Maddelerin birden fazla anlamları varsa açıklama kısmında bu anlamlar ( ) ayrı ayrı yazılarak açıklanmıģlardır. Madde baģlarıyla karģılıklarının ortasına (:) iģareti konulmuģtur. Madde baģları açıklanırken, açıklama kısmı geniģ tutulmuģ ve kelimelerin tam olarak anlanabilmesi sağlanmıģtır. Sözlüğün içerisinde ne kadar madde baģı kelime olduğuyla ilgili bilgi verilmemiģtir. Sözlükte Ğ harfiyle ilgili madde baģı kelime yoktur. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:13, Ağustos 2017, s

13 Güney-Batı (Oğuz) Grubu Türk Lehçelerinden Gagavuz Türkçesi Üzerine Türkiye de Yayınlanan Sözlüklerin Söz Varlığı, İçerik Özellikleri ve Tanıtımı 2. Gagavuz Türkçesi Grameri (GiriĢ-Ses Bilgisi-ġekil Bilgisi-Cümle-Sözlük-Metin Örnekleri) Hazırlayan: Dr. Nevzat ÖZKAN. Dili: Gagavuz Türkçesi, Türkiye Türkçesi. Maddelerin DüzenleniĢ ġekli: Gagavuz Türkçesi-Türkiye Türkçesi. DıĢ Kapak Ölçüsü: 25x17,5 cm. Sayfa Sayısı: 349 sayfa. Kullanılan Alfabe: Latin Alfabesi. Maddelerin Harf Dizini: A dan Z ye. DıĢ Kapak Rengi: Türkuaz. Basım Yeri ve Yılı: Ankara, Yayınevi: Türk Dil Kurumu Yayınları: 657. (Gramer Bilim ve Uygulama Yayınları: 18). Ġnceleyenler: Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun, Prof. Dr. Osman Nedim Tuna. 348 ISBN Numarası: Sayfa ve Harflere Göre Madde Sayısı ve Toplam Söz Varlığı: A-, Á: harfi: 127 madde ( sayfalar arası). B-harfi: 74 madde ( sayfalar arası). C-harfi: 21 madde (230. sayfa). Ç-harfi: 41 madde ( sayfalar arası). D-harfi: 60 madde ( sayfalar arası). E-harfi: 9 madde ( sayfalar arası). F-harfi: 60 madde ( sayfalar arası). G-harfi: 52 madde ( sayfalar arası). H-harfi: 43 madde ( sayfalar arası). Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s

14 Serdar Bulut Ġ-harfi: 38 madde ( sayfalar arası). J-harfi: 9 madde ( sayfalar arası). K-harfi: 192 madde ( sayfalar arası). L-harfi: 41 madde ( sayfalar arası). M-harfi: 80 madde ( sayfalar arası). N-harfi: 22 madde (247. sayfa). O-harfi: 36 madde ( sayfalar arası). Ö-harfi: 2 madde (248. sayfa). P-harfi: 137 madde ( sayfalar arası). R-harfi 49 madde ( sayfalar arası). S-harfi: 109 madde ( sayfalar arası). ġ-harfi: 31 madde (256. sayfa). T-harfi: 108 madde ( sayfalar arası). U-harfi 18 madde ( sayfalar arası). Ü-harfi: 1 madde (260. sayfa). V-harfi: 22 madde (260. sayfa). Y-harfi: 14 madde ( sayfalar arası). Z-harfi: 28 madde (261. sayfa). Toplam Madde Sayısı: Ġçerikle Ġlgili Bilgiler: Nevzat Özkan tarafından doktora tezi olarak çalıģılan ve daha sonra Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun un raporunda belirttiği hususlar doğrultusunda basılmaya karar verilen ve üzerinde bazı değiģiklikler yapılan Gagavuz Türkçesi Grameri isimli çalıģma sadece sözlük çalıģmasından ibaret değildir. Bu çalıģma; GiriĢ, Ses Bilgisi (Fonetik), ġekil Bilgisi (Morfoloji), Cümle Bilgisi (Sentaks), Sözlük, Ekler ve Metin Örnekleri bölümlerinden meydana gelmektedir. Bu çalıģmayı sadece sözlük olarak nitelendirmek çalıģmanın bütünü düģünüldüğü zaman eksik bir nitelendirme olacaktır. Gagavuz Türkçesi Grameri nin giriģ bölümünde Gagavuz adı, Gagavuz Türklerinin etnik yapısı, tarihleri, yaģadıkları yerler, nüfusları, edebiyatları, nüfusları; edebiyatları, Ģive özellikleri, diğer Türk Ģiveleri ve boyları arasındaki yerleri gibi konular ele alınmıģtır. Gagavuz Türklerini ve Gagavuz Türkçesini ortaya çıkaran tarihî ve sosyal Ģartlar değerlendirilmiģtir. Ses Bilgisi nde Gagavuz Türkçesi nin ses özellikleri, yer yer Anadolu ve Rumeli ağızları, tarihî ve yaģayan Türk Ģiveleri ve Bulgaristan Gagavuz Türkçesi ile karģılaģtırılıp aradaki ses denklikleri gösterilmeye çalıģılmıģtır. ġekil Bilgisi nde kelime yapımı, kelime türleri ve guruplarıyla, isim ve fiil çekimi gösterilmeye çalıģılmıģtır. Nevzat Özkan Ģekil bilgisi bölümüyle ilgili olarak ön söz kısmında; Bir kısım eklerin ve Gagavuz Türkçesi ne has unsurların tarihî ve günümüz Türk Ģiveleri, Anadolu ve Rumeli ağızlarıyla ilgisi ve yakınlığı araģtırıldı. Yabancı etkiler ayrıca 349 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:13, Ağustos 2017, s

15 Güney-Batı (Oğuz) Grubu Türk Lehçelerinden Gagavuz Türkçesi Üzerine Türkiye de Yayınlanan Sözlüklerin Söz Varlığı, İçerik Özellikleri ve Tanıtımı değerlendirildi (Özkan, 1996: 2) demektedir. Yazar ayrıca bu alandaki çalıģmaları hakkında bilgiler vermektedir. Cümle Bilgisi bakımında Gagavuz Türkçesi biraz karıģıktır. Yazar bu karıģıklıktan dolayı Gagavuz Türkçesi nin sözdizimini bir sistem içinde tasnif etmeye çalıģtığını belirtmiģtir. Bu tasnif çerçevesinde sözlükte cümle tahlilleri de yapılmıģtır. Sözlük kısmıyla ilgili olarak yazar; Taranılan metinlerde görülen ve açıklanması gereken kelimelerin karģılıkları verildi (Özkan, 1996: 2) demektedir. Buradan yazarın bu grameri oluģtururken taradığı metinlerde gördüğü ve açıklama gereği duyduğu kelimelerin karģılıklarını vermeye çalıģtığını anlamaktayız. Bu durum Gagavuz Türkçesi Grameri isimli çalıģmanın sözlük bölümünün aslında çalıģmanın bütününün anlaģılmasına kolaylık sağlaması amacıyla oluģturulduğunu göstermektedir. Sözlük kısmında ödünç alınan kelimelerin kaynağı ve Gagavuz Türkçesi ne giriģ yolu teorik olarak izah edilmeye çalıģılmıģtır. Gagavuz Türkçesi nin tarihî ve yaģayan Türk Ģiveleri ve Türkiye Türkçesi ile ilgisini ortaya koyan mahallî ve arkaik kelimelerin derleme, tarama, Ģive ve lehçe sözlükleriyle mukayese edildiği görülmektedir (örn: kurbet (C.Y. 81) < (T. T. gurbet < Ar. ġurbet) ayrılık, gurbet). ÇalıĢma bu yönüyle Gagavuz Türkçesine ait arkaik kelimeler ile ağız kelimelerinin oraya konduğu bir sözlük hüviyetine bürünmüģtür. Sözlük kısmı sayfalar arasındadır. Sayfa numaraları sayfanın altındaki orta kısımdadır. Madde baģları siyah puntolu ve küçük harfli olarak yazılmıģtır. Madde baģlarının karģılıkları normal yazı karakterinde küçük harflerle yazılmıģtır. Harf geçiģlerinde sayfa baģı yapılmamıģ, diğer harfle ilgili maddenin bittiği yerden yeni harfle ilgili maddeler baģlatılmıģtır. Harfler maddelerin üstündeki orta kısımda siyah puntolu olarak büyük Ģekilde yazılmıģtır (-L-). Maddelerin isim, sıfat, zarf gibi özellikleri belirtilmemiģtir fakat hangi dilden geçtikleri belirtilmiģtir. Sayfalarda maddeler tek sütun halindedir. Maddelerin sadece birebir karģılıkları verilmiģ, deyimli ve ekli kullanımları ile örnek cümle içinde kullanılan Ģekilleri verilmemiģtir. Sözlükte Ğ ve I ile ilgili maddeler yer almamıģtır. A harfiyle ilgili maddeler açıklanırken yanında Á ile ilgili maddeler de gösterilmiģtir. Yazar bunu yaparak okuyucuların kelimeleri daha kolay anlamalarını sağlamayı amaçlamıģtır. Sözlükteki kelimelerin manaları açıklanırken, Yeni Tarama Sözlüğü, Divanü Lügati t- Türk Dizini, Urfa Ağzı, Kumuk ve Balkar Lehçeleri Sözlüğü gibi eserlerden yararlanılarak mukayeseler yapılmıģtır. Madde baģları Gagavuz Türkçesi ne göre, karģılıkları Türkiye Türkçesi ndeki yazılıģlarına göre verilmiģtir. Ekler kısmı; Gagavuzların kullandığı alfabeler, Gagavuz Dili ve Edebiyatı derlemelerinin yayınlandığı alfabeler, Karamanlıca eserlerin alfabesi ve Gagavuzların son olarak kabul ettiği Latin esaslı alfabe ile birincisi Gagavuzların göç yollarını, ikincisi ise Gagavuz Türklerinin yaģadığı yerleri gösteren iki haritadan meydana gelmektedir. Metin örnekleri bölümü 19 u Kiril harfli, ikisi Romen harfli 21 eserden meydana gelmektedir. Bu eserler, Wlodzimierz Zajackowski nin Bulgaristan Gagavuz Türkçesiyle ilgili Jezyk i Folklor Gagauzow z Bulgarii isimli eseri, Karamanlı harfleriyle Ġstanbul da yayınlanmıģ Evangelion (Ġncil) ve yine basıldığı yer ve zaman belli olmayan Karamanlı harfli bir ilahi kitabından seçilmiģtir. Yazar çalıģmasının önsözünde, ekler bölümünde ele aldığı 19 u Kiril, ikisi Romen harfli 21 eseri, Ses Bilgisi, ġekil Bilgisi, Cümle Bilgisi ve Sözlük bölümlerini oluģturmak için taradığı eserlerden seçtiğini belirtmektedir. Yazar bu çalıģmasıyla ilgili olarak Türkiye Türkçesi ne herhangi bir Anadolu ve Rumeli ağzı kadar yakın bir Ģive olan Gagavuz Türkçesi bir bütün olarak değerlendirilmeye çalıģıldı. Dilin millî kimliği belirleyen en önemli unsur olduğu dikkate alınarak Gagavuz Türklerinin geçmiģten günümüze varlığının teminatı olan dilleri, Türk dilinin mantığı içinde el alındı. Daha önce değiģik araģtırmacılar tarafından ortaya konulduğu halde, metinlerde tespit edemediğimiz hususlar, kaynak gösterilmek suretiyle aktarıldı. Bizim tespitlerimize göre 350 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s

16 Serdar Bulut farklılık arz eden fonetik ve morfolojik özelliklere de karģılaģtırma yoluyla yer verildi (Özkan, 1996: 3) demektedir. Yazar burada sözlüğü oluģtururken Gagavuz Türkçesi yle ilgili nelere dikkat ettiğini ve hangi yollara baģvurduğunu anlatmaktadır. Gagavuz Türkçesi Grameri isimli bu eser ele aldığı konular ve bölümleri itibariyle sadece sözlük özelliği göstermemektedir. Eserin sadece bir sözlük olduğunu söylemek eserin içindeki diğer bölümleri görmezden gelmek olacaktır. Eserin sözlük kısmındaki eksikler bu manada düģünülmelidir. Eserde Türkiye Türkçesi yazım kurallarına uygun Ģekilde sadece Latin Alfabesi tercih edilmiģtir. Eserin baģ tarafında Romen rakamları kullanılmıģ ve eser 1 sayfa numarasıyla ön söz kısmından baģlatılmıģtır. Eserin baģ tarafında ismi, yazarının ismi, basım yeri ve yılı, yayınevinin ismi, eseri inceleyenlerin ismi, içindekiler bölümü, ön söz, taranan eserlerin kısaltmaları, mukayesede kullanılan eser ve makalelerin kısaltmaları, diğer kısaltmalar, giriģ (7-39. sayfalar), ses bilgisi ( sayfalar), Ģekil bilgisi ( sayfalar), kelime türleri ( sayfalar), kelime gurupları ( sayfalar), cümle ( sayfalar), sözlük ( sayfalar), sonuç ( sayfalar), Ġngilizce özet (269. sayfa), bibliyografya ( sayfalar) ve küçük Ģiirlerin, yazıların, haritaların, alfabelerin bulunduğu ekler bölümü ( sayfalar) yer almaktadır. Eserin herhangi bir yerinde, sözlük kısmında ne kadar madde baģı kelime olduğuyla ilgili herhangi bir bilgi mevcut değildir SONUÇ Bu çalıģmamızda Gagavuz Türkçesiyle ilgili Türkiye de yayımlanan iki önemli sözlük üzerinde durulmuģtur. Bu sözlüklerden birisi Gagavuz Türkçesinin yazılan ilk sözlüğünün Türkiye Türkçesine aktarılmıģ Ģekli iken, Nevzat Özkan ın Gagavuz Türkçesi Grameri isimli çalıģması tam olarak bir sözlük çalıģması değildir. Ġsmail Kaynak ve Abdülmecit Doğru nun Türkiye Türkçesine aktardığı Gagauz Türkçesinin Sözlüğü isimli çalıģmada madde baģı kelime varken, Nevzat Özkan ın Gagavuz Türkçesi Grameri (GiriĢ-Ses Bilgisi-ġekil Bilgisi-Cümle-Sözlük-Metin Örnekleri) isimli çalıģmasında madde baģı kelime bulunmaktadır. Bu açıdan bu iki sözlüğün söz varlığı açısından birbirlerinden çok uzak olduklarını söyleyebiliriz. Gagavuz Türkçesiyle ilgili Rusya da, Moldova da, Bulgaristan da, Gagavuz Özerk Cumhuriyetinde ve diğer Türk Cumhuriyetlerinde yayınlanan sözlüklerin söz varlıklarının tespit edilmesiyle Gagavuz Türkçesine ait toplam söz varlığı daha net ortaya çıkarılabilir. Ayrıca bu söz varlığı kendi içinde gruplandırılarak Türkiye Türkçesi, Türkiye Türkçesi Ağızları ve diğer Türk Cumhuriyetlerine ait söz varlığıyla karģılaģtırılabilir. Bu iki sözlüğe baktığımız zaman Gagavuz Türkçesine en fazla sözcüğün Sovyetler Birliği döneminde Rusça, Bulgarca, Moldovca ve Romence den geçtiğini görürüz. Bu sözcükler Gagavuz Türkçesinin söz varlığını etkilemiģtir. Gagavuz Türkçesiyle ilgili çalıģma yapacaklar bu söz varlığını dikkate almalıdır. Ayrıca Nevzat Özkan ın Gagavuz Türkçesi Grameri (GiriĢ- Ses Bilgisi-ġekil Bilgisi-Cümle-Sözlük-Metin Örnekleri) isimli çalıģmasında I harfiyle ilgili hiç madde baģı kelime yer almazken Ġsmail Kaynak ve Abdülmecit Doğru nun Türkiye Türkçesine aktardığı Gagauz Türkçesinin Sözlüğü isimli çalıģmada I harfiyle ilgili 14 madde baģı kelime tespit edilmiģtir. Diğer harflerle ilgili kelimeler ilgili bölümlerde yer almaktadır. Bu noktada Nevzat Özkan ın çalıģmasının sözlük kısmının yetersiz olduğu görülmektedir. Bu durumun en önemli sebebi Nevzat Özkan ın taradığı metinlerde görülen ve açıklanması gereken kelimelerin karģılıkları için bir sözlük bölümü oluģturmuģ olmasıdır. Yazarın amacı direk bir Gagavuz Türkçesi sözlüğü yazmak değildir. Nevzat Özkan ın çalıģmasının bu bilgiler ıģığında değerlendirilmesi gerekmektedir. Gagavuz Türkçesiyle ilgili tüm sözlüklerin ve eserlerin söz varlıklarından yararlanılarak bir Gagavuz Türkçesi Sözlüğü nün oluģturulması Gagavuz Türkçesinin söz varlığının Türkiye de daha net görülmesini sağlayacaktır. 351 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:13, Ağustos 2017, s

17 Güney-Batı (Oğuz) Grubu Türk Lehçelerinden Gagavuz Türkçesi Üzerine Türkiye de Yayınlanan Sözlüklerin Söz Varlığı, İçerik Özellikleri ve Tanıtımı Ġncelediğimiz bu iki eserin de en önemli eksiklerinden biri hiç Ģüphesiz Gagavuz Türkçesine has olan ä ve ê ünlüleriyle ilgili kelimelerin sözlükte gösterilmemiģ olmasıdır. Herhalde yazarlar burada bir karıģıklık olmasın ve Türkiye Türkleri kelimeleri daha doğru anlasın diye bu harflerle ilgili kelimeleri e harfiyle karģılamıģlardır. Aslında ilgili harflerin karģıladıkları sesler verilmek koģuluyla bu harflerle ilgili kelimelere sözlükte yer verilebilirdi. Gagavuz Türkçesiyle ilgili Türkiye de yapılacak diğer sözlük çalıģmalarında bu konuya dikkat edilmesi önemlidir. Bu iki çalıģmaya baktığımız zaman en fazla madde baģı kelimenin K harfiyle ilgili olduğu görülmektedir. Bu noktada Gagavuz Türkçesinde en fazla kelimenin K harfiyle ilgili olduğu söylenebilir. Bu iki çalıģma da milli benliğini koruma noktasında bir mücadele veren Gagavuz Türkçesi ve Gagavuz Türklerinin var olmaları açısından son derece önemli çalıģmalardır. Keza Gagavuz Türkçesiyle ilgili baģka dillerde ve alfabelerde yazılan sözlükleri de düģünürsek Gagavuz Türkçesinin kendini daha da geliģtirerek sağlam adımlarla gelecek yıllara taģıması sağlanacaktır. Gagavuz Türklerinin dilinin Hristiyan olmaları ve devletlerarası iliģkilerin yetersiz olması sebebiyle Türkiye Türkçesinden dil olarak uzaklaģması daha kolay olacaktır. Bu noktada bu iki çalıģma, birbirine en yakın lehçeler olan Gagavuz Türkçesi ile Türkiye Türkçesinin ortak yanlarının yok olmasını engelleme yolunda atılan önemli adımlardır. Özellikle Ġsmail Kaynak ve Abdülmecit Doğru nun Türkiye Türkçesine aktardığı Gagauz Türkçesinin Sözlüğü isimli çalıģmada ana dilin erimemesi için büyük bir çaba gösterildiği görülmektedir. Çevirmenler bu konuyu sözlükte bizzat dile getirmektedirler. Bu çalıģmalarla Gagavuz Türkçesinin söz varlığının korunması sağlanacak ve Gagavuz Türkçesi, Türkiye de araģtırılan, okunan ve konuģulan lehçelerden biri olmaya devam edecektir. Türkiye de bu noktada Gagavuz Türkçesiyle ilgili çalıģmaların devam etmesi yerinde olacaktır. KAYNAKLAR Babaoğlu, N. (2010). Gagauz Türklerinin Kiril (Kirilik) Alfabesinden Latin Alfabesine Geçmesi, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı: 7, Bahar, s Banarlı, Nihad Sami (1988). Türkçenin Sırları, Kent Basımevi, 11. Baskı, Ġstanbul. Biray, Nergis, (2016). Çağdaş Türk Lehçeleri, Kesit Yayınları, Ankara. Buran, Ahmet ve Alkaya, Ercan (2006). Çağdaş Türk Lehçeleri, Akçağ Yayınları, 4. Baskı, Ankara. Cin, Turgay (2010). Milletlerarası ĠliĢkilerde YunanlılaĢtırma Faaliyetlerine (Asimilasyona) ĠliĢkin Ġki Örnek: KalaĢlar ve Gagavuzlar, Karadeniz Araştırmaları, Bahar, Sayı:25, s Ercilasun, Ahmet Bican, (2007). Türk Lehçeleri Grameri, Akçağ Yayınları, 1. Baskı, Ankara. Ercilasun, A. B.; Mehmedoğlu Aliyev, A.; (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Cep Sözlüğü 1 (Türkiye Türkçesi / Azerbaycan Türkçesi Azerbaycan Türkçesi / Türkiye Türkçesi), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. Ercilasun, A. B.; Mehmedoğlu Aliyev, A.; ġayhulov, A.; Kajıbek, E. Z.; Konkobay Uulı, K.; Berdak Y.; Göklenov, C.; Uyguroğlu Mahpir, V.; Çeçenov, A.; (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü 1, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. 352 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 13, Ağustos 2017, s