SİVİL TOPLUM İÇİN YASAMA SÜRECİNE KATILIM EL KİTABI

Transkript

1

2 twitter.com/gencliksporbak Bu Kitabın 3. Baskısı Gençlik ve Spor Bakanlığı'nın Gençlik Projeleri Destek Programı çerçevesinde yürütülen "Üniversite Gençleri Yasama ve Denetim Süreçlerine Katılım Mekanizmalarını Öğreniyor Projesi" kapsamında bastırılmıştır. SİVİL TOPLUM İÇİN YASAMA SÜRECİNE KATILIM EL KİTABI Yasama Derneği Ankara, Baskı

3

4 YASAMA DERNEĞİ w w w. y asa der. o r g SİVİL TOPLUM İÇİN YASAMA SÜRECİNE KATILIM EL KİTABI 3. Baskı Güncelleme: Burcu Cengiz 3. Baskı Redaksiyon: Habip Kocaman 3. Baskı Fotoğrafları: Bülent Yılmaz Yayın Kurulu (1. Baskıdaki Şekliyle) Dr. İrfan Neziroğlu (Yasama Derneği) Dr. Fahri Bakırcı (Yasama Derneği) Semra Gökçimen (Yasama Derneği) Habip Kocaman (Yasama Derneği) Ali Fuat Kartal (Türk Kütüphaneciler Derneği) Feray Salman (İnsan Hakları Ortak Platformu) Nuran Talu (Küresel Denge Derneği) Hakan Tokbaş (Tüketiciler Birliği) Şanar Yurdatapan (Düşünce Suçuna Karşı Girişim) Yasama Derneği Ankara, 2017 YASAMA DERNEĞİ YAYINLARI Yayın No: 1 3. Baskı

5 ISBN: Tasarım: Zinnur Vapur 3. Baskı: Mart 2017, Ankara Baskı: 150 adet 2017, Yasama Derneği Bu kitabın yayın hakları Yasama Derneğine ne aittir. Kitabın tamamı veya bir bölümü Yasama Derneği nin izni olmadan hiçbir biçimde çoğaltılamaz ve dağıtılamaz. Yasama Derneği Sivil toplum için yasama sürecine katılım el kitabı. Ankara : Yasama Derneği, s..; 21 cm. ISBN: Baskı 1.Türkiye Büyük Millet Meclisi 2.Yasama Organları Türkiye 3. Sivil Toplum Örgütleri JQ Yasama Derneği Menekşe 2 Cadde No:19/17 Kızılay Mah. Yenişehir Çankaya/ANKARA E-posta : yasader@yasader.org Ağ Adresi : Baskı Lotus Ajans Sokullu Mehmet Paşa Caddesi Perçem Sokak No:9/A Çankaya / Ankara Tel: Faks: / info@lotusajans.com

6 İÇİNDEKİLER 3. BASKIYA ÖNSÖZ...6 SUNUŞ...7 GİRİŞ...9 KULLANIM KILAVUZU...11 BİRİNCİ BÖLÜM TBMM NİN YAPISI, GÖREVLERİ ve İŞLEYİŞİ A. TBMM...18 TBMM nasıl oluşur, genel olarak görev ve yetkileri nelerdir?...19 Meclis İçtüzüğü nedir, ne işe yarar?...19 TBMM nin yerleşke düzeni nasıldır?...20 TBMM kütüphanesinden nasıl yararlanılır?...22 TBMM de nerelerde yemek yenebilir?...22 B. MİLLETVEKİLLERİ...24 Milletvekilleri nasıl seçilirler, görev süreleri ne kadardır?...25 Yasama sorumsuzluğu ve dokunulmazlığı nedir, aralarındaki farklar nelerdir?...25 Milletvekillerine yardımcı olan görevliler kimlerdir ve bunların görevleri nelerdir?...26 Milletvekilleri ile nasıl görüşülebilir?...26 Milletvekilleriyle iletişim nasıl sağlanır?...27 Milletvekilleriyle görüşmek için en uygun zaman nedir?...28 Bir belge milletvekillerine nasıl ulaştırılabilir?...30 İKİNCİ BÖLÜM YASAMAYA İLİŞKİN TEMEL KAVRAMLAR VE KURUMLAR A- TEMEL KAVRAMLAR...34 Üye tamsayısı nedir, TBMM nin üye tamsayısı kaçtır?...35 Yasama dönemi nedir, TBMM kaçıncı dönemindedir?...35 Yasama yılı nedir, takvim yılından farklı mıdır?...35 Tatil ve ara verme nedir, aralarındaki fark nedir?...36 Olağanüstü toplantı (tatil ve ara verme sırasında toplantı) nedir, kimler bu çağrıyı yapmaya yetkilidir?

7 TBMM Genel Kurulu hangi gün ve saatlerde toplanır?...38 Birleşim ve oturum nedir, aralarındaki fark nedir?...39 Yoklama, toplantı yetersayısı ve karar yetersayısı nedir, aralarındaki ilişki nasıldır?...40 Gelen kâğıtlar listesi nedir, ne işe yarar?...41 Sıra sayısı (komisyon raporu) ne demektir, neyi içerir?...42 B- TEMEL KURUMLAR...46 Genel Kurul un işlevi nedir?...47 Hükümetin yasama sürecindeki rolü nedir?...47 Komisyonların yasama sürecindeki işlevi nedir?...48 TBMM Başkanlık Divanı nın üyeleri kimlerdir, işlevleri nelerdir?...48 Siyasi parti grubu nasıl kurulur, neden önemlidir?...49 Danışma Kurulu kimlerden oluşur, işlevi nedir?...10 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KANUN YAPIM SÜRECİ A - KANUN TANIMI VE TÜRLERİ...56 Kanun ne demektir?...57 Kod Kanun-Çerçeve Kanun...57 Geçici kanun (madde)-sürekli kanun (madde)...58 Temel Kanun (Organik Kanun)- Kod Kanun...59 Torba Kanun- Amaçlı Kanun...59 B - KANUN YAPIM TEKNİĞİ...62 Kimler kanun önerebilir?...63 Bir kanun tasarısı veya teklifihangi kısımlardan oluşur, nasıl hazırlanır?...63 Bir tasarı veya tekli in metni hangi bölüm ve alt bölümlerden oluşur?...65 Bir tasarı veya tekli in maddeleri hangi bölüm ve alt bölümlerden oluşur?...66 Maddelerin kanun içerisindeki sistematik dizilişi nasıldır?...67 Bir kanun teklifi hazırlanırken nelere dikkat edilmelidir?...68 Kanun Yapım Süreci...70 C - KOMİSYONLARDA KANUN YAPIM SÜRECİ...72 Komisyon nedir, STK lar için neden önemlidir?

8 Komisyon türleri nelerdir?...73 Esas komisyon ne demektir, tali komisyondan farkı nedir?...75 Komisyonların üye sayıları nasıl belirlenir, Başkanlık Divanı üyeleri kimlerdir?...76 Hangi komisyon hangi işi görüşür?...77 Bütçe ve kesinhesap kanunu tasarılarının STK lar açısından önemi nedir?...80 Komisyonları kim toplantıya çağırabilir, hangi konuların görüşüleceğini kim belirler?...80 Komisyonlara gönderilen işler için bir görüşme süresi var mıdır, bu sürenin aşılması durumunda ne olur?...81 Komisyon toplantılarına kimler katılabilir, STK lar toplantılara nasıl katılabilir?...82 STK ların komisyon toplantısına katılmadan önce nelere dikkat etmeleri gerekir?..84 Komisyon toplantılarında kimler söz alabilir, toplantıya davet edilen STK lara söz verilmesi zorunlu mudur?...85 Komisyon görevlileri kimlerdir, komisyon uzmanları ne iş yaparlar?...85 Komisyonlarda tasarı ve teklif metinleri üzerinde değişiklik yapılabilir mi, yapılabilecek değişikliğin sınırı nedir?...86 Komisyonlarda değişiklik önergesini kimler verebilir, kimler oy kullanabilir ve STK ların bu tür bir hakları var mıdır?...87 Değişiklik önergelerinin belli bir formatı var mıdır?...87 Komisyonun toplanması ve karar alması için belli bir çoğunluğu var mıdır?...88 Komisyonlar alt komisyon kurabilirler mi, alt komisyonlar STK lar için ne ifade ederler?...88 Komisyonlarda görüşmeler hangi aşamalardan geçer?...89 Komisyonlar kararlarını Genel Kurul a nasıl bildirirler?...90 Yasa yapımı dışında görevleri olan komisyonlar hangileridir?...90 Dilekçe Komisyonu nun görevi nedir?...91 TBMM de dilekçeler nereye sunulmalıdır?...92 Dilekçede aranacak şartlar nelerdir?...93 Dilekçenin başvuru formu nasıldır?...94 Dilekçenin verilmesi üzerine Komisyon tarafından hangi işlemler yapılır?...95 Dilekçe sahipleri dilekçelerinin hangi aşamada olduğunu nereden öğrenebilirler?.97 İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu nun görevleri nelerdir?...97 İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu na hangi konularda başvuru yapılabilir?

9 Komisyona sunulan dilekçeler nasıl gönderilmelidir?...99 Dilekçelerde aranan şartlar nelerdir? Komisyonla ilgili bilgilere internet üzerinden ulaşılabilir mi, sayfada hangi bilgiler bulunmaktadır? KİT Komisyonu nun görevleri nelerdir? Komisyonun denetim süreci nasıl işler? KİT Komisyonu nda STK katılımı söz konusu mudur? Avrupa Birliği (AB) Uyum Komisyonu nun görevleri nelerdir? AB Uyum Komisyonu STK lar için önemli midir? Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu nun (KEFEK) görevleri nelerdir? KEFEK STK lar için neden önemlidir? Güvenlik ve İstihbarat Komisyonu nun görevleri nelerdir? Güvenlik ve İstihbarat Komisyonu nda STK katılımı söz konusu mudur? D - GENEL KURUL DA KANUN YAPIM SÜRECİ Komisyonda rapora bağlanan bir tasarı veya teklifin görüşmelerine ne zaman başlanabilir? Genel Kurul un gündemi hangi kısımlardan oluşur? Kanun tasarı ve teklifleri ile komisyonlardan gelen diğer işler kısmında nele bulunmaktadır ve sıralama nasıl oluşmaktadır? Görüşülmesine başlanacak bir sıra sayısı için kimlerin Genel Kurul da bulunması zorunludur? Tasarı ve tekliflerin görüşülmesi nasıl bir sürece tabidir? Tasarı ve tekliflerin görüşülmesinde kimler ne kadar süreyle konuşabilir? Konuşmacılar hangi sırayla konuşur? Soru- cevap süresi ne kadardır ve kimler soru sorabilir? Maddelere geçmek ne demektir, maddelere geçilmesi reddedilirse ne olur? Bir madde nasıl görüşülür ve nasıl değiştirilir? Değişiklik önergesi ne demektir, hangi türleri vardır, kimler tarafından ne zaman verilebilir? Maddeler üzerindeki görüşmeler bittikten sonra ne yapılır? Maddeler üzerindeki görüşmeler bittikten sonra bir yanlışlık ya da irade değişikliği olduğu anlaşılırsa ne yapılabilir? Oylama ne demektir, kaç türlü oylama vardır? Özel görüşme yöntemi ne demektir, nasıl yapılır? Kanunlar ne zaman yürürlüğe girerler?

10 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM BİLGİ EDİNME VE DENETİM YOLLARI A - SORU Genel olarak bilgi edinme ve denetim yolları nelerdir? Soru nedir, ne amaçla verilir? Soru türleri nelerdir? Soru önergeleri hangi şartları taşımaldır? Yazılı ve sözlü soruların ortaklaşa tabi oldukları süreç nasıldır? Yazılı sorunun farklılaşan süreci nasıl işler? Sözlü sorunun farklılaşan süreci nasıl işler? Soru Önergesi Formatı B - MECLİS ARAŞTIRMASI Meclis araştırması nedir, hangi amaçla verilir? Meclis araştırması önergesinin şekil şartları nelerdir? Meclis araştırması önergesi nasıl bir süreç izler? Meclis araştırması komisyonu nasıl kurulur ve çalışır? Meclis araştırması komisyonu raporu neden önemlidir? Meclis Araştırması Önergesi Formatı C - GENEL GÖRÜŞME Genel görüşme nedir, ne amaçla verilir? Genel Görüşme önergesinin şekil şartları nelerdir? Genel görüşme önergesi nasıl bir süreç izler? Genel görüşme nasıl yapılır? Genel Görüşme Önergesi Formatı D - GÜNDEM DIŞI KONUŞMA Gündem dışı konuşma nedir? Gündem dışı konuşma hakkı kimlere, nasıl verilmektedir? Gündem dışı konuşma STK lar için neden önemlidir? YASAMA TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ

11 3. BASKIYA ÖNSÖZ Herkesin uymak durumunda olduğu kurallar, yapılan yasalarla Parlamentoda belirleniyor. Yine Parlamento, uygulanan kamu politikalarının tartışıldığı ve siyasi olarak denetlendiği bir platform. Bu arada Parlamento olağanüstü hal ilanı ve süresinin uzatımı, yurt dışına silahlı kuvvetlerin gönderilmesi, bazı kurumlardaki görevler için seçimler yapılması gibi önemli kararlar alma yetkisine sahip. Belirtilen görev ve yetkilere sahip bir kurumun faaliyetlerinin izlenmesi gerekliliği ortada. Sivil toplum kuruluşlarının çalışma alanlarına ilişkin konulardaki Parlamento faaliyetlerini izlemeleri kadar bu faaliyetlere katkı sağlayabilmeleri de önemli. Yasama faaliyetlerine katılımda öncelikle Parlamentoyu yapısı ve işleyişiyle tanımak gerekli. Yasama süreçlerini takip etme ve katkı vermede özgün bilgiler, yol ve yöntemler söz konusu. Sivil Toplum İçin Yasama Sürecine Katılım El Kitabı, Parlamentonun nasıl oluştuğu ve yetkilerini ne şekilde kullandığını özlü bilgilerle sivil toplum kuruluşlarına aktarma amacıyla hazırlanmıştır. İlk baskısından bu yana El Kitabına gösterilen ilgi ve geri bildirimler eserin amacına ulaştığını göstermiştir. El Kitabının ikinci baskısı iki yıl sonra gelmiştir. Yasama sürecine katılımdaki kolaylaştırıcı işlevi, El Kitabının güncellenerek üçüncü baskısına beklenti oluşturmuştur. Gençlik ve Spor Bakanlığının Gençlik Projeleri Destek Programı kapsamında Üniversite Gençliği Yasama ve Denetim Süreçlerine Katılım Mekanizmalarını Öğreniyor Projesi içerisinde üçüncü baskı gerçekleştirilmiştir. Yayının Türkiye Büyük Millet Meclisi ile sivil toplum kuruluşları arasındaki iletişim ve irtibatı geliştirmesini dileriz. Yasama Derneği 6

12 SUNUŞ (2. Baskının Sunuşu) Sivil Toplum Kuruluşları nın (STK) kapasitelerini güçlendirmek amacıyla bugüne kadar çok sayıda program, yayın ve etkinlik gerçekleştirildi. Ancak ilk defa yasama (kanun yapım ve denetim) sürecine katılıma ilişkin bir El Kitabı hazırlandı. Yasama Derneği (YASADER) kurulduğu günden beri STK lara destek olmaya çalışmaktadır. Bizi böyle bir El Kitabı hazırlamaya iten neden, Türkiye Büyük Millet Meclisi nin (TBMM) yapısı ile kanun yapım ve denetim sürecine ilişkin sivil toplumda bilgi açığına dair gözlemimiz oldu. Birçok STK için yasama sürecine katılmak, komisyon toplantılarına katılmakla eş anlamlıdır. Oysa TBMM de sivil toplum temsilcilerinin sorunlarını, görüş ve önerilerini dile getirebilecekleri çok farklı yollar vardır. El Kitabı kanun yapım ve denetim sürecinin ayrıntılarını ön plana çıkartarak STK katılımını güçlendirmeyi amaçlamaktadır. YASADER bir süredir Sivil Toplum İçin Yasama Okulu Projesi kapsamında farklı alanlarda çalışan STK temsilcileri için TBMM de kanun yapım ve denetim süreçlerinde nasıl daha etkin olabileceklerine dair programlar yapmaktadır. El Kitabı bu programların kurumsallaşmasında önemli rol oynayacaktır. Bundan sonra YASADER tarafından yasama sürecine ilişkin STK larla yapılacak ortak programlarda bu El Kitabı esas alınacaktır. Bu Kitap ın en önemli özelliği hangi alanda çalışırsa çalışsın bütün STK lara hitap etmesidir. Ayrıca her ne kadar STK lar için hazırlanmış olsa da, vatandaşlar için de rehber niteliğindedir. El Kitabı nda STK lar için somut öneriler yer almaktadır. Amacımız Kitap ta önerilen yol ve yöntemleri kullanarak STK ların kanun yapım ve denetim sürecine daha etkin katılmaları suretiyle demokrasimizin daha da güçlendirilmesine katkıda bulunmaktır. Sivil toplum-kamu diyaloğunun gelişip kurumsallaşmasında El Kitabı nın önemli katkısı olacağına inanıyoruz. Sivil Toplum İçin Yasama Sürecine Katılım El Kitabı nın ilk baskısı The Black Sea Trust For Regional Cooperation (German Marshall Fund of the United States in bir programı) tarafından sağlanan fon ile gerçekleşti. 2. basım olan bu Kitap ise, Ankara daki Hollanda Büyükelçiliği tarafından MATRA Programı çerçevesinde finanse edildi. 7

13 El Kitabı gerçekten stresli ve yorucu bir çalışma sonucu ortaya çıktı. Uzun zamandır düşündüğümüz bu projenin hayata geçirilmesinde National Democratic Institute Türkiye ofisinin katkısı büyüktür. Projeyi birlikte kaleme aldık. Kitap ın hazırlanması sürecinde bize destek oldular. Dilek Ertükel, Ebru Ağduk ve Fehmi Ağduk a çok teşekkürler. Kitabın editörlüğünü Dr. Fahri Bakırcı yaptı ve ilk metni hazırladı. Metnin son halini almasında hem YASADER den, hem de TBMM den mesai arkadaşlarım Dr. Fahri Bakırcı, Semra Gökçimen ve Habip Kocaman la sürekli birlikte çalıştık. Yayın kurulunun diğer üyeleri Feray Salman (İnsan Hakları Ortak Platformu), Şanar Yurdatapan (Düşünce Suçuna Karşı Girişim), Nuran Talu (Küresel Denge Derneği), Hakan Tokbaş (Tüketiciler Birliği), Ali Fuat Kartal (Türk Kütüphaneciler Derneği) ile El Kitabı taslağını satır satır okuyup tartıştık. Özellikle yayın kurulundaki STK temsilcisi arkadaşlarımız, Kitap ın STK lar için anlaşılır ve kullanıcı dostu olmasında önemli katkılar yaptılar. Kendilerine ayrı ayrı teşekkür ediyorum. El Kitabı hazırlanırken çok sayıda STK temsilcisinden sözlü ve yazılı görüş aldık. Uzman gözüyle hazırlamış olduğumuz metinleri farklı alanlardan STK temsilcileri ile paylaşıp tartıştık. Taslakları her defasında gözden geçirip önerilerini bizimle paylaşan STK temsilcilerine ve YASADER üyelerine çok teşekkürler. Kitap ın tasarımını yapan Zinnur Vapur ile adlarını burada sayamadığım katkısı olan herkese teşekkürler. Çok emek harcadık ancak zaman içerisinde güncelleştirilmesi, gözden geçirilmesi gereken bölümler; El Kitabı na eklemeler ve çıkarmalar olacaktır. Görüş ve önerileriniz bizim için değerlidir. Sizlerin katkılarıyla her yeni basım bir öncekinden daha iyi olacaktır. Görüş ve önerilerinizi yasader@yasader.org adresine göndermenizi bekliyoruz. El Kitabı nın sivil toplum-tbmm diyaloğunu geliştirip kurumsallaştırması, sivil toplum katılımını nitelik ve nicelik olarak geliştirmesi ve demokrasimizi güçlendirmesi dileğiyle... Dr. İrfan Neziroğlu Yasama Derneği Yönetim Kurulu Başkanı 8

14 GİRİŞ Sivil Toplum Kuruluşları nın (STK) yasama ve denetim sürecine katılımı neyi ifade eder? Bu tür bir katılım neden önemlidir? Modern parlamenter demokrasilerde en çok tartışılan konulardan biri temsili demokrasinin krizleridir. Seçmen-seçilen ilişkisinde, seçmenin görevini tamamlamasıyla temsilcinin temsil edilenden koptuğu ve seçmenlerin çıkarlarını olduğu gibi yansıtmadığı ileri sürülmektedir. Diğer taraftan seçilme süresinin dört-beş yıl gibi uzun zaman dilimlerini kapsamasının, seçmenin zaman içinde değişen taleplerini parlamentoya yansıtmasına engel olduğu eleştirisi yapılmaktadır. Temsili demokrasiler bu tür eleştirilerin önüne geçebilmek için kendilerini doğrudan demokrasiye yaklaştıran bazı mekanizmaları kullanmaktadırlar. Bu mekanizmalar, yurttaş girişimi, referandum ve yurttaşın yasama vetosudur. Modern parlamenter demokrasilerin, kendilerini doğrudan demokrasiye yaklaştırmadan da kimi sorunlarını çözmeleri olanaklı görünmektedir. Bu sorunları çözmenin en etkin mekanizmalarından birisi; seçmen-temsilci arasındaki ilişkiyi seçim dönemleriyle sınırlı olmaktan çıkarıp günlük hayatın bir parçası haline getiren STK katılımıdır. Seçimlerden sonra da taleplerin parlamentoya sürekli olarak iletilmesi, temsilcilerin ya da parlamenterlerin toplumun taleplerini güncel olarak izleyebilmelerine ve buna uygun politika üretmelerine olanak tanır. Bu taleplerin izlenmesi ancak, toplumdaki çeşitli çıkarların/beklentilerin STK çatısı altında örgütlenebilmesi ve bu STK lar tarafından parlamentoya iletilebilmesiyle 9

15 STK ların yasama ve denetim sürecine katılımı, seçmen ile temsilci arasındaki bağı canlı tutarak demokrasinin kökleşmesine ve derinleşmesine önemli bir katkı sunacaktır. mümkündür. STK ların yasama ve denetim sürecine katılımı, seçmen ile temsilci arasındaki bağı canlı tutarak demokrasinin kökleşmesine ve derinleşmesine önemli bir katkı sunacaktır. STK katılımı demokrasinin kökleşmesi ve derinleşmesi bakımından bu kadar önemli olunca, bu katılımı güçlendirmenin anlamı ve önemi kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Kendisi de bir STK olan Yasama Derneği (YASADER), kendi uğraşı alanı olan yasama ve denetim sürecine STK ların katılımını güçlendirmek amacıyla Sivil Toplum İçin Yasama Sürecine Katılım El Kitabı hazırlamayı gerekli görmüştür. Söz konusu El Kitabı nın hedef kitlesi hiç kuşkusuz bütün STK lardır. Ancak STK ların çok değişik ilgi alanlarının bulunması nedeniyle bütün STK lara hitap eden bir kitap çıkarmanın güçlüğü ortadadır. Kitap hazırlanırken STK lardan gelen farklı önerilerin karşılanabilmesi ilke olarak benimsenmiştir. Bu nedenle Kitap ın, ne hukuksal bir metin ne de kısa bir pragmatik rehber olmaması için anlaşılır bir hukuk bilgisinin yanısıra ihtiyaç duyulan bilgilere kolayca ulaşılabilecek bir formata sahip olmasına özen gösterilmiştir. Kitap ın sistematiği ve bilgilere kolay ulaşmanın ipuçları ise kullanım kılavuzunda açıklanmıştır. Her STK nın kendi ihtiyacı olan yeterli bilgiyi Kitap ta bulabileceği düşünülmektedir. El Kitabı, STK katılımını artırdığı ölçüde başarılı olacaktır. 10

16 KULLANIM KILAVUZU Sivil Toplum İçin Yasama Sürecine Katılım El Kitabı ilgi alanları, deneyimleri, amaçları, bakışları çok farklı olabilen STK lara hitap eder. Bu nedenle STK ların her birinin bu Kitap ta kendi ihtiyacı olan bilgileri aramaya çalışması son derece doğaldır. Kitap bütün STK lara hitap edebilme kaygısıyla bir yöntem geliştirmeye çalışmıştır. Bu yöntemle, bütün STK ların ilgisini çekmeyecek bilgiler de verilmiş ama her STK nın kendi ihtiyacı olan bilgileri kolayca bulabilmesine olanak tanıyan bir sistem kurulmuştur. Bu sistem birkaç parçadan oluşmaktadır. İlk olarak bütün STK ların kullanımı için çok kolay anlaşılabilen bir Yasama Terimleri Sözlük ü hazırlanarak Kitap ın sonuna eklenmiştir. Böylece STK lar hiçbir ek araştırmaya gerek olmaksızın kullanılan kavramın anlamı konusunda bir fikre sahip olabileceklerdi. İkinci olarak Kitap dört temel bölüme ayrılmıştır: 1. TBMM nin Yapısı, Görevleri ve İşleyişi 2. Yasamaya İlişkin Temel Kavramlar ve Kurumlar 3. Kanun Yapım Süreci 4. Bilgi Edinme ve Denetim Yolları 11

17 BİRİNCİ BÖLÜM: TBMM NİN YAPISI, GÖREVLERİ VE İŞLEYİŞİ A.TBMM B. Milletvekilleri İKİNCİ BÖLÜM: YASAMAYA İLİŞKİN TEMEL KAVRAM VE KURUMLAR A. Temel Kavramlar B. Temel Kurumlar ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ A. Kanun Tanımı ve Türleri B. Kanun Yapım Tekniği C. Komisyonlarda Kanun Yapım Süreci D. Genel Kurul da Kanun Yapım Süreci DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: BİLGİ EDİNME VE DENETİM YOLLARI A. Soru B. Meclis Araştırması C. Genel Görüşme D. Gündem Dışı Konuşma 12

18 Her bölümün kendi içinde alt başlıkları vardır. Her alt başlık, soru cümleleri biçiminde çok sayıda konu başlığı içerir. Bu konu başlıklarının tümü de İçindekiler Bölümü nde görülebilir. Böylece okuyucu, yukarıdaki şemayı da akılda tutarak, İçindekiler Bölümü nden yola çıktığında aradığı başlığa kolaylıkla ulaşabilir. Üçüncü olarak ilgili başlığa ulaşıldığında başlık altında, istenenden daha ayrıntılı bilgilerle karşılaşılabilir. Okuyucu bütün ayrıntıyı merak etmiyor ve sadece STK ların ne yapabileceğiyle ilgili bilgiyi arıyor olabilir. Bu nedenle her başlığın altındaki bilgiler STK lar için önem derecesine göre üç formatta verilmiştir: 1. Metin içinde renkli zeminlerde verilen bilgi STK ları doğrudan ilgilendiren ve STK lar için en önemli sayılabilecek bilgidir. Bu bilginin verildiği yerlerde yıldız biçiminde bir STK işareti bulunur. Bu bilgi, çoğu zaman daha ayrıntılı bir okumayı gereksiz kılan, az okuma yapılmasına olanak tanıyarak zaman kaybına uğramayı engelleyen yeterli bir bilgidir. 2. Metin içinde koyu italik olarak verilen bilgi STK ları doğrudan ilgilendirmemekle birlikte, okunması önemli katkı sağlayacak olan ikinci derecede önemli bilgidir. 3. Normal metin formatı içindeki bilgi, STK ları doğrudan ilgilendirmeyen, ancak yasama ve denetim süreciyle ilgili daha fazla bilgi sahibi olmak isteyenlerin okuyabileceği bir bilgidir. 4. Metin kenarlarında STK lar için ana düşünceyi ortaya koyan spotlar yer alır. El Kitabı nın nasıl kullanılacağını bir örnek olay üzerinden açıklayalım. Örneğin ülkemizde yaşanan sel felaketi ile ilgilenen STK-A nın Meclis düzeyinde neleri nasıl yapabileceğini görmeye çalışalım. 1. Sel felaketi STK-A tarafından bir soru önergesi konusu yapılabilir: STK-A temsilcisi Kitap ın içindekiler sayfasına baktığında Dördüncü Bölüm ün Bilgi Edinme ve Denetim Yolları bölümü olduğunu görebilir. Temsilci bu bölümde sözlü soru önergesi formatının olduğu sayfaya giderek formatı edindikten sonra, soruyla ilgili verilen bilgilerin yardımıyla bir sözlü soru önergesi hazırlayabilir. 2. Sel felaketi bir meclis araştırması önergesi konusu yapılabilir. Bu amaçla aynı bölümün meclis araştırması önergesi formatının bulunduğu 13

19 sayfaya gidilir. Bu bölümde verilen bilgiler doğrultusunda bir önerge hazırlanabilir. Aynı işlem bir genel görüşme önergesi için de yapılabilir. İşte bu iki mekanizmanın seçiminde bir tercih yapabilmek için diğer bilgilerin yardımına gerek duyulabilir: Meclis araştırması bir komisyon aracılığıyla üç ayı aşan bir inceleme gerektirir. STK-A konunun hemen gündeme taşınmasını istiyorsa, meclis araştırması yerine bir genel görüşme istemelidir. Ancak STK-A görüşme yapılmasından daha çok çözüme yönelik bir inceleme yapılmasını istiyorsa bir meclis araştırması yapılması talebinde bulunmalıdır. 3. STK-A konunun hiç zaman kaybedilmeden 1-2 gün içinde gündeme taşınmasını istiyorsa, bir milletvekilinden gündem dışı konuşma yapması talebinde bulunabilir. 4. STK-A konunun konuşulması yerine yasal tedbirlerle çözülmesini tercih ediyorsa bir kanun teklifi hazırlama yoluna gitmelidir. Örneğin; dere yataklarında yapılaşmanın cezalarını artıran ya da bu alanlarda tapu belgesi verilemeyeceğini öngören bir kanun teklifi taslağı hazırlanabilir. STK- A nın bu durumda yapması gereken şey bu Kitap ın Üçüncü Bölümü ne giderek kanun teklifinin nasıl hazırlanacağına ve teklifi hazırlarken nelere dikkat etmesi gerektiğine ilişkin bilgileri okuması gerekir. 5. Seçilen tercihe bağlı olarak soru önergesi, Meclis araştırması önergesi, genel görüşme önergesi, gündem dışı konuşma metni ya da kanun teklifi taslağı hazırlandıktan sonra yapılması gereken şey bunları uygun milletvekili, siyasi parti grubu ya da komisyona iletmektir. Sonuçta bir soru önergesi ya da kanun teklifi taslağı hazırlanmışsa, bu Kitap ın Birinci Bölümü ne giderek milletvekilleri ile ilgili bölümden milletvekillerinin özgeçmişlerine ulaşılabilir. Buradan milletvekillerinin verdiği teklifl - re bakılarak da konuya ilgisi olan milletvekilleri saptanabilir. Bu saptamadan sonra aynı bölümdeki bilgiler yardımıyla milletvekilinin telefon, faks ve e-postası edinilir. Yapılan hazırlıklar, e-posta ve faksla ilgili milletvekiline gönderilebileceği gibi telefonla görüşülerek yüzyüze görüşme talebinde bulunulabilir. Aynı anda bunların tümü de yapılabilir. 6. Kanun teklifi taslağı, meclis araştırması önergesi taslağı, genel görüşme önergesi taslağı, milletvekili yerine siyasi parti gruplarına da sunulabilir. Bu durumda siyasi parti grupları ile ilgili bilgilerin yer aldığı İkinci Bölüm e giderek, siyasi parti gruplarında kimin yetkili olduğu bilgisine ulaşılır. 14

20 B İ R İ N C İ B Ö L Ü M : T B M M N İ N YA P I S I, İ Ş L E Y İ Ş İ v e G Ö R E V L E R İ BİRİNCİ BÖLÜM TBMM NİN YAPISI, GÖREVLERİ ve İŞLEYİŞİ 14

21 YASAMA DERNEĞİ w w w. y a s a d e r. o r g A. TBMM TBMM nasıl oluşur, genel olarak görev ve yetkileri nelerdir? Meclis İçtüzüğü nedir, ne işe yarar? TBMM nin yerleşke düzeni nasıldır? TBMM kütüphanesinden nasıl yararlanılır? TBMM de nerelerde yemek yenebilir? B. MİLLETVEKİLLERİ Milletvekilleri nasıl seçilirler, görev süreleri ne kadardır? Yasama sorumsuzluğu ve dokunulmazlığı nedir, aralarındaki farklar nelerdir? Milletvekillerine yardımcı olan görevliler kimlerdir ve bunların görevleri nelerdir? Milletvekilleri ile nasıl görüşülebilir? Milletvekilleriyle iletişim nasıl sağlanır? Milletvekilleriyle görüşmek için en uygun zaman nedir? Bir belge milletvekillerine nasıl ulaştırılabilir?

22 B İ R İ N C İ B Ö L Ü M : T B M M N İ N YA P I S I, İ Ş L E Y İ Ş İ v e G Ö R E V L E R İ TBMM nin temel işlevleri kanun çıkarmak, karar almak ve hükümeti denetlemektir. 17

23 A TBMM Anayasaya göre egemenlik kayıtsız ve şartsız millete aittir. Millet, egemenliğini Anayasa nın koyduğu esaslara göre yetkili organları eliyle kullanır. Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) egemenliğin bir parçası olan yasama yetkisini millet adına kullanan ve halkı temsil eden bir organdır.

24 B İ R İ N C İ B Ö L Ü M : T B M M N İ N YA P I S I, İ Ş L E Y İ Ş İ v e G Ö R E V L E R İ TBMM nasıl oluşur, genel olarak görev ve yetkileri nelerdir? TBMM 81 ilden, toplam 85 seçim çevresinden doğrudan doğruya seçilen 550 milletvekilinden oluşur. TBMM nin temel işlevleri kanun çıkarmak, karar almak ve hükümeti denetlemektir. İçtüzük, TBMM nin kendisi tarafından çıkarılan ve iç işleyişine ilişkin kuralları içeren temel düzenlemedir. TBMM, vatandaşlar için hak ve yükümlülük doğuran kanunların yapımıyla birlikte ayrıca, devletin bütçesini kabul eder ve bütçenin uygulamasını gözetir. Savaş hali veya olağanüstü hal ilanı, seçimlerin yenilenmesi gibi kararlar da alabilen TBMM, hükümetten bilgi edinme, yürütmeyi denetleme kapsamında bir bakanı Yüce Divan a sevk etme veya hükümeti ya da bir bakanı düşürme yetkisine de sahiptir. TBMM nin yaptığı kanunlar ve İçtüzük Anayasa Mahkemesi tarafından denetlenir. Meclis İçtüzüğü nedir, ne işe yarar? TBMM çalışmalarını Anayasa ve İçtüzük kurallarına göre yürütür. İçtüzük, TBMM nin iç işleyişine ilişkin kuralları içeren temel düzenlemedir. İçtüzük, komisyonların ve başkanlık divanının oluşumundan, söz alabilecek kişiler ile söz alma zamanlarına; kanun tasarısı ve teklifi sunulmasından oylama ve seçimlere kadar uzanan geniş bir alanda TBMM nin nasıl işleyeceğini ayrıntılı olarak belirler. TBMM in işleyişine ilişkin kurallardan bazıları hukuksal nedenlerle İçtüzük yerine kanunlarda düzenlenmiştir. TBMM İçtüzüğü kanun değil TBMM kararıdır. İçtüzük değişiklik teklifleri Anayasa Komisyonu nda ve Genel Kurul da diğer tekliflerin bağlı olduğu esaslara göre görüşülerek kabul edilir. TBMM İçtüzüğü TBMM Başkanı tarafından uygulanır. 19

25 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Yasama ve denetim faaaliyetlerini takip etmek ve katılmak isteyen Sivil Toplum Kuruluşları nın (STK) bir İçtüzük edinmelerinde yarar vardır. İçtüzük metnine TBMM internet sayfası üzerinden de ulaşılabilir. STK TBMM internet sayfası adresi: İçtüzüğe bu sayfadaki İÇTÜZÜK sözcüğüne basılarak erişilebileceği gibi, adresinden de ulaşılabilir. TBMM nin yerleşke düzeni nasıldır? Bugünkü TBMM binası, 23 Nisan 1920 de millî egemenlik ilkesine dayalı olarak kurulan Meclis in üçüncü binasıdır. Millî Meclis in ilk toplantısını yaptığı Ankara nın Ulus semtinde yer alan binanın yapımına 1915 yılında başlanmıştır. Atatürk ün 27 Aralık 1919 da Ankara ya gelişinden sonra, yapının Meclis binası olarak kullanılmasına karar verilmiştir. Devletin kuruluşu ve Kurtuluş Savaşı nın tüm askerî ve siyasî kararlarının alındığı, Cumhuriyet in ilan edildiği bu çok elverişsiz küçük bina 18 Ekim 1924 tarihine kadar kullanılmıştır. Bu tarihi bina bugün Kurtuluş Savaşı Müzesi olarak ziyarete açıktır. TBMM nin ikinci binası 18 Ekim 1924 de kullanıma açılmıştır. İkinci bina da aynı semtte ve ilk parlamento binasına yaklaşık 100 metre uzaklıktadır. Cumhuriyet in ilk yıllardan itibaren, Türkiye nin siyasî tarihinin önemli gelişmelerinin yaşandığı ikinci TBMM Binası, 36 yıl kullanılmıştır. Bu bina da bugün, Cumhuriyet Müzesi olarak varlığını sürdürmektedir. TBMM nin halen çalışmalarını sürdürdüğü üçüncü binası proje aşaması 1938 yılında tamamlanan ve uygulamasına 1939 da başlanan Clemens Holzmeister in projesidir. Bina 1961 de hizmete açılmıştır. 20

26 BİRİNC İ BÖLÜM : T BMM Nİ N Y APISI, İŞLEYİŞİ v e GÖREVLERİ STK Meclis kampüsüne girişler sağ ve solda Atatürk Bulvarı ve Dikmen Caddesi üzerindeki iki ana kapıdan yapılmaktadır. Ziyaretçiler kural olarak Dikmen Kapısı ndan giriş yaparlar. TBMM idari amaçlı binalar hariç iki temel binadan oluşmaktadır. Bunlardan biri daimi ihtisas komisyonlarının ve milletvekillerinin odalarının bulunduğu Halkla İlişkiler Binasıdır. Diğer bina ise Genel Kurul çalışmalarının yürütüldüğü Ana Binadır. TBMM Genel Kurulu ve Siyasi Parti Grupları ana binanın içinde yer almaktadır. TBMM Başkanlık Divanı üyelerinin odaları da Ana Binadadır. TBMM Genel Sekreterliği, Kanunlar ve Kararlar Başkanlığı, TBMM Kütüphanesi, milletvekili lokantaları, Tutanak Hizmetleri Başkanlığı gibi bazı birimler de bu binanın içindedir. Meclis kampüsüne girişler Atatürk Bulvarı ve Dikmen Caddesi üzerindeki iki ana kapıdan yapılmaktadır. Ana binanın ön cephesindeki orta alanda Şeref Girişi, köprü kanatlar altında 1 ve 2 numaralı, arka cephede ise 3 ve 4 numaralı giriş kapıları yer almaktadır. Anıtsal nitelik taşıyan Şeref Girişi nden, iç taraftaki Şeref Holü ne beş büyük bronz kapıyla geçilmektedir. Buradan iki iç bahçenin bulunduğu mermer salon ve sütunlu galerilere girilmektedir. Milletvekillerinin kulis yerleri olan bu galerilerin çevrelediği orta mekânda ise, Genel Kurul Toplantı Salonu bulunmaktadır. Toplantı salonunda üyeler için 575 ve ziyaretçiler için dinleyici locasında 404 oturma yeri vardır. Başkanlık kürsüsüne göre sol taraftaki localarda Cumhurbaşkanlığı ve resmî yöneticiler için ayrılan bölümler, sağda ise kordiplomatik locası yer almaktadır. Kürsünün karşı tarafındaki ilk loca basın mensuplarına, bu locanın üstündeki localar dinleyicilere ayrılmıştır. STK Dinleyicilerin Genel Kurul toplantılarını localardan izleyebilmeleri için milletvekili ziyaretçisi olarak Dinleyici Giriş Kartı almaları ve locaların girişindeki güvenlik kontrolünden geçmeleri gerekir. 21

27 SİVİL T O P LUM İ Ç İ N Y A S AMA SÜREC İNE K A TILIM EL K İ T ABI TBMM kütüphanesinden nasıl yararlanılır? TBMM Kütüphanesi zengin bir kütüphanedir. Yasamaya ilişkin her türlü kaynağın yer aldığı, kanunlara ve tutanaklara ulaşılabilen TBMM Kütüphanesi nde Meclis-i Ayan Kütüphanesi ve Meclis-i Mebusan Kütüphanesi nden kalan 5000 cilt kitap, gazete, dergi ve tutanağa da ulaşmak mümkündür. TBMM dışından gelerek bilgi hizmeti talebinde bulunan araştırmacılar, -aranan bilgi kaynaklarının ve istenilen bilgi hizmetinin bir başka kütüphanede bulunamaması durumunda- günlük kısa süreli araştırmalarda Kütüphane Başkanı nın izniyle; uzun süreli araştırmalarda ise, Kütüphane Başkanı nın önerisi sonrasında Kütüphane Kurulu nun izniyle belirli sürelerle Kütüphane den yararlanabilmektedirler. TBMM Kütüphanesi ile ilgili ayrıntılı bilgilere aşağıdaki bağlantıdan ulaşılabilir: STK TBMM de nerelerde yemek yenebilir? TBMM de ana binada iki milletvekili restoranı bulunmaktadır. Bu restoranların biri sadece milletvekillerine mahsus iken diğeri milletvekili beraberindeki ziyaretçilere açıktır. Ziyaretçilerin yanlarında milletvekili olmadan Halkla İlişkiler Binası nda bulunan kafeteryada self servis yemek yemeleri mümkündür. Ziyaretçilerin ayrıca ziyaretçi kabul salonunda bulunan fast food türü yiyeceklerin de bulunduğu kafeteryadan yararlanabilirler. Ayrıca, TBMM de sadece personelin yararlandığı tabldot usulü hizmet veren bir restoran bulunmaktadır. Ziyaretçiler Halkla İlişkiler Binası ve Ziyaretçi Kabul Salonunda bulunan kafeteryalardan yararlanabilirler. STK 22

28 B İ R İ N C İ B Ö L Ü M : T B M M N İ N YA P I S I, İ Ş L E Y İ Ş İ v e G Ö R E V L E R İ Milletvekilleri, kendilerini seçenleri, yani halkı temsil ederler. 23

29 B MİLLETVEKİLLERİ Milletvekilleri her ne kadar belirli bir ilden seçimi kazanmış olsalar da sadece seçildikleri ilin, bölgenin veya kendilerini seçen seçmenlerin değil, bütün milletin temsilcisidirler.

30 B İ R İ N C İ B Ö L Ü M : T B M M N İ N YA P I S I, İ Ş L E Y İ Ş İ v e G Ö R E V L E R İ Milletvekilleri nasıl seçilirler, görev süreleri ne kadardır? Anayasa ile belirtilen seçilme şartlarını taşıyan; yani yirmibeş yaşını dolduran, ilkokul mezunu olan, askerliğini yapan, yüz kızartıcı ve benzeri suçları işlememiş olan, bir yıl veya daha fazla süreli hapis veya ağır hapis cezasına hüküm giymemiş olan her Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı milletvekili seçilebilir. Kamu görevlileri görevlerinden çekilmedikçe aday olamazlar. STK Milletvekilleri kendilerini seçenleri, yani halkı temsil ederler. Her ne kadar belirli bir ilden seçimi kazanmış olsalar da sadece seçildikleri ilin, bölgenin veya kendilerini seçen seçmenlerin degil, bütün milletin temsilcisidirler. Milletvekilleri dört yıl için seçilirler. Yasama sorumsuzluğu ve dokunulmazlığı nedir, aralarındaki farklar nelerdir? Milletvekilleri, görevleri gereği yasama sorumsuzluğu ve yasama dokunulmazlığı gibi iki ayrı ayrıcalığa sahiptir. Yasama sorumsuzluğu, milletvekillerinin yasama ve denetim faaliyetlerindeki oy ve sözlerinden ve bunların Meclis dışında tekrarlamalarından dolayı hiçbir şekilde sorumlu tutulamayacaklarını ifade etmektedir. Yasama sorumsuzluğu mutlak ve süreklidir. Milletvekilliği görevi sona erse de o kişi, görevi sırasında oy, söz ve düşüncelerinden dolayı sorumlu tutulamaz. Yasama dokunulmazlığı, seçimden önce veya sonra bir suç işlediği öne sürülen milletvekillerinin, meclis kararı olmadıkça sorguya çekilmemesi, tutuklanmaması ve yargılanmamasını ifade eder. Bu nedenle yasama dokunulmazlığı yasama sorumsuzluğundan farklı olarak mutlak ve sürekli değildir: Bazı suçlar dokunulmazlık kapsamında olmadığı gibi milletvekilliğinin sona ermesiyle dokunulmazlık da sona erer. 25

31 SİVİL T O P LUM İ Ç İ N Y A S AMA SÜREC İNE K A TILIM EL K İ T ABI Milletvekillerine yardımcı olan görevliler kimlerdir ve bunların görevleri nelerdir? Milletvekillerinin her birine yardımcı olan bir danışman, bir ikinci danışman ve bir yardımcı personel olmak üzere üç görevli bulunmaktadır. Bu görevliler milletvekiline tahsis edilen büroda görev yapmaktadır. STK Milletvekilleri ile nasıl görüşülebilir? Vatandaşlar ve STK lar milletvekilleri ile bireysel ve örgütlü olarak görüşebilirler. TBMM Kampüsü içinde her milletvekiline bir oda tahsis edilmiştir. Milletvekilleri görüşmelerini genellikle bu odalarda yapmaktadırlar. Bir milletvekili ile görüşme yapılmak istenmesi halinde öncelikle milletvekili sekretaryasından bir randevu alınmalıdır. Milletvekillerinin odaları Halkla İlişkiler Binası'nda yer almaktadır. TBMM Başkanlık Divanı üyelerinin, siyasi parti grup başkan vekillerinin, Plan ve Bütçe Komisyonu ile KİT Komisyonu başkanlarının odaları Ana Binadadır. Dolayısıyla milletvekilinin konumu için şu bilgiler gereklidir: 1. Halkla İlişkiler Binası nda milletvekillerinin odaları 1 ila 6. katlar arasında bulunmaktadır. Öncelikle milletvekilinin odasının binanın hangi katında bulunduğu belirlenmelidir. 2. Her katta 4 banko bulunmaktadır. Milletvekilinin bankosu biliniyorsa, yerini bulmak çok kolaydır. Bankonun girişinde banko görevlileri bulunmakta ve ziyaretçileri yönlendirmektedir. 3. Banko saptandıktan sonra oda numarası da bilinen bir milletvekilinin odasına ulaşmak son derece kolaydır. 26

32 BİRİNC İ BÖLÜM : T BMM Nİ N Y APISI, İŞLEYİŞİ v e GÖREVLERİ Milletvekiliyle görüşmeden önce danışmanlarıyla iletişime geçmek uygun olur. STK Milletvekiliyle görüşmeden önce danışmanlarıyla iletişime geçmek uygun olacaktır. Danışmanlar milletvekili ile ilişkilerin sürdürülmesinde önemli görevlilerdir. Milletvekilleri kimi taleplerin izlenmesi görevini danışmanlarına verdiklerinden, milletvekili ile yapılan görüşmeden sonra danışmanlarla diyaloğun sürdürülmesi gerekebilir. Kimi zaman milletvekilleri ile telefonla ya da yüz yüze görüşme imkânı olmayabilir. Bu durumlarda danışmanlarla görüşülerek konunun milletvekiline aktarılması talep edilebilir. Milletvekilleriyle iletişim nasıl sağlanır? STK Milletvekilleri ile yüzyüze görüşmelerin dışında, telefon, faks ve e-posta ile iletişim kurmak olanaklıdır. Her milletvekiline iki telefon hattı tahsis edilir. TBMM deki bütün telefonlar (420) ile başlar. Meclis santralinin telefonu da dır. Bu santralden milletvekillerinin telefonlarını öğrenmek mümkündür. TBMM nin internet sayfasından milletvekillerinin, Halkla İlişkiler Binası'ndaki kat, banko, oda numarası ile telefon ve faks numarası bilgilerine ulaşılabilir. 27

33 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I TBMM internet sayfasında bulunan MİLLETVEKİLLERİ ibaresinin altındaki bağlantıdan milletvekillerinin iletişim bilgilerine ve özgeçmişlerine ulaşılabilir. Bunun yanı sıra, bu sayfadan milletvekilinin vermiş olduğu kanun teklifleri ile soru önergelerine ve imzalarının bulunduğu diğer denetim yolları önergeleri ile konuşma tutanaklarına ulaşmak mümkündür. Böylece STK lar bu bilgilere bakarak kendi konularına yakın milletvekillerini belirleyebilirler. Milletvekilleri ile yüzyüze görüşülebileceği gibi telefon, faks ve e-posta ile iletişim kurmak olanaklıdır. STK Milletvekillerinin elektronik posta (e-posta) adreslerine erişim için: Milletvekilleriyle görüşmek için en uygun zaman nedir? Milletvekilleri genellikle Cuma, Cumartesi, Pazar ve Pazartesi günlerini seçim bölgelerinde geçirmektedirler. Meclis in çalışma günleri olan Salı, Çarşamba, Perşembe günleri de saat ten sonra TBMM Genel Kurulu nda bulunmaktadırlar. (Ancak aşağıda ayrıntılı olarak gösterileceği gibi bu saatler daha erkene de alınabilir.) Salı günleri sabah saatlerinde genellikle siyasi parti gruplarının grup toplantıları yapılmaktadır. Dolayısıyla milletvekilleriyle en uygun görüşme zamanları grup toplantılarının yapılmadığı Çarşamba ve Perşembe sabahları ile Salı, Çarşamba ve Perşembe öğlen saatleridir. Bu nedenle TBMM ye gelerek milletvekilini bekleyip zaman kaybetmek yerine milletvekillerinin bürolarındaki görevlilerle görüşerek randevu talep etmek en akılcı yol gibi görünmektedir. Ancak belirtilen zamanlarda randevu talebi görüşme olasılığını artıracaktır. Milletvekilleriyle en uygun görüşme zamanları grup toplantılarının yapılmadığı Çarşamba ve Perşembe sabahları ile Salı, Çarşamba ve Perşembe öğlen saatleridir. 28

34 B İ R İ N C İ B Ö L Ü M : T B M M N İ N YA P I S I, İ Ş L E Y İ Ş İ v e G Ö R E V L E R İ Bir milletvekilinin bir haftası şöyle gösterilebilir: Cumartesi, Seçim Bölgesi Pazar, Seçim Bölgesi Pazartesi, Seçim Bölgesi Dönüş Cuma, Seçim Bölgesi Gidişi Salı, Grup toplantısından sonra e kadar Çarşamba, e kadar Perşembe e kadar STK Şekilden de anlaşılabileceği gibi hafta sonları genellikle seçim bölgelerinde olduklarından milletvekilleri ile TBMM de görüşme olanağı yoktur. Seçim bölgelerine gidilip gelinen günler olan Cuma ve Pazartesi günleri düşük olasılıkla da olsa görüşme şansı vardır. Salı günleri grup toplantılarına bağlı olarak görüşme zamanı azalıp çoğalabilmektedir. Çarşamba ve Perşembe günleri ise görüşme olasılığının en yüksek olduğu günlerdir. STK ların, Genel Kurul, siyasi parti grubu ve komisyon toplantı saatlerini gözeterek bu saatler dışında milletvekilleri ile görüşmeye çalışmaları sonuç almaları bakımından yararlı olabilir. 29

35 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Bir belge milletvekillerine nasıl ulaştırılabilir? STK temsilcileri milletvekilleri ile görüşmek veya komisyon toplantılarına katılmak için TBMM ye girerken güvenlik denetiminden geçerler. Bu denetim sırasında elde bulunan basılı materyalin birkaç adetten fazla olması halinde Meclis kampüsüne alınmasına izin verilmeyebilir. Bu tür bir durumla karşılaşmamak için milletvekillerine ulaştırılmak istenen basılı materyalin PTT ve kargo aracılığıyla gönderilmesi tercih edilmelidir. PTT ve kargo aracılığıyla gelen bu tür materyalin milletvekili sekreteryasına ulaşmasında herhangi bir sorun bulunmamaktadır. Kuryeyle gelen kitap, dergi, broşür, davetiye veya başka bir yayın güvenlik kontrolünden geçtikten sonra dağıtılabilmektedir. Milletvekillerine dağıtılmak üzere Meclis e getirilen gıda, tekstil, elektronik gibi malzemelerin dağıtımı veya anket ve araştırmalar için TBMM Başkanlık Divanı üyesi ilgili idare amirinin onayı gereklidir. STK 30

36 B İ R İ N C İ B Ö L Ü M : T B M M N İ N YA P I S I, İ Ş L E Y İ Ş İ v e G Ö R E V L E R İ İKİNCİ BÖLÜM YASAMAYA İLİŞKİN TEMEL KAVRAMLAR VE KURUMLAR 30

37 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I YASAMA DERNEĞİ w w w. y a s a d e r. o r g A- TEMEL KAVRAMLAR Üye tamsayısı nedir, TBMM nin üye tamsayısı kaçtır? Yasama dönemi nedir, TBMM kaçıncı dönemindedir? Yasama yılı nedir, takvim yılından farklı mıdır? Tatil ve ara verme nedir, aralarındaki fark nedir? Olağanüstü toplantı (tatil ve ara verme sırasında toplantı) nedir, kimler bu çağrıyı yapmaya yetkilidir? TBMM Genel Kurulu hangi gün ve saatlerde toplanır? Birleşim ve oturum nedir, aralarındaki fark nedir? Yoklama, toplantı yetersayısı ve karar yetersayısı nedir, aralarındaki ilişki nasıldır? Gelen kâğıtlar listesi nedir, ne işe yarar? Sıra sayısı (komisyon raporu) ne demektir, neyi içerir? B- TEMEL KURUMLAR Genel Kurul un işlevi nedir? Hükümetin yasama sürecindeki rolü nedir? Komisyonların yasama sürecindeki işlevi nedir? TBMM Başkanlık Divanı nın üyeleri kimlerdir, işlevleri nelerdir? Siyasi parti grubu nasıl kurulur, neden önemlidir? Danışma Kurulu kimlerden oluşur, işlevi nedir? 31

38 İKİNCİ BÖLÜM: YASAMAYA İLİŞKİN TEMEL KAVRAMLAR ve KURUMLAR TBMM nin yasama ve denetim faaliyetlerine ilişkin üye tamsayısı, yasama dönemi, birleşim gibi kavramların bilinmesi sürece etkin katılımı kolaylaştırır. 33

39 A TEMEL KAVRAMLAR TBMM nin üye tamsayısı 550 dir.

40 İKİNCİ BÖLÜM: YASAMAYA İLİŞKİN TEMEL KAVRAMLAR ve KURUMLAR Üye tamsayısı nedir, TBMM nin üye tamsayısı kaçtır? TBMM nin üye tamsayısı 550 dir. STK Üye tamsayısı, TBMM nin toplam üye sayısıdır. TBMM genel oyla seçilen 550 milletvekilinden oluşur. Diğer bir anlatımla TBMM nin üye tamsayısı 550 dir. Üye tamsayısı toplantı yeter sayısının belirlenmesinde ve bazı kararların alınmasında hesap ölçüsü olarak kullanılır. Dönem içinde vefat, istifa gibi çeşitli nedenlerle üye sayısında azalma olabilmektedir. Ancak bu durum üye tamsayısını (550) değiştirmez. Dolayısıyla belirli bir anda mevcut üye sayısı 550 nin altına düşmesine rağmen üye tamsayısında bir azalma olmaz. Yasama dönemi nedir, TBMM kaçıncı dönemindedir? Yasama dönemi, iki milletvekili genel seçimi arasındaki 4 yıllık süredir. Ancak bu süre dolmadan da erken seçimle dönem sona erebileceği gibi, savaş nedeniyle dönemin uzatılması da mümkündür. Dolayısıyla TBMM 4 yıl için seçilmesine rağmen, yasama dönemi 4 yıldan kısa ya da uzun olabilir. TBMM şu anda 26. Yasama Dönemi ndedir. Yasama dönemi kavramı STK lar için de önemli bir kavramdır. Örneğin bir kanunla ilgili görüşme tutanaklarına ya da komisyon raporuna ulaşmak için tutanakların hangi yasama dönemine ait olduğunu bilmek gerekir. Tutanağın hangi yasama dönemine ait olduğu bilinirse, onunla ilgili bilgilere ulaşmak kolaylaşır. Yasama yılı nedir, takvim yılından farklı mıdır? Yasama dönemi yasama yıllarından oluşur. Yasama yılı 1 Ekim de başlayıp 30 Eylül de sona eren süredir. Dolayısıyla bir yasama yılı kural olarak 12 aydan oluşur. Ancak seçimler dolayısıyla ilk yasama yılının 1 Ekim de başlaması ve son yasama yılının 30 Eylül de sona ermesi mümkün olmayabilir. Bu durumda ilk yasama yılı seçimlerden sonraki ilk toplantıdan başlayarak 30 Eylül e kadar, son yasama yılı ise 1 Ekim den başlayarak seçimlerin yapılmasına ka- 35

41 SİVİL T O P LUM İ Ç İ N Y A S AMA SÜREC İNE K A TILIM EL K İ T ABI dar sürer. Bu durumda bir yasama dönemi 4 yıldan oluşmasına rağmen, 5 yasama yılı olabilir. Seçimlerin ne zaman yapıldığı ve yapılacağına bağlı olarak yasama yılı sayısı değişebilir. Yasama yılı kavramı da STK lar için önemli kavramlardan biridir. Örneğin bir milletvekilinin verdiği onun hangi yasama döneminin kaçıncı yasama yılında verildiği bilinirse bilgilere ulaşım kolaylaşır. STK Yasama dönemi iki milletvekili genel seçimi arasındaki süre, yasama yılı ise 1 Ekim de başlayıp 30 Eylül de sona eren süredir. 24. YASAMA DÖNEMİ GENEL SEÇİM 1 12 Haziran 2011 GENEL SEÇİM 2 07 Haziran 2015 YASAMA YILLARI 1.YY 28/06/11 30/09/ YY 01/10/11 30/09/ YY 01/10/12 30/09/13 4.YY 01/10/13 30/09/14 5.YY 01/10/14 07/06/15 Tatil ve ara verme nedir, aralarındaki fark nedir? TBMM yasama yılı içinde haftanın belli günlerinde çalışmak zorundadır. Ancak gerek milletvekillerinin seçim bölgelerinde çalışmalarına olanak tanımak ve gerekse dinlenmelerini sağlamak için her yasama yılında 3 ayı aşmamak üzere tatil yapılabilir ve 15 günü geçmemek üzere çalışmalarına ara verilebilir. TBMM çalışmalarına devam kararı almamışsa her yıl Temmuz ayının ilk gününde tatile girer ve toplam tatil süresi 3 ayı geçemez. Bu 3 aylık tatil süresinin aynı anda kullanılması zorunlu olmamasına rağmen, TBMM uygulamada 1 Temmuz - 30 Eylül arasındaki 3 aylık sürede tatil yapmaktadır. 36

42 İKİNCİ BÖLÜM: YASAMAYA İLİŞKİN TEMEL KAVRAMLAR ve KURUMLAR TBMM genellikle 1 Temmuz - 30 Eylül arasında tatil yapar. Diğer aylarda çalışmalarına 15 günü geçmeyecek şekilde ara verebilir. TBMM tatil dışında çeşitli nedenlerle çalışmalarına ara verebilir. Ancak ara verme süreleri 15 günü geçemez. TBMM bazen mahalli seçimler dolayısıyla veya okulların yarıyıl tatillerinde çalışmalarına ara vermektedir. YASAMA YILI Tatil Ara 1 Ekim Verme 1 Temmuz 30 Eylül Olağanüstü toplantı (tatil ve ara verme sırasında toplantı) nedir, kimler bu çağrıyı yapmaya yetkilidir? TBMM tatilde ve ara vermede iken, önemli gelişmeler nedeniyle toplanmaya gerek duyabilir. Bu durumda yetkili kişilerin çağrısı üzerine tatil ya da ara vermeyi yarıda keserek toplanır. Toplantıya çağırmaya yetkili kişiler şöyle gösterilebilir: Doğrudan Cumhurbaşkanı Bakanlar Kurulu nun istemi Doğrudan TBMM Başkanı Üye Tamyısının 1/5 inin istemi 37

43 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I STK ların olağanüstü toplantı ile ilgili işlevleri ne olabilir? STK lar ülke gündeminde bulunan önemli ve acil konuların tatil ve araverme sırasında TBMM gündemine taşınması için girişimlerde bulunabilirler. Konunun STK lar aracılığıyla kamuoyunun gündemine taşınarak önemi ile aciliyetinin dile getirilmesi olağanüstü toplantı çağrısı yapma konusunda bir talep oluşmasına yol açabilir. Olağanüstü toplantının başlayabilmesi için birleşimin başında yapılan açılış yoklamasında en az 184 milletvekilinin Genel Kurul da hazır olması gerekir. Aksi halde toplantı başlamadan biter. Cumhurbaşkanı ve TBMM Başkanı nın çağrısı üzerine belirtilen gün ve saatte toplanan TBMM, toplantı çağrısına konu olan işi görüştükten sonra, çalışmalarına devam etmeye karar vermezse tatiline devam eder. STK TBMM tatilde ve ara vermede iken Cumhurbaşkanı veya Meclis Başkanının çağrısı üzerine olağanüstü toplanabilir. TBMM Genel Kurulu hangi gün ve saatlerde toplanır? TBMM Genel Kurulu Salı, Çarşamba ve Perşembe günleri toplanır. Ancak Danışma Kurulu nun önerisi üzerine Genel Kurul un kararıyla Meclis haftanın diğer günlerinde de toplanabilir. Genel Kurul bu üç gün içinde 15:00-19:00 saatleri arasında çalışır. Ancak uygulamaya bakıldığında gündemin yoğunluğu nedeniyle Genel Kurul un Salı, Çarşamba ve Perşembe günleri ten daha erken bir saatte toplandığı ve dan daha geç saate kadar çalıştığı görülmektedir. Örneğin bütçe görüşmelerinde haftasonu dahil haftanın tüm günlerinde toplantı yapılır. Genel Kurul un toplantı gün ve saatleri STK lar için iki açıdan önemlidir: 38

44 İKİNCİ BÖLÜM: YASAMAYA İLİŞKİN TEMEL KAVRAMLAR ve KURUMLAR TBMM Genel Kurulu Salı, Çarşamba ve Perşembe günleri saatleri arasında çalışır. Ancak uygulamada Genel Kurul un ten daha erken bir saatte toplandığı ve dan daha geç saate kadar çalıştığı görülmektedir. STK STK lar kendileriyle ilgili konuların ancak bu gün ve saatlerde görüşülebileceğini bilerek çalışmalarını bu zamanlara göre düzenleyebilirler. Milletvekili ve komisyonlarla görüşmelerini bu saatlerin dışında planlayabilirler. Birleşim ve oturum nedir, aralarındaki fark nedir? TBMM Genel Kurulu toplantı yaptığı günlerde saat 15:00 te ya da Danışma Kurulu nca önerilen ve Genel Kurul tarafından kabul edilen saatlerde toplantısına başlar. Çeşitli nedenlerle toplantıya ara verebilir. Yasama faaliyetleri bakımından kolaylık sağlamak amacıyla hem Genel Kurul toplantısı hem de toplantının her bölümü yasama diliyle adlandırılmıştır. İşte Genel Kurul un belirli bir günde yapılan toplantısı yasama dilinde birleşim olarak adlandırılır ve her birleşimin bir numarası olur. Birleşimin her bir bölümü ise oturum adını alır. Örneğin; Salı günkü x sayılı birleşime üç defa ara verildiyse, bu birleşimde dört oturum yapılmış demektir. 1. Oturum Ara Oturum Ara Oturum Ara Oturum Şekilde de görüldüğü gibi sözkonusu birleşimde 3 ara verilmiş ve 4 oturum yapılmıştır. Genel Kurul un belirli bir günde yaptığı toplantıya birleşim, bir birleşimin ara ile bölünen her kısmına oturum denir. STK Belirli bir kanun ya da denetim konusuyla ilgili bilgilere ulaşmak için yasama dönemi, yasama yılı gibi bilgilerin yanında birleşim bilgisi de büyük kolaylık sağlar. STK lar tarafından bu bilgilerin bilinmesi halinde istenen önergelere internet üzerinden ulaşamama gibi bir olasılık neredeyse yok gibidir. 39

45 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Yoklama, toplantı yetersayısı ve karar yetersayısı nedir, aralarındaki ilişki nasıldır? Toplantı yetersayısı TBMM Genel Kurulu nun toplantıya başlayabilmesi için gerekli en az sayıdır. Bu sayı üye tamsayısının üçte biri olan (550/3) 184 tür. Milletvekillerinin komisyon ve Genel Kurul toplantılarına katılmaları zorunlu kılınmıştır. Toplantıya katılmama milletvekili açısından çeşitli sonuçlar doğurur. Belirli sayıda toplantıya katılmayan milletvekillerinin aylıklarından kesinti yapılabileceği gibi, katılmamanın belli bir sınıra ulaşması halinde üyeliklerinin düşmesine de karar verilebilir. Ancak milletvekillerinin toplantıya katılmaması Genel Kurul açısından da sonuçlar doğurur. Belirli sayıda (184) milletvekili toplantıya katılmadan Genel Kurulda görüşmelere başlanamaz. Başkanın gözleme dayanarak yetersayı ile ilgili bir tereddüdü yoksa toplantı başlayabilir ve 184 sayısının olduğu varsayılır. Toplantı başladıktan sonra artık her zaman yoklama yapılması mümkün değildir. Görüşmeler sırasında yoklama yapılabilmesi iki koşula bağlıdır. Birinci koşul en az 20 milletvekili tarafından yoklama isteminin yapılması, ikinci koşul ise bu istemin işaretle oylamaya geçilmesinin hemen öncesinde olmasıdır. Bu tür bir istem yapılmazsa yoklama yapılması mümkün değildir. Toplantı yetersayısı kavramı, sıklıkla karar yetersayısı kavramı ile karıştırılır. Bu iki kavram hem nitelik, hem de amaç olarak birbirinden farklıdır. Karar yetersayısının amacı; karar alınabilmesi için belli bir sayının üstündeki iradenin açıklanmasının garanti edilmesidir. Genel Kurul, 139 alt sınırının üstünde olmak koşuluyla, toplantıya katılanların salt çoğunluğuyla yani yarısından fazlası ile karar verir. Diğer bir anlatımla belli bir yönde karar alabilmek için mutlaka o yönde kullanılmış en az 139 oya ihtiyaç vardır. Ancak 40

46 İKİNCİ BÖLÜM: YASAMAYA İLİŞKİN TEMEL KAVRAMLAR ve KURUMLAR Toplantı yetersayısı Genel Kurul un toplantı yapabilmesi için gerekli olan milletvekili sayısını ifade eder. Bu sayı üye tamsayısının üçte biri olan 184 tür. bu sayı asgari sayıdır. Toplantıya katılım yüksek ise bu sayı da yükselecektir. Örneğin 184 milletvekilinin katıldığı bir toplantıda karar alabilmek için en az 139 milletvekilinin kabul ya da red şeklinde oy kullanmış olması gerekir. 100 kabul, 80 red kararının bulunduğu bir oylamada 139 asgari karar yetersayısı bulunmadığı için karar alınamaz. Katılımın 300 olduğu bir toplantıda 151 kişinin aynı yönde oy kullanmış olması gerekir. 150 kabul, 149 red ve bir çekimser oyun kullanıldığı bir oylamada karar alınamamış demektir. Çünkü bu durumda karar almak için bir yönde kullanılmış olması gereken oy sayısı en az 151 dir. KATILIM: 184 KATILIM: 184 KATILIM: 300 KATILIM: 301 Red: 80 Red: 139 Red: 150 Red: 100 Kabul: 100 Kabul: 43 Kabul: 149 Kabul: 201 Genel Kurul toplantıya katılanların salt çoğunluğuyla yani yarısından fazlası ile karar verir. Ancak bu sayı 139 dan az olamaz. Çekimser: 4 Karar Alınamaz Çekimser: 2 Red Kararı Çekimser: 1 Karar Alınamaz Gelen kâğıtlar listesi nedir, ne işe yarar? Çekimser: 0 Kabul Kararı TBMM Başkanlığı na sunulan bütün kanun tasarı ve teklifleri, resmî tezkereler ve komisyon raporları ile soru, genel görüşme, meclis araştırması, meclis soruşturması ve gensoru önergelerinin referans bilgisi Meclis içinde yayınlanır. Bütün bu referans bilgilerin yayınlandığı belgenin adı gelen kâğıtlar listesi dir. Gelen kağıtlar listesinde, Genel Kurul a sevk edilen evraklar ve evrakların başkanlığa geliş tarihleri ayrıca belirtilir. Gelen kâğıtlar, tatile rastlamadığı takdirde, Cumartesi ve Pazar hariç her gün yayınlanır ve ilk birleşim tutanağına eklenir. 41

47 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Gelen kağıtlar listesi STK ların yasama ve denetim sürecini güncel olarak izleyebilmelerine olanak tanıyan çok önemli bir belgedir. Bu belgeyi günlük olarak izleyen STK lar TBMM ye hangi işin geldiğini ve görüşülen bir işin nereye havale edildiğini görebilirler. STK ların bu listeyi güncel olarak izlemeleri halinde, kendilerini ilgilendiren işlerin hangi aşamada olduğunu takip etmeleri ve kendi planlamalarını yapmaları kolaylaşacaktır. Gelen kağıtlar listesine TBMM nin internet sayfasından Gelen Kağıtlar bağlantısına tıklanarak erişilebilir. Sıra sayısı (komisyon raporu) ne demektir, neyi içerir? Komisyon raporları TBMM Başkanlığı na gönderildikten sonra dağıtılmak ve Genel Kurul gündeminde yerini almak üzere bastırılır. İşte komisyon raporlarının bastırılmış haline sıra sayısı denir ve her rapor belirli bir sıra sayısı ile anılır. Dolayısıyla STK ların komisyon raporlarını aramaları halinde kullanacakları kavram sıra sayısı kavramıdır. Bir komisyon raporuna şuradan ulaşılabilir: adresinden YASAMA bölümünden Komisyon Raporları başlığına tıklanır. Gelen sayfada tasarının/teklifin sıra sayısı numarası veya başlığındaki kelimelerden biri girilir. Gelen sayfada aranan sıra sayısı üzerine tıklanır. STK STK TBMM Başkanlığı na sunulan kanun tasarı ve teklifleri, resmî tezkereler ve komisyon raporları ile soru, genel görüşme, meclis araştırması, meclis soruşturması ve gensoru önergelerine ilişkin bilgiler gelen kâğıtlar listesi nde yayınlanır. Sıra sayısı, komisyon raporu olmakla birlikte sadece komisyon raporunu içermez. Sıra sayısında Genel Kurul da dayanak olabilecek bütün belge ve bilgiler yer alır. Sıra sayılarında tasarı ve tekliflerin genel gerekçe ve madde gerekçeleri ile hükümetçe veya milletvekillerince sunulan ilk metinleri ve komisyonca kabul edilen son şekli bir arada yer alır. 42

48 B İ R İ N C İ B Ö L Ü M : T B M M N İ N YA P I S I, İ Ş L E Y İ Ş İ v e G Ö R E V L E R İ Sıra sayılarında bulunan bu bilgi ve belgeler şunlardır: SIRA SAYISI Tasarı-teklif(ler) Komisyon Raporları Tezkere Sayfası Alt Komisyon Raporları Tali Komisyon Raporları Genel Gerekçe Rapor Karşılaştırmalı Metin Raporları Madde Gerekçeleri Ekler Karar İmzaları Muhalefet Şerhi Tasarı/Teklifin Madde Metinleri Komisyonun Kabul Ettiği Madde Metinleri Bakanlar Kurulu İmzası Bir sıra sayısında birden çok birleştirilen teklif ve tasarı bulunabilir ve bunların tümü sıra sayısında yer alır. Ancak bunlardan komisyon görüşmelerine esas alınan metin en önemli metindir ve bu sıra sayısının en sonunda yer alır. Görüşmelere esas alınan metin komisyonun kabul ettiği metinle yan yana karşılaştırmalı olarak verilir ve görüşmeler komisyonun kabul ettiği metin üzerinden yürütülür. Dolayısıyla milletvekillerine karar vermelerinde yardımcı olması bakımından sıra sayısı bütünüyle önemliyken, sıra sayısının en sonundaki komisyonun kabul ettiği metin görüşmelere doğrudan dayanak alınan metin olduğu için en önemli bölümdür. Komisyonun hangi değişiklikleri yaptığını/yapmadığını görmek bakımından, komisyonca esas alınan tasarı/teklifin maddeleri ile ko- 43

49 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I misyonun kabul ettiği metnin yanyana verilmesi büyük önem arz eder ve dikkatle incelenmelidir. Meclis araştırması ve meclis soruşturması komisyonlarının raporları da sıra sayısı şeklinde bastırılır. Bu sıra sayılarında komisyon raporu ile birlikte komisyonun kuruluşuna esas teşkil eden meclis araştırması veya meclis soruşturması önergeleri de yer alır. Özetle söylemek gerekirse STK ların komisyonda görüşülmüş bir tasarı ya da teklifle ilgili bütün bilgi ve belgeleri, gelişmeleri ve görüşleri öğrenebilecekleri sıra sayısı yasamada en çok kullanılan ve en önemli belgelerden biridir. STK Yasama döneminin başından itibaren komisyonların karara bağlayıp sundukları raporlar bir sıra sayısı verilerek kitapçık halinde basılır ve milletvekillerine dağılır. Her rapor verilen bu sıra sayısı ile anılır. 44

50 İKİNCİ BÖLÜM: YASAMAYA İLİŞKİN TEMEL KAVRAMLAR ve KURUMLAR Genel Kurul, Başkanlık Divanı, Danışma Kurulu, Siyasi Parti Grupları ve komisyonlar TBMM nin temel kurumlarıdır. 45

51 B TEMEL KURUMLAR Genel Kurul, görüşmelerin yapıldığı TBMM nin nihai karar organıdır.

52 İKİNCİ BÖLÜM: YASAMAYA İLİŞKİN TEMEL KAVRAMLAR ve KURUMLAR Genel Kurul un işlevi nedir? Genel Kurul, görüşmelerin yapıldığı TBMM nin nihai karar organıdır. STK TBMM nin nihai karar organıdır. Meclis e gelen her türlü tasarı ve teklif metinleri Genel Kurul tarafından görüşülerek değiştirilebilir. Denetim sürecinin önemli bir bölümü de Genel Kurul da geçer. Yasama sürecinin bütün aktörleri Genel Kurul un çalışmalarına katkı yapmak ya da kararlarına etkide bulunmak için faaliyetlerde bulunurlar. Bütün kanunlar ve Meclis kararları Genel Kurul tarafından kabul edilirler. STK ların Genel Kurul toplantılarına katılmaları mümkün değildir. Görüşmeleri dinleyici locasından izleyebilirler. Ancak bu, STK ların Genel Kurul aşamasında etkin olamayacakları anlamına gelmez. STK ların milletvekilleri, siyasal parti grupları ve komisyon başkan ve üyelerine taleplerini iletmeleri mümkündür. Bunun için taleplerin, görüşmeler başlamadan önce iletilmiş olması gerekir. Hükümetin yasama sürecindeki rolü nedir? Hükümet aslında yürütme organı olmakla birlikte parlamentonun bir parçasıdır. Parlamenter sistemlerde meclis ve hükümet birlikte parlamentoyu oluştururlar. Hükümet meclisin içinden çıkar ve meclise karşı sorumludur. Bu nedenle de gerek komisyonlarda, gerekse Genel Kurul daki görüşmelerde hükümetin başbakan veya bir bakan tarafından temsil edilmesi zorunludur. STK Tasarılar genellikle ilgili bakanlıklar tarafından hazırlanır ve Başbakanlık tarafından koordine edilir. STK ların, bakanlık ve Başbakanlık taki hazırlık aşamalarına katkıda bulunmaları mümkündür. Mevzuat Hazırlama Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik, tasarı taslaklarının hazırlanmasında STK ların görüşlerinin alınacağını öngörmüştür. Bu yönetmelikte belirtilen esaslara göre STK ların daha hazırlık aşamasında 47

53 SİVİL T O P LUM İ Ç İ N Y A S AMA SÜREC İNE K A TILIM EL K İ T ABI görüş bildirmeleri olanaklıdır. STK ların görüşlerini bu aşamada taslağa ekleyebilmeleri amaçlarına ulaşabilmeleri bakımından çok önemlidir. Komisyonların yasama sürecindeki işlevi nedir? STK ların katılımında çok önemli bir işleve sahip olan komisyon- - lardır. Komisyonlar kendilerine havale edilen kanun tasarı ve teken uygun şeklini kazandırmaya çalışırlar. Meclis te bulunan ko- - nırlı değildir. Meclis araştırması komisyonu gibi geçici denetim komisyonlarının yanısıra tasarı ve teklif görüşmeyen Dilekçe Komisyonu, Güvenlik ve İstihbarat Komisyonu, KİT Komisyonu gibi sürekli komisyonlar da vardır. Komisyonlara ilişkin ayrıntılı bilgi üçüncü bölümdeki komisyonlar alt başlığı altında verilmiştir. STK ların kendileriyle ilgili sorun ve önerileri bu aşamada komisyonlara iletmeleri, hem sorunlarının çözümünde hem de kanunun gereği gibi olgunlaşmasında önem taşımaktadır. STK TBMM Başkanlık Divanı nın üyeleri kimlerdir, işlevleri nelerdir? TBMM Başkanlık Divanı hem yasama sürecinde hem de yönetsel işlerin düzenlenmesinde önemli işlevi olan bir kurumdur. Meclis Başkanı, başkanvekilleri, katip üyeler ve idare amirlerinden oluşur. İçtüzüğe göre Başkanlık Divanı; 1 başkan, 4 başkanvekili, 3 idare amiri ve 7 katip üye olmak üzere toplam 15 üyeden oluşur. Bu üyelerin sayısı sabit değildir; Genel Kurul, gerektiğinde Danışma Kurulu nun önerisi üzerine idare amirlerinin veya kâtip üyelerin sayısını artırabilir. Ancak başkanvekillerinin sayısı 4 ten fazla olamaz. 48

54 İKİNCİ BÖLÜM: YASAMAYA İLİŞKİN TEMEL KAVRAMLAR ve KURUMLAR Başkanlık Divanı; 1 başkan, 4 başkanvekili, 3 idare amiri ve 7 katip üye olmak üzere toplam 15 üyeden oluşur. İdare amiri ve katip üyelerin sayısı artırılabilir. Genel Kurul birleşimleri, haftalık nöbet sırasına göre başkanvekilleri tarafından yönetilir. Meclis başkanı istisnai olarak, önemli birleşimlerde kürsüye çıkar. Başkanlık Divanı üyelerinin hem kurul hem de kişisel olarak çok çeşitli görev ve yetkileri bulunur. TBMM Genel Kurulu, başkan veya görevlendirdiği bir başkanvekilinin yönetiminde çalışır. Toplantıya başlandığı sırada iki kâtip üyenin de başkanlık kürsüsündeki yerlerinde hazır bulunması gerekir. Aksi takdirde görüşmeler başlayamaz. Başkanlık Divanı nın; kurul olarak oylamalarda yapılan seçimler ve oylamalarla ilgili usul belirlemek, komisyonların Genel Kurul un toplantı saatlerinde görüşme yapmalarına izin vermek, saygı duruşunu gerektirecek halleri kararlaştırmak, Genel Kurul salonundaki görevlilerin kıyafetlerini belirlemek, üyelikten istifa eden milletvekilinin istifa yazısının gerçekliğini inceleyip saptamak, milletvekilliği ile bağdaşmayan bir görevi sürdürmekte ısrar eden milletvekilinin durumunu incelemek, Genel Kurul da tutulan tutanağın düzeltilmesi için yapılan başvurular üzerine gerekli incelemeleri yapmak gibi görevleri bulunmaktadır. STK Kurul un, STK ları da ilgilendiren özel giriş kartları ile ilgili esasları belirlemek, basın ve yayın organları üyelerine özel dinleme locaları ve çalışma büroları ayırmak, bunların çalışma düzenini belirlemek, TBMM Kütüphanesi nden yararlanma koşullarını düzenlemek gibi görev ve yetkileri de vardır. Siyasi parti grubu nasıl kurulur, neden önemlidir? Çoğulcu sistemlerde, siyasi partiler siyasal sistemin vazgeçilmez unsurları olarak nitelendirilir. Çünkü toplumdaki farklı çıkarlar, farklı siyasi partiler tarafından siyaset sahnesine taşınır. 49

55 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Bundan dolayı da siyasi parti gruplarının Meclisin bütün faaliyetlerine üye sayısı oranında katılmaları anayasa tarafından güvence altına alınmıştır. Dikkat edilmesi gereken şey meclisin bütün faaliyetlerine katılacak olanların siyasal partiler değil siyasal parti grupları olduğudur. TBMM de çalışmalar siyasi parti grubu esası üzerine kurulmuştur. Siyasi parti grupları meclis çalışmalarına güçleri oranında katılma hakkına sahiptir. Bir siyasi partinin siyasi parti grubu kurabilmesi için en az 20 milletvekiline sahip olması zorunludur. 20 nin altında milletvekili bulunan siyasi partilerin grup kurma hakkı olmadığı gibi bu partilerin bir araya gelerek bir grup kurmaları da mümkün değildir. Siyasi parti gruplarının uyacakları kurallar, her partinin kendi yetkili organları tarafından çıkarılan grup iç yönetmelikleri nde gösterilir. Grup iç yönetmeliklerine göre, siyasi parti gruplarının organları şunlardır: GRUP BAŞKANI Grup Başkan Vekilleri Grup Sözcüleri Grup Denetçileri Grup Genel Kurulu Grup Yönetim Kurulu Grup Disiplin Kurulu Siyasi partilerin genel başkanları genellikle aynı zamanda siyasal parti grup başkanlarıdır. 50

56 İKİNCİ BÖLÜM: YASAMAYA İLİŞKİN TEMEL KAVRAMLAR ve KURUMLAR En az 20 milletvekili bulunan siyasi partiler TBMM de grup kurabilir. Siyasi partilerin grup iç yönetmeliklerine göre grup genel kurulları haftada bir kez olağan olarak toplanır. Uygulamada genellikle Salı günleri ve bazen Çarşamba günleri grup toplantıları yapıldığı görülmektedir. Siyasi partilerin genel kurulları, başkanlık divanları tarafından yönetilir. Başkanlık divanı, grup başkanı ya da başkanvekillerinden birinin başkanlığında iki yönetim kurulu üyesinden oluşur. Siyasi parti gruplarının genel kurulları ile yönetim kurullarının toplantıları kural olarak gizlidir. Grup yönetim kurulunun önerisi ve grup genel kurulunun kararı üzerine açık toplantı yapılabilir. STK STK ların savunuculuk çalışmalarını siyasi parti grupları ile temasa geçerek gerçekleştirmeye çalışmaları, bireysel görüşmelerden daha etkili bir seçenektir. Çünkü siyasi parti grupları karar almada bireysel milletvekillerinden çok daha etkilidir. STK temsilcilerinin, TBMM Genel Kurulu nun gündemini belirlemede etkili olan Danışma Kurulu üyesi siyasi parti grubu başkanvekilleri ile temasa geçmeleri sonuç almaları açısından önemlidir. STK temsilcilerinin grup toplantıları zamanlarını gözeterek bu zamanlar dışında görüşme talebinde bulunmaları zaman kaybetmelerini önleyecektir. Danışma Kurulu kimlerden oluşur, işlevi nedir? İçtüzük, Genel Kurul gündeminin ve başka bazı çalışmaların düzenlenmesinde siyasi parti grup başkanlarından oluşan bir kurul öngörmüştür. Meclis başkanının başkanlığında çalışan bu kurul Danışma Kurulu dur. Kurul, meclis başkanı ile grup başkanlarından oluşmakla birlikte, grup başkanları genellikle yerlerine grup başkanvekillerini görevlendirir. Grup başkanvekilleri de kendi yerlerine bir milletvekilini görevlendirebilirler. Kurula hükümet üyeleri ile meclis başkan- 51

57 SİVİL T O P LUM İ Ç İ N Y A S AMA SÜREC İNE K A TILIM EL K İ T ABI vekilleri de çağrı üzerine katılabilir. Ancak meclis başkanı ve grup başkanları (veya başkanvekilleri veya görevlendirilen milletvekilleri) dışında kimse oy kullanamaz. Danışma Kurulu oybirliği esasına göre çalışır. Oybirliği sağlanamadığı takdirde karar alınamamış demektir. Bu da son derece doğaldır. Genel Kurul çalışmalarının siyasi parti gruplarının tümünün uzlaşmasıyla belirlenmesi demokrasideki uzlaşma kültürünün bir gereğidir. Ancak Kurul da karar alınamaması, yani oybirliği sağlanamaması durumunda da Genel Kurul u çalıştırmanın bir yöntemi olmalıdır. İşte İçtüzük Danışma Kurulu nun toplanamaması ya da karar alamaması hallerinde Meclis Başkanı ya da siyasi parti gruplarının istemlerini doğrudan Genel Kurul a sunmalarına imkân tanımıştır. Genel Kurul da en fazla ikişer milletvekilinin lehte ve aleyhte yaptıkları on dakikalık konuşmaları içeren bir görüşmeden sonra istemler oylanır ve karar verilir. Diğer bir anlatımla Danışma Kurulu tarafından karar alınamaması hallerinde, siyasi parti gruplarının önerisi üzerine son söz Genel Kurul tarafından söylenmektedir. Muhalefeti oluşturan siyasi parti gruplarının grup önerisi getirmek suretiyle Genel Kurulda gündem oluşturdukları sıkça görülmektedir. Danışma Kurulu nun, yasama sürecini kolaylaştırıcı ve siyasal partilerin yasama sürecine güçleri oranında katılımı ilkesini canlandırıcı bir göreve sahip olduğu söylenebilir. Danışma Kurulu nun en önemli fonksiyonu Genel Kurul un çalışma gün ve saatleri ile gündemini belirlemektir. Genel Kurul un çalıştığı her gün için siyasi parti grupları Danışma Kurulu nu toplantıya çağırabilir. Ancak gündem ve çalışma saatleri genellikle Salı günleri belirlenmektedir. STK ların siyasi parti grup temsilcileri ile temas kurmaları önemlidir. Genel Kurul un gündemi çoğunlukla Danışma Kurulu nun önerileri tarafından belirlendiğinden, STK ların belirli bir konunun gündeme taşınmasını veya öncelik verilmesini sağlamak için Danışma Kurulu üyeleriyle görüşmeleri yararlı olabilir. Danışma Kurulu, TBMM başkanı başkanlığında siyasi parti gruplarının başkanlarından veya başkanvekillerinden oluşur. STK 52

58 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KANUN YAPIM SÜRECİ 52

59 YASAMA DERNEĞİ w w w. y a s a d e r. o r g A - KANUN TANIMI VE TÜRLERİ B - KANUN YAPIM TEKNİĞİ Kimler kanun önerebilir? Bir kanun tasarısı veya teklifi hangi kısımlardan oluşu, nasıl hazırlanır? Bir tasarı veya teklifin metni hangi bölüm ve alt bölümlerden oluşur? Bir tasarı veya teklifi maddeleri hangi bölüm ve alt bölümlerden oluşur? Maddelerin kanun içerisindeki sistematik dizilişi nasıldır? Bir kanun teklifi hazırlanırken nelere dikkat edilmelidir C - KOMİSYONLARDA KANUN YAPIM SÜRECİ Komisyon nedir, STK lar için neden önemlidir? Komisyon türleri nelerdir? Esas komisyon ne demektir, tali komisyondan farkı nedir? Komisyonların üye sayıları nasıl belirlenir, Başkanlık Divanı üyeleri kimlerdir? Hangi komisyon hangi işi görüşür? Komisyonları kim toplantıya çağırabilir, hangi konuların görüşüleceğini kim belirler? Komisyonlara gönderilen işler için bir görüşme süresi var mıdır, bu sürenin aşılması durumunda ne olur? Komisyon toplantılarına kimler katılabilir, STK lar toplantılara nasıl katılabilir? STK ların komisyon toplantısına katılmadan önce nelere dikkat etmeleri gerekir? Komisyon toplantılarında kimler söz alabilir, toplantıya davet edilen STK lara söz verilmesi zorunlu mudur? Komisyon görevlileri kimlerdir, komisyon uzmanları ne iş yaparlar? Komisyonlarda tasarı ve teklif metinleri üzerinde değişiklik yapılabilir mi, yapılabilecek değişikliğin sınırı nedir? Komisyonlarda değişiklik önergesini kimler verebilir, kimler oy kullanabilir ve STK ların bu tür bir hakları var mıdır? Değişiklik önergelerinin belli bir formatı var mıdır? Komisyonun toplanması ve karar alması için belli bir çoğunluğu var mıdır? Komisyonlar alt komisyon kurabilirler mi, alt komisyonlar STK lar için ne ifade ederler? Komisyonlarda görüşmeler hangi aşamalardan geçer? Komisyonlar kararlarını Genel Kurul a nasıl bildirirler? Yasa yapımı dışında görevleri olan komisyonlar hangileridir? Dilekçe Komisyonu nun görevi nedir? TBMM de dilekçeler nereye sunulmalıdır? Dilekçenin başvuru formu nasıldır? Dilekçenin verilmesi üzerine Komisyon tarafından hangi işlemler yapılır? Dilekçe sahipleri dilekçelerinin hangi aşamada olduğunu nereden öğrenebilirler? İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu nun görevleri nelerdir? İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu na hangi konularda başvuru yapılabilir? Komisyona sunulan dilekçeler nasıl gönderilmelidir? Dilekçelerde aranan şartlar nelerdir? Komisyonla ilgili bilgilere internet üzerinden ulaşılabilir mi, sayfada hangi bilgiler bulunmaktadır? KİT Komisyonu nun görevleri nelerdir? Komisyonun denetim süreci nasıl işler? AB Uyum Komisyonu STK lar için önemli midir? Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu nun (KEFEK) görevleri nelerdir? KEFEK STK lar için neden önemlidir? Güvenlik ve İstihbarat Komisyonu'nun görevleri nelerdir? D - GENEL KURUL DA KANUN YAPIM SÜRECİ Komisyonda rapora bağlanan bir tasarı veya teklifin görüşmelerine ne zaman başlanabilir? Genel Kurul un gündemi hangi kısımlardan oluşur? Kanun tasarı ve teklifleri ile komisyonlardan gelen diğer işler kısmında neler bulunmaktadır ve sıralama nasıl oluşmaktadır? Görüşülmesine başlanacak bir sıra sayısı için kimlerin Genel Kurul da bulunması zorunludur? Tasarı ve tekliflerin görüşülmesi nasıl bir sürece tabidir? Tasarı ve tekliflerin görüşülmesinde kimler ne kadar süreyle konuşabilir? Konuşmacılar hangi sırayla konuşur? Soru- cevap süresi ne kadardır ve kimler soru sorabilir? Maddelere geçmek ne demektir, maddelere geçilmesi reddedilirse ne olur? Bir madde nasıl görüşülür ve nasıl değiştirilir? Değişiklik önergesi ne demektir, hangi türleri vardır, kimler tarafından ne zaman verilebilir? Maddeler üzerindeki görüşmeler bittikten sonra bir yanlışlık ya da irade değişikliği olduğu anlaşılırsa ne yapılabilir? Oylama ne demektir, kaç türlü oylama vardır? Özel görüşme yöntemi ne demektir, nasıl yapılır? Kanunlar ne zaman yürürlüğe girerler?

60 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Bu bölümde kanun ne demektir? Çeşitleri nelerdir? Bu ayrımların herhangi bir anlamı var mıdır? gibi sorular cevaplandırılacaktır. 55

61 A KANUN TANIMI ve TÜRLERİ Kanun biçimsel anlamda TBMM nin yasama usullerine uygun olarak kabul ettiği metinlerdir. Maddi anlamda ise, genel, nesnel ve kişilik dışı hukuk kuralları şeklinde tanımlanabilir.

62 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Kanun ne demektir? Kanun ya da yasa ile ilgili tanımlara bakıldığında biçimsel kanun ve maddi kanun olmak üzere iki kanun tanımının yapıldığı görülür. Biçimsel tanımda, kanunun kim tarafından yapıldığı öne çıkar. Bu anlamda kanun, TBMM nin yasama usullerine uygun olarak kabul ettiği işlemdir. Diğer bir anlatımla TBMM tarafından kanun adı altında çıkarılan her işlem kanun adını alır. Ancak TBMM nin bu tür işlemleri biçimsel açıdan kanun olmakla birlikte maddi anlamda kanun değildir. Çünkü maddi anlamda kanun; doktrinde genel, nesnel ve kişilik dışı hukuk kurallarının bütünü biçiminde tanımlanmaktadır. Bu durumda örneğin bir ilçe kurulmasına ilişkin kanun biçimsel açıdan kanun olmasına rağmen maddi anlamda kanun değildir. Kanunlar bu ayrım dışında çok çeşitli açılardan sınıflandırılabili. Burada çok kullanılmakta olan birkaç ayrım üzerinde durulacaktır. KANUN TÜRLERİ Maddi-Biçimsel Kod-Çerçeve Geçici-Sürekli Torba-Amaçlı Temel (Organik)-Kod Kod Kanun-Çerçeve Kanun Kod kanun belirli bir alanda yeni baştan düzenleme yapan kanunu ifade ederken, çerçeve kanun kod kanunlarda değişiklik yapan kanunu anlatır. Daha açık ifade etmek gerekirse yürürlükteki kanunlardan birinde değişiklik yapılıyorsa, değişikliği yapan kanun çerçeve kanundur. Dolayısıyla bir kanunun kod kanun mu yoksa çerçeve kanun 57

63 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I mu olduğuna karar vermek için kanunun yürürlükteki bir kanunda değişiklik yapıp yapmadığına bakmak gerekir. Örneğin Vatandaşlık Kanunu bir kod kanun iken, bu Kanun un 10 uncu maddesinde değişiklik öngören bir kanun çerçeve kanundur. Geçici kanun (madde)-sürekli kanun (madde) Geçici kanun (madde) belirli bir süre uygulandıktan sonra yürürlükte kalmakla birlikte etkisi sona eren kanun iken, sürekli kanun sürekli uygulanmak üzere çıkarılan kanundur. Kanunlar kural olarak süreklidirler. Ancak şu durumlarda geçici nitelikli kanunlar çıkarılabilir: Birinci durum, yeni çıkarılan kanun dolayısıyla eski durumla yeni durum arasında uyumsuzluk oluşması ve iki durum arasında uyum sağlanmasıdır. Örneğin bir kurulun yeniden düzenlenmesi durumunda kurulda eskiden beri çalışmakta olanların durumlarının yeni duruma uyarlanmasını sağlayan madde geçici bir maddedir. İkinci durum, geçmişteki bir haksızlığı telafi etmek ya da af çıkarmak amacıyla geçici madde düzenlenmesidir. Örneğin yılları arasında okuldan atılmış olanların yeniden öğrenim hakkı kazanmalarına yönelik bir af düzenlemesi geçici bir maddeyle yapılır. Bu durumda geçici kanun, kişileri geçmişteki belirli dönemlerde yasal yükümlülüklerden muaf tutma, kişilere haklar tanıma ya da geçiş döneminde eski dönem ile yeni dönem arasında uyum sağlama amacıyla ana kuralı tümüyle ya da belirli yönleriyle askıya alan ayrıksı düzenleme olarak tanımlanabilir Geçici kanunlar genellikle bu Kanunun yayımı tarihine kadar veya.tarihine kadar gibi işin geçiciliğine işaret eden tarihler içerir. Ancak içinde tarih bulunan her düzenleme geçici madde olmadığı gibi her geçici düzenleme mutlaka tarih içermeyebilir. Kanunda ister süre bulunsun ister bulunmasın belirli süreler geçtikten ya da belli işler yapıldıktan sonra yasanın/maddenin uygulaması sona eriyor ve sürekli bir kanunun maddeleri yürürlüğe giriyorsa burada bir geçici kanun ya da maddeden söz edilebilir. 58

64 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Temel Kanun (Organik Kanun)- Kod Kanun Temel kanun ya da organik kanun doktrinde toplumsal, siyasal ve ekonomik alanda belirleyici olan kanun olarak tanımlanır. Bu durumda her temel kanun aynı zamanda bir kod kanundur. Bu tür bir belirleyiciliği olmayan, belirli bir alanda yeni düzenleme getiren kanunlar ise kod kanundur ve bunlar temel kanun sınıflamasına girmezler. Örneğin ceza kanunu, ticaret kanunu gibi kanunlar temel kanun iken tabipler odasını düzenleyen yeni bir kod kanun temel kanun değildir. Temel kanunların neler olacağı genellikle anayasalarda düzenlenir ve bu kanunların ağırlıklı çoğunluk esasına göre kabulü zorunlu kılınır. Ancak ülkemizde çok farklı bir temel kanun tanımı ve uygulaması geçerlidir. İçtüzükte temel kanunla ilgili olarak çeşitli ölçütler kullanılmış olmakla birlikte, uygulamada madde sayısı fazla olan ve hızlı görüşme yöntemi uygulanan kanunlar temel kanun olarak anlaşılmaktadır. Diğer bir anlatımla hangi kanunun temel kanun olacağına Danışma Kurulu nun önerisi üzerine Genel Kurul tarafından karar verilmektedir. Temel kanun olarak görüşülmesine karar verilen kanunlar fazla maddesi olan kanunlar olduğundan, çok maddeli çerçeve kanunların da temel kanun olarak görüşüldüğü görülmektedir. Bu nedenle Avrupa ülkelerinde rastlanan temel ya da organik kanunlar ile ülkemizdeki temel kanun uygulamasını birbirine karıştırmamak gerekir. Torba Kanun- Amaçlı Kanun Torba kanun, yasama tasarrufu sağlamak için yasama pratiğimize girmiş olan ve çok sayıda kanunda değişiklik yapan kanunlar için kullanılan bir kavramdır. Bu kanunlar genellikle Bazı/ Çeşitli Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun adı altında çıkarılmaktadır. Kod kanunlar ya da çerçeve kanunlar belirli bir amaca yönelik 59

65 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I olabilirler. Bu amaca yönelik olarak kimi zaman birden fazla kanunda değişiklik yapılması gerekir. Örneğin gıdaların denetimi ile ilgili olarak hem mahalli idarelerin görev ve yetkilerinin düzenlenmesi hem de sağlıkla ilgili çeşitli kanunlarda değişiklik yapılması gerekebilir. Bu durumda çerçeve kanun birden fazla kanunda değişiklik yapmasına rağmen bir torba kanundan söz edilemez. Torba kanundan söz edilebilmesi için hem birden fazla kanunda değişiklik yapılması hem de değişikliklerin amaçlarının birbirinden farklı olması gerekir. Örneğin pasaportlarla ilgili bir düzenlemenin yanında trafikle ilgili bir düzenleme de yapıldığında torba kanundan söz ediliyor demektir. Ancak bu tür kanunları saptamak her zaman çok kolay olmayabilir. Torba kanun uygulaması kısa zamanda daha çok kanun çıkarmak amacına yöneliktir. Ancak bu uygulamanın kanun yapım tekniği ile bağdaştığı söylenemez. Bu yüzden de kanun tasarısı ve teklifi hazırlanmasına ilişkin esas ve usulleri belirleyen yönetmeliklerde torba kanun yönteminin engellendiği görülmektedir. 60

66 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Kanun tasarı ve tekliflerinin hazırlanması belirli şekil ve yöntem kurallarına bağlanmıştır. 61

67 B KANUN YAPIM TEKNİĞİ Bakanlar Kurulu tarafından sunulan önerilere Kanun Tasarısı, milletvekilleri tarafından sunulan önerilere Kanun Teklifi denir.

68 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Kimler kanun önerebilir? Türkiye deki hukuk sisteminde kanunların önerilmesinin iki kaynağı vardır. Önerilen metinler öneren makama bağlı olarak kanun tasarısı veya kanun teklifi olmak üzere değişik adlar alırla. STK Bakanlar Kurulu tarafından sunulan önerilere Kanun Tasarısı, milletvekilleri tarafından sunulan önerilere Kanun Teklifi deni. KANUN ÖNERME YETKİSİ Bakanlar Kurulu Milletvekili Kanun Tasarısı Kanun Teklifi KANUN Ülkemizde yurttaş girişimi mekanizması olmadığı gibi çeşitli kamu idareleri tarafından kanun önerilmesi de mümkün değildir. STK STK ların yasama sürecini harekete geçirebilmek için bakanlıklar düzeyinde ya da milletvekilleri nezdinde girişimde bulunmaktan başka seçenekleri yoktur. Bir kanun tasarısı veya teklifi hangi kısımlardan oluşur, nasıl hazırlanır? İster tasarı ister teklif olsun kanun önerileri belirli esas ve usullere uygun olarak hazırlanmalıdır. Bu esas ve usullere uyulmadan çıkarılan bir kanun uygulama aşamasında ciddi sorunlar çıkarabilir. Başbakanlık tarafından çıkarılan 17/2/2006 tarihli ve sayılı 63

69 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Mevzuat Hazırlama Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik te sözkonusu esas ve usuller belirlenmiştir. Söz konusu yönetmeliğe, Başbakanlığın hazırladığı, elektronik ortamda yürürlükteki mevzuata erişim imkanı sunan mevzuat.gov.tr adresinden Yönetmelikler başlığı altından sorgu yapmak suretiyle ulaşılabilir. Burada STK lara kanun teklifi taslağı hazırlamada yardımcı olabilecek bazı esaslar aktarılacaktır: Kanun tekliflerinde mutlaka bulunması gereken unsurlar: KANUN TEKLİFİ TBMM Başkanlığına Takdim Yazısı Genel Gerekçe Madde Gerekçeleri Teklif Metni Tablo veya Liste (varsa) Teklif Başlığı Maddeler Madde Başlığı Madde Metni Her teklifte öncelikle teklifi veren milletvekillerinin TBMM Başkanlığı na hitaben yazılmış imzalı dilekçelerini içeren takdim sayfası (tezkeresi) bulunur. Kanun teklifini genel amacını belirleyen genel gerekçe ve her maddenin gerekçesini ortaya koyan madde gerekçeleri de tekliflerde bulunması gereken unsurlardır. Genel gerekçe ile madde gerekçelerinin, teklife neden gereksinim duyulduğunu olabildiğince kısa ancak ayrıntılı bir biçimde açıklaması çok önemlidir. STK lar tarafından hazırlanacak teklif taslağı gerekçelerinin ikna edici olması, taslağın teklif haline gelmesi ve teklifin kanunlaşması şansını önemli oranda artırabilir. STK 64

70 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Bir tasarının nasıl hazırlanacağı Başbakanlık tarafından çıkarılan Mevzuat Hazırlama Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik te düzenlenmiştir. Bir kanun teklifi hazırlanırken de aynı usullere uyulur. Teklifte en önemli bölüm, kabul edilmesi halinde kanun metnini oluşturacak olan başlık ve maddelerdir. Kanunun başlığı kod kanunlar için düzenlenen konunun içeriğini yansıtacak şekilde olmalı, çerçeve kanunlar için değişiklik yaptığı kanunun sadece adını içermelidir. Çerçeve kanun başlıklarında değiştirilen kanunun tarih ve sayısına yer verilmemelidir. Maddeler de madde başlıkları ile madde metinlerinden oluşur. Çerçeve kanunlarla değiştirilen kanunların 1 inci maddesinde değiştirilen kanunun tarihi, sayısı ve adı yer almalı, diğer maddelerde sadece değiştirilen kanunun sayısı verilmelidir. Çerçeve kanunların maddelerinde değişiklik yapılamaz; çerçeve kanun maddeleriyle kod kanunun maddeleri değiştirilir. Bir tasarı veya teklifin metni hangi bölüm ve alt bölümlerden oluşur? Kod kanunlar çeşitli bölümlerden oluşabilir. Ancak her kod kanunda aynı bölümlerin bulunması zorunlu değildir. Kapsamlı kanunlarda bulunabilen bölümler şöyle gösterilebilir: KANUN BÖLÜMLERİ Kitap Kısım Kısım Bölüm Bölüm Madde Madde Madde 65

71 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Bir tasarı veya teklifin maddeleri hangi bölüm ve alt bölümlerden oluşur? Kanunun maddeleri çeşitli alt bölümlerden oluşur. Maddeler sırasıyla fıkra, bent, alt bent, cümle ve ibarelerden oluşur. Kod kanunlarda her fıkra bir numara alır; çerçeve kanunlarda fıkralar numaralandırılmaz. Bentler harflerle gösterilir. Bentlerin sıralanmasında Türkçe alfabede yer alan bütün harfler kullanılır. Bir maddenin alt bölümleri şöyle gösterilebilir: MADDE Birinci fıkra İkinci fıkra X nci fıkra a) bendi b) bendi x) bendi 1 numaralı alt bent Birinci cümle.. ibaresi.. ibaresi İkinci cümle 2 numaralı alt bent x numaralı alt bent 66

72 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Bir kanun maddelerden; maddeler ise sırasıyla fıkra, bent, alt bent, cümle ve ibarelerden oluşur. STK Maddeler kısa ve anlaşılır olarak yazılmalıdır. Maddelerde ayraç içerisinde açıklayıcı bilgilere veya hükümlere yer verilmemelidir. STK lar tarafından maddenin hangi bölümlerden oluştuğunun bilinmesi, bir kanun teklifi ya da bi önerge hazırlanmasında önemlidir. Maddenin bölümlerini bilen bir STK temsilcisi çok kısa bir süre içinde görüşlerini bir değişiklik teklifi ya da değişiklik önergesi taslağına dönüştürebilir. Maddelerin kanun içerisindeki sistematik dizilişi nasıldır? Kapsamına ve içeriğine göre kanunlarda çeşitli maddeler bulunur. Kapsamlı bir kod kanunda bulunabilecek maddeler şöyle sınıflan dırılabilir: MADDE SİSTEMATİĞİ 1.Giriş Maddeleri 2. Teşkilat 3. Cezai Hükümler 4. Tüzük, Yönetmelikler 5. Son Hükümler 1.1 Amaç 2.1 Organlar 5.1 Yürürlükten kaldırılan hükümler 1.2 Kapsam 2.2 Nitelikler 5.2 Geçici maddeler 1.3 Tanımlar ve kısaltmalar 2.3 Görev, yetki, sorumluluklar 5.3 Yürürlük ve yürütme maddeleri 67

73 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Bu şemada görülmeyen ancak sıkça karşılaşılan madde türlerinden biri de ek maddedir. Bunun nedeni kod kanunlarda ek madde bulunmamasıdır. Ek madde uygulamasına ancak kod kanunlarda değişiklik yapılmak istendiğinde ve bu değişikliğin mevcut maddelerden birinde yapılmasının olanaksız olması halinde başvurulur. Kod kanunlarda değişiklik yapılırken değişikliğin ek madde yerine mümkün olduğunca mevcut madde metinlerinde yapılmasında yarar vardır. Kanun tekliflerinde yukarıda bulunan maddelerin tümünün bulunması gerekmez. Düzenlemenin kapsamına bağlı olarak bu maddelerin çoğu tekliflerde yer almayabilir. Tekliflerde ana maddenin yanında yürütme ve yürürlük maddeleri bulunur; diğer bir anlatımla teklifler en az üç maddeden oluşur. Ancak tekliflerde yürürlük maddesinin bulunması zorunlu değildir. Yürürlük maddesi bulunmayan kanunlar Resmi Gazete de ilan edilmesinden 45 gün sonra yürürlüğe girer. Bir kanun teklifi hazırlanırken nelere dikkat edilmelidir? Kanun teklifler, herkesin anlayabilmesi için açık ve anlaşılır bir dille yazılmalı, kaba ve yaralayıcı ifadelere yer verilmemelidir. Türkçe de karşılığı varsa yabancı sözcükler yerine Türkçe sözcükler kullanılmalıdır. Türkçe de karşılığı bulunmayan yabancı kelimeler aslına uygun olarak yazılmalıdır. Örneğin ekspo değil expo yazılmalıdır. Tekliflerin yazımında Türk Dil Kurumu tarafından belirlenen imla kurallarına uyulmalıdır. Uygulamada aksi görülmekle birlikte, kanun yapım tekniği bakımından doğru yöntem bir çerçeve kanun ile sadece bir kod kanunda ve bir çerçeve madde ile kod kanunun sadece bir maddesinde değişiklik yapılmasıdır. Aralarında bağlantı bulunması halinde bir çerçeve kanunla birden fazla kanunda değişiklik yapılabilir. Ancak bu zorunlu bir durumdan kaynaklanmalı ve yukarıda tanımlanan torba kanuna dönüşmemelidir. Bu kurala uymayan teklifler hem kanunlaşmakta güçlük çekebilir, hem de uygulamada sorunlar çıkabilir. 68

74 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Kanun teklifleri, açık ve anlaşılır bir dille yazılmalı, kaba ve yaralayıcı ifadelere yer verilmemelidir. Kanun tasarı ve teklifleri hazırlanırken bir ön araştırmainceleme yapılması yararlı olur. İlk olarak teklifin Anayasaya ve ülkemiz tarafından kabul edilmiş uluslararası anlaşmalara uygunluğu araştırılmalıdır. Normlar hiyerarşisinin en tepesinde Anayasa bulunduğundan, bütün kanunlar Anayasaya uygun olmak zorundadır. Anayasa nın 90 ıncı maddesine göre Usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası antlaşmalar kanun hükmündedir. Usulüne göre yürürlüğe konulmuş temel hak ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası antlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası antlaşma hükümleri esas alınır. Bu nedenle hazırlanan kanun teklifinin Anayasaya ve o alanda kabul edilmiş bir anlaşmaya açıkça aykırı düşmememesine dikkat edilmelidir. Bu çerçevede mümkünse Anayasa Mahkemesi nin bu konuda verilmiş kararları varsa incelenmelidir. İkinci olarak değiştirilmek istenen kanunun hükümleri arasında ya da çıkarılacak kod kanunun kendi hükümleri arasında çelişki oluşmamasına özen gösterilmeli, kanunun sistematiğine uyulmalıdır. 69

75 Kanun Yapım Süreci TOPLUMSAL GEREKSİNİM, TALEP MİLLETVEKİLİ SÜRECİN BAŞLAMASI Bakanlık Taslağı, HÜKÜMET Başbakanlık Kanunlar ve Kararlar Genel Müdürlüğü STK GÖRÜŞÜ KANUN TASARISI, TEKLİFİ, KHK KANUN TEKLİFİ KANUN TASARISI KÜTÜPHANE VE ARŞİV HİZMETLERİ BAŞKANLIĞI GENEL EVRAK KAYDI KANUNLAR VE KARARLAR BAŞKANLIĞI K yona havale KOMİSYONLARDA GÖRÜŞME GELEN KAĞITLARDA YAYIN STK GÖRÜŞÜ KABUL RED KOMİSYON RAPORU Sıra Sayısı GENEL KURUL GÜNDEMİNE ALINMA VE GÖRÜŞÜLME GELEN KAĞITLARDA YAYIN STK GÖRÜŞÜ KABUL KANUN CUMHURBAŞKANLIĞI RESMİ GAZETE TBMM YE GERİ GÖNDERME

76 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Komisyonlar, yasamanın mutfağıdır; tasarı ve teklifler komisyonlarda olgunlaştırılmakta ve Genel Kurul da görüşmeye hazır hale getirilmektedir. 71

77 C KOMİSYONLARDA KANUN YAPIM SÜRECİ Esas komisyonlar nihai kararı veren ve raporu Genel Kurul görüşmelerinde esas alınan komisyonlardır. Tali komisyonlar ise esas komisyonlara görüş bildirebilirler.

78 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Komisyon nedir, STK lar için neden önemlidir? Kanun yapım sürecinin mutfağını komisyonlar oluşturur. Komisyonlarda gerekli inceleme ve araştırmalar yapıldıktan, enine boyuna görüşülüp tartışıldıktan sonra kanunlar Genel Kurul da görüşmeye hazır hale getirilmektedir. Bu amaçla kimi zaman alt komisyonlar kurulmakta ve daha derin inceleme ve araştırmaların yapılması sağlanmaktadır. STK Komisyonların çalışma usulü Genel Kurul a göre çok daha esnek olduğundan STK ların tasarı ya da tekliflerin oluşturulması sırasında görüşlerini aktarmaları daha kolaydır. STK lar gerek komisyon, gerekse alt komisyon aşamasında komisyon çalışmalarına katılarak yapıcı katkılarını sunabilirler. Komisyon türleri nelerdir? Komisyonlar yasal dayanak açısından Anayasa, İçtüzük ve kanunla kurulurlar. Komisyonların tümü kanun yapımı ile ilgilenmezler; bu komisyonlar kuruluş kanunlarında kendilerine yüklenen görevleri yerine getirirler. Bazı komisyonlar ise sadece tasarı ve teklif görüşürler, bunlar yasa yapımı ile ilgili komisyonlardır. Tasarı ve teklif görüşme yetkisinin yanısıra bir takım özel görevleri de bulunan komisyonların varlığını da belirtmek gerekir. Komisyonlar sürekliliklerine göre de geçici ve sürekli komisyonlar olmak üzere ikiye ayrılırlar. Sürekli komisyonlar Daimi Komisyon ya da İhtisas Komisyonu olarak da bilinirler. Geçici komisyonlar olan meclis araştırması ve soruşturması komisyonları ise belirli bir süre için kurulurlar. Komisyonlar hukuki dayanaklarına, sürekliliklerine ve işlevlerine göre aşağıdaki şemadaki gibi sınıflandırılabili. 73

79 SİVİL T O P L U M İ Ç İ N Y A S A MA S Ü R E C İ N E K A T ILI M E L K İ T A B I K YONLAR Yasal Dayanak açısından Sür Açısından işlevsel Açıdan Anayasa Sür G Yasa Yapımı Plan ve Bütçe Yasa Yapımı Yasa yapımı ve diğer D Araştırma D Soruşturma Anayasa D kçe İnsan Haklarını İnceleme Soruşturma Uzlaşma Kanunlar Adalet KİT KEFEK Uzlaşma İnsan Haklarını İnceleme M Savunma Güvenlik ve İstihbarat AB Uyum D kçe İ AB Uyum D KİT M E Kültür G ve Spor Kadın Erkek Fırsa Bayındırlık, İmar, Ulaştırma ve T Çevre İçtüzük - ma ve Sosyal İşler Tarım, Orman ve Kö Plan ve Bütçe 74

80 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Şemada değişik açılardan sınıflandırılmış komisyonların tümü görülmektedir. Bu komisyonlardan sadece Hesapları İnceleme Komisyonu hukuki gerekçelerle fiilen ortadan kalkmış durumdadır. Bu şemada yer almayan komisyonlardan biri de Adalet ve Anayasa Komisyonları nın üyelerinden oluşan dokunulmazlığın kaldırılması ya da milletvekilliğinin düşmesi ile ilgili tezkereleri görüşen Karma Komisyon dur. Bu komisyonlar ilgisiz görüldüklerinden bu çalışmada ihmal edilmiştir. Yine Dilekçe ve İnsan Haklarını İnceleme komisyonlarının üyelerinden oluşan Karma Komisyona da şemada yer verilmemiştir. Esas komisyon ne demektir, tali komisyondan farkı nedir? TBMM İçtüzüğü nde komisyonlar iki gruba ayrılmıştır: TALİ KOMİSYON görüş bildirme ESAS KOMİSYON nihai kararı verme Tasarı ve tekliflerin tali ve esas komisyonlara havalesi Başkanlıkça yapılır. Yasa yapımı ile ilgili komisyonlar esas ve tali olmak üzere ikiye ayrılır. Esas komisyonlar nihai kararı veren komisyonlar, tali komisyonlar ise esas komisyona sadece görüş bildiren komisyonlardır. Bu nedenle esas komisyonlar tasarı ya da teklifi bütün ayrıntılarıyla ve bütün maddeleriyle görüşmek zorundayken, tali komisyonlar tasarı ya da teklifin sadece kendilerini ilgilendiren yönü üzerinde görüş bildirirler. Tali komisyonların ayrıntılar ve bütün maddeler hakkında görüş bildirmelerine bir engel bulunmamakla birlikte, genellikle ihtisas alanlarına girmeyen konularda görüş bildirmedikleri görülmektedir. TBMM Başkanlığı na sunulan kanun tasarı ve teklifleri Başkan tarafından ilgili komisyon ya da komisyonlara esas ve tali olarak gönderilir. Her iş için bir esas komisyon belirlenirken, bir iş birden fazla tali komisyona havale edilebilir. 75

81 SİVİL T O P LUM İ Ç İ N Y A S AMA SÜREC İNE K A TILIM EL K İ T ABI STK lar çabalarını daha çok son sözü söyleyen esas komisyonlarda yoğunlaştırmalıdırlar. Ancak bu, tali komisyonlardaki çalışmalara katılmamaları gerektiği anlamına gelmez. Çünkü bazı durumlarda tali komisyonların görüşü esas komisyonun kararı üzerinde belirleyici olabilir. Bu nedenle esas komisyondaki girişimlere daha çok çaba harcanması gerekmekle birlikte tali komisyonlar da ihmal edilmemelidir. Komisyonların üye sayıları nasıl belirlenir, Başkanlık Divanı üyeleri kimlerdir? Komisyonların üye sayıları -Plan ve Bütçe Komisyonu nun 40, KİT Komisyonu nun 35, Güvenlik ve İstihbarat Komisyonu nun 17 ve Meclis Soruşturması Komisyonu nun 15 olan sabit üye sayısı dışında değişkendir. Bu sayılar her dönem siyasi parti gruplarının temsiline olanak tanıyacak tümünün komisyonda adaletli bir biçimde biçimde yeniden belirlenir. Örneğin 26 ncı yasama döneminde yasa yapımı ile ilgili komisyonların üye sayısı 26 olarak belirlenmiştir. Genel Kurul da bu sayılara göre üye seçimleri tamamlanan komisyonların yaptıkları ilk iş toplanarak kendi üyeleri içinden başkan, başkanvekili, sözcü ve katipten oluşan komisyon başkanlık divanını seçmektir. Komisyonların her birinde siyasi parti gruplarının tümünün mutlaka üyeleri bulunur. Dolayısıyla STK lar siyasi parti gruplarının. herhangi biri aracılığıyla istemlerini komisyonlara iletebilirler STK Esas komisyonlar nihai kararı veren ve raporu Genel Kurul görüşmelerinde esas alınan komisyonlardır. Tali komisyonlar esas komisyona sadece görüş bildiren komisyonlardır. Plan ve Bütçe, KİT, Güvenlik ve İstihbarat ile Soruşturma Komisyonları dışındaki diğer komisyonların üye sayısı siyasi parti gruplarının adaletli bir biçimde temsiline olanak tanıyacak biçimde her dönem Genel Kurul ca yeniden belirlenir. 76

82 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Hangi komisyon hangi işi görüşür? Komisyonların görev alanları aşağıdaki gibidir: ANAYASA Anayasanın değiştirilmesi İçtüzük değişikliği teklifleri Meclisin seçimi ve faaliyetleri Meclis üyelerinin statüsü ve hakları Bakanlar Kurulunun ve bakanlıkların kuluş ve çalışma usülleri Siyasi partilerle ilgili kanun tasarı ve teklifleri PLAN VE BÜTÇE Uzun vadeli planla ilgili görülen, Kamu harcama veya gelirlerinde artış veya azalışı gerektiren, Vakıflar, milli emlak, vergi harç ve resimlerle ilgili, kanun tasarısı ve tekliflerini, Bütçe ve kesin hesap kanunu tasarıları, Sayıştay tarafından kanun gereğince verilen raporlar ADALET Adalet İşleri Ceza Kanunu Medeni Kanun Borçlar Kanunu gibi temel kanunlarla ilgili tasarı ve teklifleri İÇİŞLERİ Genel olarak Merkezi idarenin, Mahalli idarelerin, Memurluk ve kamu görevliliği statülerinin düzenlenmesi, Emniyet, Sivil savunma ve İçişleri ile ilgili diğer kanun tasarı ve teklifleri MİLLİ SAVUNMA Milli güvenlik, Savunma ve Askerlik ile ilgili kanun tasarı ve teklifleri DIŞİŞLERİ Uluslararası antlaşmaların onaylanmasının uygun bulunmasına ilişkin Türkiye Cumhuriyetinin dış ilişkilerinin teşkilatlandırılması ve idaresi hakkındaki kanun tasarı ve teklifleri Dış ilişkilerle ilgili diğer kanun tasarı ve teklifleri MİLLİ EĞİTİM, KÜLTÜR, GENÇLİK VE SPOR Eğitim, Kültür, Sanat Gençlik ve spor işleriyle ilgili kanun tasarı ve teklifleri 77

83 SİVİL T O P LUM İ Ç İ N Y A S AMA SÜREC İNE K A TILIM EL K İ T ABI SANAYİ, TİCARET, ENERJİ, TABİ KAYNAKLAR, BİLGİ VE TEKNOLOJİ Sanayi, Enerji, Madencilik, Akaryakıt, İç ve dış ticaret, TEKEL ile ilgili kanun tasarı v BAYINDIRLIK, İMAR, ULAŞTIRMA VE TURİZM Bayındırlık, Ulaştırma, Turizm işleriyle ilgili k TARIM, ORMAN VE KÖYİŞLERİ Tarım, Orman, SAĞLIK, AİLE, ÇALIŞMA VE SOSYAL İŞLER Çalışma, Sağlık, Sosyal güvenlik, Sosy ÇEVRE Çevrenin korunması ve geliştirilmesi ile ilgili kanun tasarı v AVRUPA BİRLİĞİ UYUM Türkiye deki mevzuat ile Avrupa Birliği müktesebatı arasındaki AB üyelik sürecinin izlenmesi KADIN ERKEK FIRSAT EŞİTLİĞİ Kadın haklarının korunması ve geliştirilmesi Kadın erkek eşitliğinin sağlanması, Bu amaçlarla ülkemizde ve uluslararası alanda bu konudaki gelişmelerin izlenmesi, Bu gelişmeler konusunda TBMM nin bilgilendirilmesi İlgili kanun tasarı v İNSAN HAKLARINI İNCELEME İnsan haklarını ilgilendiren kanun tasarı ve teklifleri İnsan hakları konusundaki gelişmelerin izlenmesi 78

84 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Komisyonlar yukarıda sayılan işleri yapmakla görevli olmakla birlikte, bu görevleri aktif hale getiren organ TBMM Başkanlığı dır. TBMM Başkanlığı yukarıdaki ölçütlerin yanısıra geliştirdiği başka ölçütlerle bir işin hangi komisyon ya da komisyonlarda görüşüleceğine karar vermektedir. Örneğin il ve ilçe kurulmasına ilişkin bir kanun tasarısı veya teklifi mülki idareyle ilgili olduğundan esas olarak İçişleri Komisyonu na gönderilmektedir. Ancak il ya da ilçe kurmak bütçe dengelerini de etkilediğinden, teklif aynı zamanda Plan ve Bütçe Komisyonu na da tali olarak havale edilmektedir. Dolayısıyla hangi işin hangi komisyonda ya da komisyonlarda görüşüleceğine ve hangi komisyonun esas hangisinin/hangilerinin tali olacağına karar vermede tek bir ölçüt kullanılmadığından her somut havaleyi kendi içinde değerlendirmek gerekir. STK STK lar tasarı ya da tekliflerin hangi komisyonlara gönderildiği bilgisini TBMM internet sayfasından öğrenebilir. Bunun için internet üzerinden izlemeleri gereken adımlar şunlardır: adresinden YASAMA bölümünden Tasarı ve Teklifler başlığına tıklanır. Gelen sayfada tasarı veya teklifin esas numarası ya da tarihi ya da konusu girilir ve sorguyu başlat düğmesine basılır. Gelen formda diğer bilgiler düğmesine basılır. Sayfanın en altında tasarı ya da teklifin hangi komisyonlarda olduğu, bunların hangisinin esas hangilerinin tali olduğu, komisyonlara ne zaman havale yapıldığı, komisyonların işi görüşüp görüşmedikleri, görüştülerse hangi tarihte görüştükleri ve karar tarihleri bilgileri yer alır. Aynı sayfadan tasarı ya da teklifin metnine ve komisyon raporlarına da ulaşılabilir. 79

85 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Bütçe ve kesinhesap kanunu tasarılarının STK lar açısından önemi nedir? Plan ve Bütçe Komisyonu, bütçe ve kesinhesap kanunu tasarıları dışında mali ve ekonomik hükümler içeren kanun tasarı ve tekliflerini de görüşür. Örneğin vergi düzenlemeleri, yatırım ve harcama gerektiren düzenlemeler, kamu personel rejimini ilgilendiren kanun tasarı ve teklifleri esas komisyon olarak Plan ve Bütçe Komisyonu nda rapora bağlanır. Plan ve Bütçe Komisyonu ayrıca Meclis adına mali denetim yapan Sayıştay ın hazırlayıp gönderdiği raporları görüşme, Sayıştay Başkan ve üyeleri seçiminde Genel Kurula sunulacak adayları belirleme yetkilerine de sahiptir. Ayrıca ilgili yasaları gereği, Merkez Bankası ve Hazine Müsteşarlığı da istemi üzerine Komisyon a birifing vermek durumundadır. STK lar açısından özellikle bütçe ve kesinhesap kanunu tasarılarının görüşülme süreci çeşitli açılardan önemlidir. Kesinhesap kanun tasarısının görüşmelerinde, bütçeye konulan ödeneklerin nasıl harcandığı sorgulanabilir. Bütçe kanunu tasarısının görüşmelerinde ise STK lar kendilerini ilgilendiren kurumların ödeneklerinin artırılması için çalışma yapabilirler. Bütçe ve kesinhesap kanunu tasarılarının komisyonda görüşme süreci STK lar için bir denetim fırsatı olarak kullanılabilir. STK Komisyonları kim toplantıya çağırabilir, hangi konuların görüşüleceğini kim belirler? Komisyon toplantılarının yapılmasına karar vermek komisyon başkanlarının yetkisindedir. Toplantı başkan yoksa başkanvekili o da yoksa sözcü tarafından belirlenir ve yönetilir. Komisyon üye tamsayısının 1/3 ü oranındaki komisyon üyesi de belirli konuları görüşmek üzere komisyonun toplantıya çağrılmasını isteyebilir. Ancak bu durumda da komisyon toplantı çağrısı komisyon başkanı tarafından yapılır. Komisyon başkanları komisyon gündemlerini belirlerken genellikle hükümetten gelen tasarılara öncelik verirler. Bu nedenle tasarıların teklifle e göre görüşülme şanslarının daha yüksek oldu- 80

86 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Komisyonun toplantıya çağrılması ve komisyon gündeminin belirlenmesi yetkisi komisyon başkanına aittir. STK Esas komisyonların kendilerine havale edilen tasarı ve teklifleri 45, tali komisyonların ise 10 gün içinde görüşmeleri gerekir. ğu söylenebilir. Ancak kimi acil durumlarda hükümet tasarı hazırlama yerine çoğunluğuna sahip olduğu siyasi parti grubu aracılığıyla kanun teklifi verdirmekte ve bu teklifler genellikle grup başkanvekilleri tarafından imzalanmaktadır. Bu tür teklifle, uygulamada diğer tekliflerden daha hızlı görüşülürler. Komisyon başkanlarının genellikle kanun tasarılarını ve bu nitelikteki teklifleri gündeme alıyor olmaları diğer tekliflerin gündeme alınamayacağı anlamına gelmez. Teklifler de tıpkı tasarılar gibi komisyon başkanları tarafından komisyon gündemine alınabilirler. STK lar komisyon gündeminde bulunan tasarı ve tekliflerin görüşülmesini sağlamak için komisyon üyeleri ya da başkanlarına gerekçelerini bildirebilirler; gündeme alınmış bir konuda görüş bildirmek için toplantıya davet edilme ya da gönderdikleri yazılı görüşlerin dikkate alınması isteminde bulunabilirler. Bu görüşler ya da gerekçeler internet üzerinden veya faksla gönderilebileceği gibi yüz yüze temaslarla da aktarılabilir. Komisyon başkan ve üyelerinin STK ların isteklerini dikkate alarak komisyon gündemi belirlemeleri ya da görüşülmekte olan tasarı ve teklife STK ların görüşünü yansıtmaları mümkündür. Bunun için STK ların ele alınmasını istedikleri konulara ilişkin güçlü gerekçeler ve argumanlar üretmeleri sonuç almaları açısından önemlidir. Komisyonlara gönderilen işler için bir görüşme süresi var mıdır, bu sürenin aşılması durumunda ne olur? Esas komisyonlara havale edilen işlerin görüşülmesi için bir asgari ve bir de azami süre bulunmaktadır. Komisyona havale edilen işin incelenebilmesi için komisyonda en az 48 saat beklemesi ve görüşülmeden iki gün önce de komisyon üyelerine ve diğer ilgililere gönderilmesi gerekir. Ancak acil durumlarda bu iki sürenin de göz ardı edilmesi ve işin hemen görüşülmeye başlanması mümkündür. Komisyona havale edilen tasarı ve tekliflerin en çok 45 gün içinde esas komisyonlar tarafından sonuçlandırılması gerekir. Ancak 81

87 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I 45 gün dolduktan sonra tasarı ya da teklif kendiliğinden Genel Kurul a inmez. Tasarı için hükümetin, teklif için teklif sahiplerinin bir dilekçeyle TBMM Başkanlığı na başvurması gerekir. Başvuruda tasarı veya teklifin azami süre olan 45 gün içinde komisyonda görüşülmemesi nedeniyle doğrudan Genel Kurul gündemine alınması istenir. Genel Kurul da yapılacak kısa bir görüşmeden sonra oylamayla işin Genel Kurul gündemine alınıp alınmamasına karar verilir. Ancak komisyonlarda görüşülmeden bu şekilde Genel Kurul gündemine doğrudan giren tekliflerin görüşülerek kanunlaşması çok nadir görülen bir durumdur. Burada anlatılanların tümü esas komisyonlar için geçerlidir. Tali komisyonlarda 10 günlük bir görüşme süresi vardır. Bu süre aşılırsa esas komisyon tali komisyonun görüşünü bekleyip beklememe konusunda takdir yetkisine sahiptir. Komisyon toplantılarına kimler katılabilir, STK lar toplantılara nasıl katılabilir? Komisyon toplantılarına sadece komisyon başkanı tarafından davet edilenler katılabilir. Komisyon başkanları, toplantılara komisyon üyelerini, Başbakanlık ve ilgili bakanlıklar ya da yetkilendirilmiş hükümet temsilcisini, siyasi parti gruplarını, ilgili komisyon başkanlıklarını ve kanun teklifinde imzası bulunan milletvekillerinden ilk imza sahibini davet etmek zorundadır. Komisyon üyesi olmayan diğer milletvekilleri de komisyon toplantılarına katılma hakkına sahiptirler. Komisyon üyesi olmayan milletvekilleri komisyonda söz alarak konuşabilirler ancak oy kullanamaz ve değişiklik önergesi veremezler. Konunun uzmanları da gerekli görülürse komisyon toplantılarına çağrılabilirler. Basın kuruluşları temsilcileriyle ilgili olarak bir kural bulunmamakla birlikte, uygulamada basına komisyon toplantısına davet yazısı gönderilmektedir. Farklı uygulamalar olmakla birlikte, genellikle görsel basının sadece toplantının başında görüntü almasına izin verilmekte ve yazılı basının başından sonuna toplantıyı izlemesine olanak tanınmaktadır. 82

88 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ STK STK lar konusunda İçtüzükte herhangi bir kural olmamakla birlikte, komisyon başkanlarının uygulamada ilgili STK ları da toplantılara davet ettikleri görülmektedir. Komisyon başkanları ilgili STK ları belirlerken kendilerine ulaşan istemleri de dikkate alırlar. Kuşkusuz konuyla ilgilenen bütün STK ların toplantıya davet edilmesi mümkün olmayabilir. Çünkü hem ilgili bütün STK ların oturacağı bir mekan hem de çağrılan STK ların tümünü dinlemeye yetecek zaman bulunmamaktadır. Dolayısıyla toplantıya davet edilecek STK lar belirlenirken daha çok diğer STK ları da temsil yeteneğine sahip, kamuoyunda da tanınan, belirli bir alanda yoğun bir etkinliği olan, komisyonu aydınlatmaya ve bilgilendirmeye yeterli olduğu düşünülen STK lar seçilmeye çalışılmaktadır. Yapılacak seçimin doğru bir seçim olabilmesi için STK ların da yapabilecekleri şeyler vardır. STK ların kendileriyle ilgili teklif ve tasarıları izlemeleri, ilgili komisyonlarla temasa geçerek toplantıya katılma isteğinde bulunmaları, hem STK ların amaçlarının gerçekleşmesi hem de komisyonların konuyla gerçekten ilgili olan STK ları belirlemesini sağlar. Böylelikle komisyonun daha güçlü bilgilere dayanarak daha doğru kararlar vermesi olanaklı hale gelir. STK lar, komisyon toplantılarına katılma isteminde bulunabilmek için komisyonların iletişim bilgilerine TBMM internet sayfası üzerinden ulaşabilirler. Bunun için izlenmesi gereken yol: adresinden YASAMA başlığı altında gelen İhtisas Komisyonları başlığına tıklanır. Gelen sayfada bütün ihtisas komisyonlarının adları görünür. İstenen komisyon üzerine tıklanır. 83

89 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Gelen sayfada komisyonun telefon ve faks numaraları, e-posta adresi bulunur. Aynı sayfada komisyonda bulunan işlerin, komisyonun raporunu verdiği ve vermediği işlerin linkleri görünmektedir. Böylece STK lar ilgilendikleri tasarı ve teklifin komisyonda görüşülüp görüşülmediğini öğrenebilecekleri gibi, görüşülmemiş bir teklifle ilgili olarak yapılacak görüşmelere katılma isteklerini aynı sayfadaki telefon, faks veya e-postayla aracılığıyla bildirebilirler. STK ların komisyon toplantısına katılmadan önce nelere dikkat etmeleri gerekir? Komisyon toplantılarına sadece komisyon başkanı tarafından davet edilenler katılabilir. Komisyonlar genellikle haftanın bir veya iki günü toplantı yapmaktadırlar. Komisyon toplantılarında toplantıya davet edilen herkesin ve komisyon üyelerinin tümünün görüşlerini açıklaması mümkün olmayabilir. Toplantıya davet edilen STK ların birbirlerinden haberdar da olamayabileceği göz önünde bulundurularak davetli STK ların toplantıdan makul bir süre önce bir araya gelerek uzlaştıkları noktaları vurgulama konusunda bir strateji oluşturmaları yararlı olabilir. Bu yolla ortak noktalar değişik STK lar tarafından tekrarlanmamış olur ve STK ların herbiri diğer STK larla paylaşmadığı görüşleri açıklama olanağını elde etmiş olur. STK Görüşlerin olabildiğince kısa sürede ve net biçimde açıklanması, zaman tasarrufu sağlayarak daha fazla görüşün dile getirilmesine olanak tanır. Bütün bunlar için iyi bir ön çalışma yapılmış olması STK ların sürece daha etkin katılımını sağlayacaktır. 84

90 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Komisyon toplantılarında kimler söz alabilir, toplantıya davet edilen STK lara söz verilmesi zorunlu mudur? Komisyon toplantıları komisyon başkanları tarafından yönetilir. Kimlerin söz alacağına komisyon başkanı karar verir. STK Komisyon toplantıları komisyon başkanları tarafından yönetilir. Komisyon başkanları öncelikle komisyon üyeleri ile toplantıya çağırılan hükümet üyeleri ya da temsilcilerine söz verirler. Genellikle önce hükümet üyesi ya da temsilcisi veya teklifteki ilk imza sahibi görüşülmekte olan tasarı ya da teklifin gerekçesini açıklar. Görüşülmekte olan tasarı ise hükümet tarafından, kanun teklifi ise teklif sahibi tarafından gerekçenin açıklanmasından sonra komisyon üyeleri görüşlerini açıklarlar ve sorularını sorarlar. Bundan sonra toplantıya katılan komisyon üyesi olmayan milletvekillerine söz verilir. Toplantıya davet edilen STK lar ile uzmanlara komisyon başkanları tarafından söz verilir; söz verme zamanı komisyon başkanının takdirindedir. Komisyon başkanları genellikle komisyonun bilgilenme ihtiyacı içinde olduğunu düşündükleri yerlerde ilgili STK temsilcilerine ve uzmanlara söz verir. Ancak bazen zaman darlığı gibi nedenlerle toplantıya davet edilen herkese söz verilemediği de görülmektedir. Bu gibi durumlarda STK ların görüşlerini yazılı olarak komisyon başkanına, üyelerine ya da komisyon uzmanına iletmeleri yararlı olabilir. Bu görüşler yazılı halde değilse, daha sonra yazılı hale getirilerek e-posta ya da faksla komisyona iletilebilir. Komisyon görevlileri kimlerdir, komisyon uzmanları ne iş yaparlar? Komisyonların her birinde komisyon uzmanı ve komisyon memuru bulunur. Komisyon uzmanları, komisyon gündeminin hazırlanıp dağıtılmasından komisyon raporlarının yazılmasına kadar önemli görevlere sahiptirler. 85

91 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I STK lar görüşlerini komisyonlara iletmek için komisyon uzmanlarından yardım alabilirler. Yine komisyon uzmanlarından komisyondaki işler ve toplantılar hakkında bilgi alınabilir. Komisyon uzmanlarının bulunmadığı ya da onlara ulaşılamadığı durumlarda komisyon memuru de bu konularda yardımcı olabilir. Özetle söylemek gerekirse, STK lar komisyonla diyalog kurmak istediklerinde başta uzmanlar olmak üzere komisyonun idari görevlileriyle temasa geçebilirler. STK Komisyonların her birinde komisyon uzmanı ve komisyon memuru bulunur. Komisyonlarda tasarı ve teklif metinleri üzerinde değişiklik yapılabilir mi, yapılabilecek değişikliğin sınırı nedir? Kuşkusuz komisyonda yapılan görüşmeler metin üzerinde bir değişiklik yapılması gereğini doğurabilir. Bu durumda verilecek değişiklik önergeleriyle metin üzerinde değişiklik yapılabilir. Ancak komisyon tarafından yapılabilecek değişikliklerin bir sınırı olmalıdır. Aksine örneklerine rastlamak mümkünse de, STK ların değişiklik talebinde bulunurken bu sınırları dikkate alması yararlıdır. Birinci kural, komisyonda yapılacak değişikliğin sadece değiştirilmek istenen kanunla sınırlı olmasıdır. STK Örneğin Dernekler Kanunu nda değişiklik yapmak üzere hazırlanan bir tasarı üzerinde verilecek değişiklik önergelerinin sadece bu Kanun a ilişkin olması gerekir. Bu Kanun görüşülürken Belediye Kanunu üzerinde verilecek bir değişiklik önergesinin işleme alınmaması gerekir. İkinci kural, önerilen değişikliğin değiştirilen kanunun değiştirilen maddelerine ilişkin olmasıdır. STK Örneğin Dernekler Kanunu nun 5. ve 7. maddelerinde değişiklik 86

92 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Komisyonlarda komisyon üyelerince verilen değişiklik önergelerinin kabul edilmesiyle, tasarı ve teklif metinleri üzerinde değişiklik yapılabilir. STK öngören bir tasarı görüşülürken aynı Kanun un 9. maddesine yönelik bir değişiklik önergesi verilmemelidir. Bu kuralın istisnası değişiklik önergesiyle yapılmak istenen değişikliğin tasarı veya teklifle çok yakın bir ilgisinin bulunması halidi. Komisyonlarda değişiklik önergesini kimler verebilir, kimler oy kullanabilir ve STK ların bu tür bir hakları var mıdır? Komisyonlarda değişiklik önergesi verme ve oy kullanma hakkı yalnızca komisyon üyelerine aittir. Sadece STK lar değil, diğer milletvekilleri ve diğer katılımcılar da değişiklik önergesi veremezler ve oy kullanamaz. Ancak bu durum harcanan çabaların boşa gideceği anlamına gelmez. STK lar ya da diğer katılımcılar tarafından dile getirilen görüşlerin komisyon üyeleri tarafından benimsenmesi halinde her zaman önergeye dönüştürülmesi ve diğer üyelerin oylarıyla kabul edilmesi olasılığı vardır. Değişiklik önergelerinin belli bir formatı var mıdır? STK Değişiklik önergeleri ilgili komisyon başkanlığına yazılmış bir dilekçe biçimindedir. Önergenin komisyon üyelerinden en az birisi tarafından imzalanmış olması gerekir. Önergede ayrıca yapılmak istenen değişikliğin bir gerekçesi mutlaka bulunmalıdır. Bir önerge ile sadece bir maddede değişiklik yapılması istenebilir; bütün değişikliklerin tek önergede yapılması istenemez. Önergelerde bir maddenin çıkarılması, bütünüyle değiştirilmesi istenebileceği gibi maddede geçen belirli bir ibarenin cümlenin, bendin ya da fıkranın değiştirilmesi, çıkarılması ya da bunların eklenmesi istenebilir. 87

93 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I STK ların komisyonda görüş açıklamış olmaları ve bu görüşün haklılığının kabul edilmiş olması, sonuç almak için yeterli değildir. Bu nedenle bu görüşün bir değişiklik önergesi formatında hazırlanması gerekir. STK ların yukarıda belirtilen kurallar doğrultusunda değişiklik önergesi taslağı hazırlamış olmaları sonuç almaları için önemlidir. Komisyonun toplanması ve karar alması için belli bir çoğunluğu var mıdır? Komisyonların toplantı yetersayısı, üye tamsayısının 1/3 üdür. Örneğin 26 üyeli bir komisyonun toplanabilmesi için en az 9 üyesinin hazır bulunması gerekir. Komisyonlar toplantıya katılanların salt çoğunluğu ile karar alırlar. Örneğin 9 üye ile toplanan bir komisyonun en az 5 üyesinin aynı yönde oy kullanmış olması gerekir. Ancak toplantıya katılan üye sayısı arttıkça, karar alınabilmesi için gerekli olan sayı da yükselmektedir. Örneğin 20 üyenin katıldığı bir toplantıda karar alabilmek için en az 11 üyenin aynı yönde oy kullanmış olması gerekir. Komisyonlar alt komisyon kurabilirler mi, alt komisyonlar STK lar için ne ifade ederler? Komisyonlar, özellikle inceleme ve araştırma gerektiren konularda alt komisyonlar kurabilir. Alt komisyon kurmak sıkı yöntem kurallarından uzaklaşmaya imkân tanıdığı için daha rahat bir uzmanlık çalışması yapılmasını sağlar. Komisyonlar ve Genel Kurul alt komisyonlara göre kalabalık kurullar olduğundan ve yöntem kurallarına bağlı olduklarından düşüncelerin ifade edilmesi çok kolay olmayabilir. Alt komisyonlar bu bakımdan büyük avantajlara sahiptirler. Çünkü az sayıda kişinin daha sık ve daha uzun zaman dilimleri için bir araya gelmeleri daha kolaydır. Basın mensupları, toplantılara girmediğinden milletvekillerinin düşüncelerini rahatça ifade etmeleri kolaylaşır. Alt komisyonlar daha çok kişiyi ve daha uzman kişileri dinleme şansına sahiptirler. Özetle söylemek gerekirse alt komisyonlarda tam bir uzmanlık çalışması yapılabilir. STK Komisyonların toplantı yetersayısı, komisyon üye tamsayısının 1/3 üdür. 88

94 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Komisyonlar, daha fazla inceleme ve araştırma gerektiren konularda alt komisyonlar kurabilir. STK STK ların alt komisyonlarda görüşlerini aktarmaları çok daha kolaydır. Bu yüzden STK ların kendileriyle ilgili konularda kurulan alt komisyonları izlemeleri ve alt komisyon üyelerine bilgi ve belge sağlamaları önem taşır. STK lar bu amaçla alt komisyon üyeleriyle yüzyüze görüşme talebinde bulunabilecekleri gibi görüş ve önerilerini e-posta ortamında da alt komisyonlara iletebilirler. STK ların alt komisyon kurulup kurulmadığı, alt komisyon kurulduysa ne aşamada olduğu, alt komisyon toplantılarının ne zaman nerede yapılacağı gibi soruların cevaplarını alacağı görevliler komisyon uzmanlarıdır. Çünkü alt komisyon toplantılarıyla ilgili herhangi bir duyuru bulunmaz. Komisyonlarda görüşmeler hangi aşamalardan geçer? Komisyonlara havale edilen tasarı ve teklifler aşağıdaki süreci izler: Komisyona Havale Gündeme alma Tümü üzerinde görüşme Maddelere geçilmesinin oylanması Madde üzerinde konuşmalar ve soru cevaplar Her maddenin ayrı ayrı görüşülmesi Maddelere geçilmesinin kabulü Maddelere geçilmesinin reddi Değişiklik önergeleri işlemi Önergenin reddi Önergenin kabulü Alt komisyon kurulması ve alt komisyon raporu RED RAPORU Tasarının kabulü Maddenin önergeli ya da önergesiz kabulü Bütün maddeler onaylandıktan sonra tasarının tümünü oylanması Tasarının reddi 89

95 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Komisyonlar kararlarını Genel Kurul a nasıl bildirirler? Komisyonlara gönderilen tasarı ve teklifler görüşüldükten sonra bir rapora bağlanarak Genel Kurul a gönderilir. Komisyon raporu iki bölümden oluşur: Birinci bölüm, komisyonun gerekçelerini açıklayan rapor bölümüdür. Rapor bölümünde görüşülen tasarı veya teklifin adı, esas numarası, Başkanlığa geliş ve komisyonlara havale edilme tarihleri, havale edildiği komisyonlar, toplantının tarihi ve sayısı, toplantıya katılan temsilciler, tasarı veya teklif hakkında genel bilgiler, varsa alt komisyon raporu ve alt komisyonun çalışmaları hakkında bilgiler, tasarı veya teklif hakkında komisyonda ileri sürülen görüşler, komisyonca yapılan değişiklikler ve gerekçeleri, hangi üyenin hangi yönde oy kullandığı gibi hususlar yer alır. Raporun sonunda muhalif kalan üyelerin muhalefet şerhleri de yer alabilir. Komisyonlar tasarı ve teklifleri görüştükten sonra bir rapor ve bir metin hazırlayarak Genel Kurul a gönderir. İkinci bölüm, komisyonun kabul ettiği metinden oluşur. Komisyonca maddede hiçbir değişiklik yapmamışsa sadece maddenin aynen kabul edildiği belirtilir. Değişiklik yapılan maddeler ise değişiklik yapıldığı şekliyle yeniden yazılır. Yasa yapımı dışında görevleri olan komisyonlar hangileridir? Komisyonlar bölümünde şimdiye kadar kanun yapımı işiyle uğraşan komisyonlar ve komisyonlarda kanun yapım süreci anlatılmıştır. Ancak komisyonların bazıları kanun yapım sürecinde yer almazlar. Aslında denetim işlevi gören bu komisyonlar STK ların yoğun ilgisini çekebilecektir. 90

96 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Yasa yapımı dışındaki işlerle ilgili komisyonlar şunlardır: Yasa yapımı dışında görevleri olan Komisyonlar Dilekçe Güvenlik ve İstihbarat KİT Kanun tasarı ve teklifi görüşülebilmekle birlikte başka birtakım görevleri de bulunan, bir başka deyişle hem yasa yapımında rol alan hem de denetim işlevi gören veya farklı görevleri bulunan komis-yonlara da ayrıca değinmekte yarar vardır. Bu komisyonlar, İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu, Avrupa Birliği Uyum Komisyonu ve Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu dur. Yasa yapımı dışındaki görevlerinin daha ağırlıklı ve ön planda olması sebebiyle İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu da bu başlık altında incelenmiştir. Dilekçe Komisyonu nun görevi nedir? Dilekçe Komisyonu, kişilerin Anayasada tanımlanmış olan dilekçe hakkının kullanımını sağlayan bir komisyondur. Anayasaya göre vatandaşlar ve karşılıklılık esası gözetilmek kaydıyla Türkiye de ikamet eden yabancılar kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve şikâyetleri hakkında, yetkili makamlara ve - TBMM ye yazı ile başvurma hakkına sahiptir. Kendileriyle ilgi li başvuru yapanlara sonuç gecikmeksizin yazılı olarak bildirilir. Dilekçe Komisyonu bu hüküm doğrultusunda kurulmuş olan ve TBMM ye sunulan dilekçeleri inceleyerek gerekli işlemleri yapan bir komisyondur. 91

97 SİVİL T O P LUM İ Ç İ N Y A S AMA SÜREC İNE K A TILIM EL K İ T ABI TBMM de dilekçeler nereye sunulmalıdır? STK temsilcileri çeşitli taleplere ilişkin bireysel olarak dilekçe haklarını kullanarak Dilekçe Komisyonuna başvurabilirler. STK Dilekçe Komisyonuna başvurular yazılı ve elektronik başvuru olmak üzere iki şekilde yapılabilmektedir. Yazılı başvurular şahsen, posta ve faks yoluyla yapılabilir. Komisyona e-posta ile başvuru kabul edilmemektedir. Dilekçe Komisyonu nun iletişim adresleri şöyledir: Türkiye Büyük Millet Meclisi Dilekçe Komisyonu Bakanlıklar / ANKARA Telefon : 0(312) Faks : 0(312) E-posta: dilekcekom@tbmm.gov.tr Komisyona elektronik ortamda yapılacak başvurular için E-Dilekçe Programı kullanılmaktadır. E-Dilekçe Programına aşağıdaki adresten ulaşılabilir: ( 92

98 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Dilekçede aranacak şartlar nelerdir? E-Dilekçe Programına aşağıdaki adresten ulaşılabilir: DİLEKÇEDE ARANACAK ŞARTLAR ( Adres Konu ve özet

99 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Dilekçenin başvuru formu nasıldır? Dilekçe Komisyonu, vatandaşların ve karşılıklılık esası gözetilmek kaydıyla Türkiye de ikamet eden yabancıların kendileriyle veya kamuyla ilgili gördükleri dilek ve şikâyetlerini inceleyen komisyondur. Başvuru Formu TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ DİLEKÇE KOMİSYONU Konu: Tarih... /... /... Saygılarımla arz ederim. Adres: Adı Soyadı imza İlçe / İl: 94

100 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Dilekçenin verilmesi üzerine Komisyon tarafından hangi işlemler yapılır? Dilekçe Komisyonu nun; başkan, başkanvekili, sözcü ve kâtibinden oluşan Başkanlık Divanı, Komisyon a gelen dilekçeleri inceleyerek; 1. Belli bir konuyu ihtiva etmeyen, 2. Yeni bir kanunu veya bir kanun değişikliğini gerektiren, 3. Yargı mercilerinin görev alanına giren konularla ilgili olan veya haklarında bu merciler tarafından verilmiş bir karar bulunan, 4. Yetkili idarî makamlarca verilen kesin cevap suretini ihtiva etmeyen, 5. Kanunun dilekçede bulunmasını zorunlu gördüğü şartlardan herhangi birini taşımayan dilekçelerin görüşülemeyeceğini karara bağlar. Komisyon Başkanlık Divanı, bu kararlarını bastırır ve TBMM üyelerine dağıtır. Dağıtım tarihinden itibaren 15 gün içinde itiraz olunmayan Başkanlık Divanı kararları kesinleşir ve durum dilekçe sahiplerine yazılı olarak bildirilir. Komisyon Başkanlık Divanı; görüşülemeyeceğini karara bağladığı dilekçelerden, kanun olarak düzenlenmelerinde toplumsal yarar gördüklerinin birer örneğini TBMM Başkanlığına ve Başbakanlığa bilgi olarak gönderir. Komisyon Başkanlık Divanı nın görüşülmesini uygun gördüğü 95

101 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ dilekçeler ile uygun görmediklerinden süresi içinde itiraza uğrayanlar Komisyon Genel Kurulu na sevk edilir. Komisyon Genel Kurulu, kendisine gönderilen dilekçeleri inceleyerek karar konusu olup olamayacakları yönünde bir karar verir. Komisyon Başkanlık Divanı, Komisyon Genel Kurulu nca alınan kararları bastırır, bütün milletvekillerine ve bakanlara dağıtır. TBMM nin her üyesi Komisyon Genel Kurulu nun kararına, kararın dağıtım gününden itibaren 30 gün içinde gerekçeli bir yazıyla itiraz edebilir. Aksi halde, dilekçe hakkındaki karar kesinleşir. Komisyon Genel Kurulu, itiraz edilen dilekçeler için, itiraz tarihinden itibaren 30 gün içinde bir rapor düzenleyerek TBMM Başkanlığı na sunar. TBMM nin alacağı karar kesindir. Kesinleşen kararlar, dilekçe sahiplerine ve ilgili bakanlıklara bildirilir. Bakanlar kesinleşen kararlar hakkında yaptıkları işlemi, kendilerine yapılan bildiri tarihinden itibaren 30 gün içinde, Komisyon Başkanlığı na yazıyla bildirirler. Komisyon Genel Kurulu, bunlardan gerekli gördüklerinin Genel Kurulda görüşülmesini isteyebilir. Bu takdirde, Komisyon kendi görüşünü belirten bir rapor hazırlayarak TBMM Başkanlığı na sunar. STK STK temsilcileri dilekçeleri ile ilgili süreci izleyerek ve itiraz edilmesi gerektiğinde milletvekilleri ile temasa geçerek itiraz edilmesi talebinde bulunabilirler. Neden itiraz edilmesi gerektiğine ilişkin argumanlarla birlikte itiraz süresi içinde istemde bulunulduğunda, itiraz mekanizması işletilmiş olur. STK lar ayrıca komisyon üyeleriyle temasa geçerek dilekçeleri hakkında bilgi ve belge aktarabilirler. 96

102 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Dilekçe sahipleri dilekçelerinin hangi aşamada olduğunu nereden öğrenebilirler? Dilekçe hakkını e-dilekçe sistemi üzerinden kullananlar, dilekçelerinin hangi aşamada olduğunu Komisyon un internet sayfasından öğrenebilirler. Bunun için aşağıdaki adımlar izlenir: adresinden YASAMA bölümünden İhtisas Komisyonları başlığına tıklanır. Gelen komisyon listesinden Dilekçe Komisyonu seçilir. Açılan sayfada KOMİSYONA BAŞVURU başlığı ve ardından "Komisyona Elektronik Başvuru" sekmesi tıklanır. Açılan ekranda sorgulama alanlarına istenen bilgiler girilerek dilekçe sorgulaması yapılabilir. Böylece, dilekçenin hangi aşamada işlem gördüğü ve dilekçeye ilişkin karar metni görülebilmektedir. Dilekçe Komisyonu nun ilgili sayfasında dilekçelerin izlediği yol, komisyonun verdiği kararlar vb. bilgilere ulaşılması mümkündür. STK İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu nun görevleri nelerdir? İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu, dünyada ve ülkemizde insan haklarıyla ilgili konulardaki gelişmeleri izlemek, uygulamaların ilgili düzenlemelerle uyumunu sağlamak ve başvuruları incelemek amacıyla kurulmuştur. Komisyon un görevleri, 3686 sayılı İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu Kanunu nda şöyle sayılmıştır: 97

103 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ l İnsan hakları konusunda uluslararası düzeyde gerçekleşen gelişmeleri takip etmek, l Ülkemizce onaylanan uluslararası antlaşmalar ile mevzuatın uyumunu sağlamak için ulusal mevzuatta gerekli değişiklikleri önermek, İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu, dünyadaki ve ülkemizdeki insan haklarıyla ilgili konulardaki gelişmeleri izleyen, uygulamaların ilgili düzenlemelerle uyumunu sağlayan ve bu konudaki başvuruları inceleyen komisyondur. l l Kanun tasarı ve teklifleriyle kanun hükmünde kararnameleri görüşmek, istem üzerine, diğer komisyonların gündemlerinde bulunan konular hakkında görüş bildirmek, İnsan hakları ihlalleri ile ilgili bireysel başvuruları incelemek, l Gerektiğinde diğer ülkelerde gerçekleşen insan hakları ihlallerini incelemek, l İnsan hakları ihlalleri ile ilgili yıllık raporlar hazırlamak. İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu na hangi konularda başvuru yapılabilir? Komisyon kişi ve kuruluşlardan gelen ve hak ihlali içeren şikayet dilekçelerine işlem yapar. Temel hak ve özgürlüklerinden birisinin ihlal edildiğine inanan her birey ve STK Komisyon a başvuru yapabilir. Başvurularda dikkat edilmesi gereken husus ulusal ve uluslararası insan hakları belgelerinde yer alan temel hak ve özgürlüklerden birisine yönelik bir ihlalin var olması iddiasıdır. Emeklilik sorunu veya benzeri sorunlarla ilgili olarak TBMM Dilekçe Komisyonu na başvurulması gerekir. Komisyon un internet sayfasında da açıklanmış olan başvuru konuları şunlardır: 98

104 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Ayrımcılık yasağı Örgütlenme özgürlüğü Toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkı Bilim ve sanat özgürlüğü Sosyal güvenlik hakkı Çalışma hakkı Yaşama hakkı Basın özgürlüğü Aile kurma ve ailenin korunması hakkı Çalışma ve sözleşme özgürlüğü Sığınma hakkı Sağlık ve hasta hakkı İşkence yasağı Düşünce ve ifade özgürlüğü Yerleşme ve seyahat özgürlüğü Eğitim ve öğrenim hakkı İhraç, sınır dışı veya iade etme yasağı Kamu hizmetlerine girme hakkı Kötü muamele yasağı Din ve vicdan özgürlüğü Seçme ve seçilme hakkı Mülkiyet hakkı Uyrukluk hakkı Maddi ve manevi varlığı geliştirme hakkı Kölelik ve zorla çalıştırma yasağı Haberleşme özgürlüğü Hak arama hurriyeti Kadın hakları Dilekçe hakkı Azınlık hakları Kişi özgürlüğü ve güvenliği hakkı Konut Adli hata sonucu dokunulmazlığı Engelli hakları Bilgi edinme tazminat hakkı hakkı Tutuklu ve hükümlülerin hakları Adil yargılanma hakkı Özel hayatın gizliliği hakkı Çocuk hakları Yaşlıların hakları Çevre hakkı Hak ihlali içermeyenler Komisyona sunulan dilekçeler nasıl gönderilmelidir? Temel hak ve özgürlüklerinden herhangi birinin ihlal edildiğine inanan her birey ve STK Komisyona posta veya faks yolu ile ya da elden başvuru yapabilir. Komisyona e-posta yoluyla başvuru alınmamaktadır. Adres: Türkiye Büyük Millet Meclisi İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu Bakanlıklar / ANKARA Telefon: 0(312) Faks: (0.312) E-Posta: insanhaklarikom@tbmm.gov.tr 99

105 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Dilekçelerde aranan şartlar nelerdir? DİLEKÇEDE ARANACAK ŞARTLAR Dilekçinin adı, soyadı Dilekçinin imzası Tarih Adres Konu ve özet Öz veanlaşılır istek ve şikayet Resmi belgelerin fotokopisi İdari yolların tüketilmesi Yargı mercilerin görev alanına girmeme ya da bu merciler tarafından karar verilmiş olmaması Komisyonla ilgili bilgilere internet üzerinden ulaşılabilir mi, sayfada hangi bilgiler bulunmaktadır? STK İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu na Komisyon un internet adresinden ulaşılabilir. Bunun için aşağıdaki adımlar izlenmelidir: adresinden YASAMA başlığı altında gelen İhtisas Komisyonları başlığına tıklanır. Gelen komisyon listesinden İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu seçilir. Komisyon sayfasında; komisyon üyelerinden, Komisyon a başvurunun koşullarına, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ne başvuru formundan formun doldurulma yöntemine kadar çok sayıda bilgi ve belgeye ulaşılmaktadır. 100

106 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I KİT Komisyonu nun görevleri nelerdir? Sermayesinin yarısından fazlası devlete ait olan kamu kuruluş ve ortaklıkları, bir başka deyişle kamu iktisadi teşebbüsleri (KİT) meclis tarafından denetlenir. KİT lerin hesap ve işlemlerinin meclisteki denetiminin odağında KİT Komisyonu yer alır. Bu denetimin esasları, 3346 sayılı Kanun la düzenlenmiştir. 35 üyeden oluşan Komisyon un kuruluş amacı; kamu kaynağı kullanan KİT lerin durumunu, ulusal ekonomiye faydalı olabilmeleri için özerk bir tarzda, ekonominin kuralları ve gerekleri dahilinde, verimlilik ve karlılık ilkeleri doğrultusunda yönetilerek kuruluş amaçlarına ulaşılıp ulaşılmadığını, faaliyetlerinin mevzuata, kalkınma planına ve yıllık programlara uygunluğunu denetlemektir. KİT Komisyonu, sermayesinin yarısından fazlası devlete ait olan kamu kuruluş ve ortaklıklarını (KİT) Meclis adına denetleyen komisyondur. KİT Komisyonunun internet sayfasına komisyon/kit/index.htm adresinden erişilebilir. Komisyonun denetim süreci nasıl işler? KİT Komisyonu, Sayıştay raporları ve kendi belirlediği konular üzerinden incelemesini yapar. Bu raporlar, her teşebbüsün bilançosu, mali tabloları ve netice hesaplarıyla birlikte sektör analizi içerisinde performans değerlendirmesini kapsar. KİT Komisyonu nun denetlediği KİT lerin bir kısmı statülerine göre ibra edilir; genel kurulları Türk Ticaret Kanunu na veya özel kanunlara bağlı şirket ve kurumlar üzerinde ise Komisyonda sadece genel görüşme yapılır. Komisyon un çalışmaları sırasında denetlenen kuruluşların yöneticileri ve ilgili bulundukları bakanlık temsilcileri ve ilgili kurum ve kuruluş yetkilileri ile Sayıştay yetkilileri bulunur ve gerekirse dinlenir. 101

107 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ KİT lerin durumu seçilen raportörler ve kurulan alt komisyonlar eliyle incelenebilir ve kuruluşlarda yerinde inceleme yapılabilir. Komisyon, alt komisyonların ve raportörlerin raporlarını, Sayıştay raporlarını, ilgili kuruluş ve bakanlıkların görüşleriyle denetlenen kuruluşların cevaplarını birlikte ele alarak kuruluşların durumlarını inceler. Bunların bilanço ve netice hesaplarını tasvip ederek/ etmeyerek yönetim kurullarının ibra edilmesine/edilmemesine gerekçeli olarak karar verir. Komisyon un, bütün KİT leri kapsayan raporları basılıp milletvekillerine dağıtılır, TBMM tutanağına eklenir ve hükümete iletilir. Dağıtılan rapora itiraz edilirse, Komisyon un itiraza yönelik görüşünü içeren rapor üzerinde Genel Kurul da genel görüşme açılır. Genel görüşme sonunda yönetim kurullarının ibra edilmesine/edilmemesine karar verilir. İbra edilmeyen kuruluşların sorumluları hakkında genel hükümlere göre adli kovuşturma veya işlem yapılabilmesi için karar, TBMM Başkanlığı nca Başbakanlığa ve ilgili adli merciye bildirilmektedir. KİT Komisyonu nda STK katılımı söz konusu mudur? STK Uygulamada KİT Komisyonu nda STK katılımı yoktur. Hukuki olarak bir engel bulunmamasına rağmen Komisyon da böyle bir gelenek oluşmamıştır. Komisyon un, teknik anlamda mali denetim yapan bir işlev görmesi, çalışmalarında STK katkısının alınmayacağı anlamına gelmemektedir. 102

108 SİVİL T O P LUM İ Ç İ N Y A S AMA SÜREC İNE K A TILIM EL K İ T ABI Örneğin, özellikle sosyal üretim ve hizmet yönü ağır basan KİT lere ilişkin olarak, bu KİT lerin üretim veya hizmet sunumundan etkilenenleri temsil eden STK ların görüşleri, söz konusu KİT in ekonomik ve sosyal performansının değerlendirilmesine ışık tutabilecektir. Komisyon un alışık olmadığı STK katılımı, başlangıçta tereddütle karşılanma ihtimaline karşın güncel, sağlam, analitik verilerle desteklenmiş görüşler sayesinde uygulamaya geçebilir. Avrupa Birliği (AB) Uyum Komisyonu nun görevleri nelerdir? AB Uyum Komisyonu, Türkiye nin AB ye katılım sürecine ilişkin gelişmeleri izlemek ve müzakere etmek, AB deki gelişmeleri takip etmek ve bu gelişmeler konusunda TBMM yi bilgilendirincelemek üzere 4847 sayılı Kanun la kurulmuştur. Komisyonun internet sayfasına adresinden erişilebilir. 26. Dönem de 25 üyeden oluşturulan Komisyon un üyeleri belirlenirken İngilizce veya Fransızca yı anlama, konuşma ve yazma düzeylerinde iyi bilen, AB hukuku alanında uzman milletvekillerine öncelik tanınmaktadır. AB üyelik sürecine Meclis düzeyinde katkı sağlayan Komisyon un görevleri; l inceleyerek komisyonlara görüş sunmak, l Türkiye nin AB ye katılım sürecine ilişkin gelişmeleri izlemek ve müzakere etmek, l Her yasama yılının sonunda Türkiye nin AB ye katılım sürecin- 103

109 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ AB Uyum Komisyonu, Türkiye nin AB ye katılım sürecine ilişkin gelişmeleri izleyen ve müzakere eden, AB deki gelişmeleri takip eden ve bu gelişmeler konusunda TBMM yi bilgilendiren, kanun tasarı ve tekliflerinin AB mevzuatına uygunluğunu inceleyen komisyondur. deki gelişmelere ve Komisyon un o yılki faaliyetlerine ilişkin bir değerlendirme raporu hazırlamak ve TBMM nin ve hükümetin bilgisine sunmak, l AB deki gelişmeleri takip etmek, gerektiğinde yurt dışında incelemelerde bulunmak ve bu gelişmeler konusunda TBMM ni bilgilendirmek, l AB kurumları ile diğer üye ve aday ülke eş parlamentoları ve AB komisyonlarıyla ilişkileri yürütmek, l AB ye katılım konusunda TBMM nin çalışmalarına ilişkin gerekli bilgi ve dokümanları temin etmek, l AB ye katılım konusunda kamuyu bilgilendirici etkinlikler düzenlemek. Komisyon, görevleri ile ilgili olarak, bakanlıklardan, genel ve katma bütçeli dairelerden, mahalli idarelerden, üniversitelerden ve diğer kamu kurum ve kuruluşları ile özel kuruluşlardan bilgi istemek ve ilgililerini çağırıp bilgi almak yetkilerine sahiptir. Komisyon gerekli gördüğünde uygun bulacağı uzmanların bilgilerine başvurabilir. Ankara dışında ve yurt dışında da çalışabilir. AB Uyum Komisyonu STK lar için önemli midir? AB Uyum Komisyonu, AB müzakere sürecini izleyen, AB müktesabatına uyumu gözeten, AB mevzuatı çerçevesinde kanun tasarı ve tekliflerini görüşen bir komisyondu. STK AB üyelik süreciyle yakından ilgilenen STK ların Komisyon la iletişim sağlamaları; AB üyelik süreciyle, AB mevzuatına uyumla ilgili konulardaki talep, görüş ve önerilerini iletmeleri yararlı olacaktır. Uygulamada Komisyon da STK katılımının oldukça zayıf kaldığı görülmektedir. 104

110 SİVİL T O P LUM İ Ç İ N Y A S AMA SÜREC İNE K A TILIM EL K İ T ABI Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu nun (KEFEK) görevleri nelerdir? KEFEK, kadın haklarının korunması ve geliştirilmesi, kadın erkek eşitliğinin sağlanmasına yönelik çalışmalar yürütmek, ülkemizdeki ve uluslararası alandaki gelişmeleri izlemek üzere 5840 sayılı Kanun la kurulmuştur. KEFEK in internet sayfasına komisyon/kefe/index.htm adresinden erişilebilir. Komisyon un üyeleri belirlenirken kadın milletvekilleri ile insan hakları konusunda uzman milletvekillerine öncelik tanınır. Komisyon un 26. Dönem de 25 olarak belirlenen üyelerinden 8 ini erkek milletvekilleri oluşturmaktadır. KEFEK, kadın haklarının korunması ve geliştirilmesi, kadın erkek eşitliğinin sağlanmasına yönelik çalışmalar yürütmek, ülkemizdeki ve uluslararası alandaki gelişmeleri izlemek üzere kurulan komisyondur. KEFEK in görevleri; Kadın erkek eşitliği konusunu ilgilendiren kanun tasarı ve tekliflerini görüşerek Anayasaya, uluslararası gelişmelere ve yükümlülüklere uygunluğunu incelemek. Her yasama yılı sonunda ülkemizde kadın erkek eşitliğinin sağlanmasına yönelik gelişmelere ve Komisyon un o yılki faaliyetlerine ilişkin bir değerlendirme raporu hazırlamak. Kadın hakları ile kadın erkek eşitliğini sağlamaya yönelik olarak diğer ülkelerdeki ve uluslararası kuruluşlardaki gelişmeleri takip etmek ve TBMM yi bilgilendirmek. Kadın erkek eşitliği konusunda TBMM nin çalışmalarına ilişkin gerekli bilgi ve dokümanları sağlamak. Taraf olunan uluslararası anlaşmaların kadın erkek eşitliği ve kadın hakları konusundaki hükümleri ile Anayasa ve diğer ulusal mevzuat arasında uyum sağlamak için yapılması gereken değişiklikleri ve düzenlemeleri belirlemek. 105

111 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Kadın erkek eşitliğinin ihlaline ve toplumsal cinsiyete dayalı ayrımcılığa dair iddialar ile ilgili başvuruları incelemek ve gerekli gördüğü hallerde ilgili mercilere iletmek. Kadın erkek eşitliği konusunda kamuyu bilgilendirici etkinlikler düzenlemek. Komisyon görevleri ile ilgili olarak; Kamu idareleri ile gerçek ve tüzel kişilerden bilgi isteyebilir, ilgililerini çağırarak bilgi alabilir. Görev alanıyla ilgili faaliyet gösteren kamu kurum ve kuruluşları, üniversiteler, STK lar ile kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarının çalışmalarından yararlanabilir. Uygun bulacağı uzmanların bilgisine başvurabilir. Ankara dışında çalışabilir. Yurt dışında çeşitli çalışmalarda bulunabilir ve etkinliklere katılabilir. KEFEK STK lar için neden önemlidir? Komisyon, kadın hakları konusunda faaliyet gösteren STK ların muhakkak irtibat halinde olmasını gerektiren bir komisyondur. Komisyonun kuruluş kanununda, Komisyon un görev alanıyla ilgili faaliyet gösteren STK ların çalışmalarından yararlanabileceğinin belirtilmiş olması çok önemlidir. Çünkü ilk kez Meclis le ilgili bir düzenlemede sivil toplum örgütü açıkça belirtilmiştir. Diğer komisyonlar, İçtüzükte ve komisyon kanunlarında yer alan fikirlerini almak üzere uzmanlar çağırma/uygun bulacağı uzmanların bilgisine başvurma yetkisine sahiptir hükmünden hareketle STK larla irtibat sağlamaktadır. Komisyon un yasa yapımıyla birlikte denetim işlevi de vardır. 106

112 SİV İ L T O P LUM İ Ç İ N Y A S A M A S Ü R E C İ N E KA T I L I M EL K İ T A B I Kadın erkek eşitliğinin ihlal edildiğini veya toplumsal cinsiyete dayalı ayrımcılık yapıldığını düşünen STK lar mektupla veya faksla Komisyon a başvurabilirler. STK Dilekçelerde konuyla ilgili bilginin yanı sıra başvuru sahibinin adı-soyadı, adresi ve imzası mutlaka bulunmalıdır. KEFEK in gerek kadın erkek eşitliği konusundaki yasal düzenlemeleri görüşebilmesi, gerek kadınların yaşadığı sorunları, bu alandaki iddiaları ve başvuruları araştırıp inceleyebilmesi, ulusal ve uluslararası gelişmeleri izleyip girişimlerde ve çeşitli faaliyetlerde bulunabilmesi, ilgili STK ların diyalog ve işbirliğine geçmesi için yeterli nedenlerdir. Yetkileri bakımından dinamik bir komisyon olan KEFEK le sağlıklı bir STK ilişkisi kurulması ve yürütülmesi, yeni kurulmuş olan Komisyon un etkinliğini de artıracaktır. Adres: TBMM Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu Bakanlıklar / ANKARA Tel: 0(312) Faks: 0(312) E-Posta: kefek@tbmm.gov.tr Güvenlik ve İstihbarat Komisyonu nun görevleri nelerdir? Güvenlik ve İstihbarat Komisyonu, tarihli ve 6532 sayılı Devlet İstihbarat Hizmetleri ve Millî İstihbarat Teşkilatı Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun uyarınca kurul-muştur. Komisyon, söz konusu Kanun ve Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğü uyarınca faaliyet gösteren ve denetim görevini haiz bir ihtisas komisyonu olup üye sayısı on yedidir. Komisyonun internet sayfasına üzerinden YASAMA başlığı altında gelen İhtisas Komisyonları adresinden erişilebilir. 107

113 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Güvenlik ve İstihbarat Komisyonunun görevleri: 1. Başbakanlıkça; MİT Müsteşarlığı, Emniyet Genel Müdürlüğü, Jandarma Genel Komutanlığı ve Mali Suçları Araştırma Kurulu Başkanlığı tarafından yürütülen güvenlik faaliyetlerine ve istihbari nitelikteki faaliyetlere ilişkin olarak hazırlanacak yıllık raporlar üzerine hazırlanacak ve mart ayı içinde Komisyona sunulacak yıllık rapor hakkında, raporun kendisine intikalinden itibaren doksan gün içinde inceleme ve görüşmelerini tamamlayarak bir rapor hazırlamak ve raporu bu süre içinde Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığına sunmak, 2. Millî güvenliğe ilişkin konularda görüş ve öneriler sunmak, 3. Güvenlik ve istihbarat konularında uluslararası alanda kabul gören gelişmeleri izlemek, 4. Kendi faaliyetlerine ilişkin rapor hazırlamak, 5. Güvenlik ve istihbarat hizmetleri sırasında elde edilen kişisel verilerin güvenliğini ve bireyin hak ve özgürlüklerini koruyucu öneriler geliştirmektir. Komisyon görüşmeleri kapalı oturumla yapılır ve bu oturumlarda Komisyon üyeleri, ilgili bakanlar, görevli hükümet temsilcileri ve Komisyonda görev yapan uzmanları ile stenograflardan başkası bulunamaz. Komisyon çalışmalarına ilişkin bilgi ve belgelerin saklanmasında ve korunmasında gizlilik esastır. Komisyon görüşmelerine katılanlar ile bu görüşmelere herhangi bir suretle vâkıf olanlar, Komisyon çalışmaları ve görüşülen konular hakkında hiçbir açıklama yapamaz ve bunları sır olarak saklamakla yükümlüdür. Güvenlik ve İstihbarat Komisyonu nda STK katılımı söz konusu mudur? Kuruluş mevzuatı gereğince Güvenlik ve İstihbarat Komisyonu nda STK katılımı söz konusu değildir. 108

114 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Genel Kurul görüşmelerin yapıldığı, kanunların ve TBMM kararlarının nihai olarak kabul edildiği yerdir. 109

115 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I D GENEL KURULDA KANUN YAPIM SÜRECİ Genel Kurul Gündemi genellikle Danışma Kurulu veya siyasi parti gruplarının önerileri üzerine Genel Kurul ca alınan kararlarla şekillenir. 107

116 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ ilişkin komisyon raporları bastırılıp dağıtıldıktan sonra Genel Kurul gündeminde sıraya girer ve sırası gelince veya öne alınınca görüşülür. Kanun yapmak TBMM Genel Kurulu nun en önemli işlevlerinden birisidir. Genel Kurul da kanun yapım süreci usul açısından birtakım kurallara bağlanmıştır. Bu kurallara uymamak, çıkan kanunu şekil açısından sakatlayarak Anayasa Mahkemesi nin iptal kararı vermesine neden olabilir. Bu nedenle Genel Kurul çalışmalarında aşağıda incelenen kurallara titizlikle uyulmaya çalışılır. görüşmelerine ne zaman başlanabilir? Basılmış bir komisyon raporunun Genel Kurul gündemine alınması için dağıtılmasının üzerinden 48 saat geçmesi gerekir. Bu süre geçtikten sonra o iş Genel Kurul gündeminin kanun tasarı ve tek- Kurulu önerisi üzerine, Genel Kurul tarafından aksi yönde bir karar verilirse bu süre geçmeden de o işin Genel Kurul gündemine ve ön sıralara alınması mümkündür. Bir komisyon raporunun Genel Kurul gündemine alınması onun hemen görüşülebileceği anlamına gelmez. Çünkü Genel Kurul gündeminin oluşturan başka kısımlar ve her kısımda çok sayıda iş vardır. Genel Kurul un gündemi hangi kısımlardan oluşur? Genel Kurulun gündemi aşağıdaki sekiz kısımdan oluşur: 1. Başkanlığın Genel Kurul a sunuşları 2. Özel gündemde yer alacak işler 3. Seçim 4. Oylaması yapılacak işler 5. Meclis soruşturması raporları 6. Genel görüşme ve meclis araştırması yapılmasına dair öngörüşmeler 7. Sözlü sorular. 111

117 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I İstisnalar hariç, Genel Kurul un her birleşiminde gündeme geçmeden önce en az 3 milletvekiline gündem dışı söz verilmektedir. Dolayısıyla gündem maddeleri içinde yer almamakla birlikte Genel Kurul görüşmelerinin başında gündem dışı konuşmalar yapılmaktadır. Dönem başında, Salı günlerinin denetim konularına ayrılması, Salı ve Çarşamba günleri 1 saat sözlü soru görüşülmesi, Çarşamba günü sözlü sorulardan sonra ve Perşembe günü kanun tasarı ve teklifl rinin görüşülmesi, sunuşların ve seçimlerin her gün yapılabilmesine yönelik bir karar alınmaktadır. Ancak uygulamada Danışma Kurulu veya siyasi parti grubu önerilerinin Genel Kurul tarafından kabul edilmesiyle kısımların görüşme günlerinde değişiklikler yapılmaktadır. Genel Kurul görüşmeleri genellikle 3 milletvekilinin gündem dışı konuşması ile başlar. Genel Kurul gündeminin önemli kısmı kanun tasarı ve tekliflerinin görüşmelerine, sunuşlara ve sözlü sorulara ayrılmaktadır. Genel Kurul gündeminin önemli bir bölümünü Başkanlığın Genel Kurul a sunuşları, sözlü sorular, kanun tasarı ve teklifleri ile komisyonlardan gelen diğer işlerin görüşmeleri oluşturur. Diğer gündem maddeleri için göreceli olarak daha az zaman harcanır. Kanun tasarı ve teklifleri ile komisyonlardan gelen diğer işler kısmında neler bulunmaktadır ve sıralama nasıl oluşmaktadır? Genel Kurul gündeminin bu bölümünde komisyonların rapora bağladıkları kanun tasarı ve teklifleri ile dokunulmazlığın kaldırılmasına ilişkin Karma Komisyon raporları yer almaktadır. Kural olarak bu kısma giren her yeni iş, en son sırada yer alır. Danışma Kurulu nun önerisiyle Genel Kurul tarafından aksine bir karar alınmadıkça bu kısımdaki işler sırası geldiğinde görüşülür. Ancak bu kısımda yer alan işlerin sayıca fazla olması nedeniyle gündeme yeni giren ve son sıraya yerleşen bir işin görüşülmesi pek mümkün değildir. Bu nedenle uygulamada Danışma Kurulu önerisiyle Genel Kurul tarafından bu kısımda yer alan işlerin sırası çok sık değiştirilmekte ve kanunlaşması istenen işler ön sıraya alınarak görüşülmektedir. Dolayısıyla, Genel Genel Kurul gündemi (hangi tasarı ve tekliflerin görüşüleceği) genellikle Danışma Kurulu veya siyasi parti gruplarının önerisi üzerine Genel Kurul ca alınan kararlarla Salı günleri haftalık veya iki haftalık olarak düzenlenmektedir. 112

118 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Komisyon raporunun görüşmelerinde hükümet ve komisyon temsilcisi Genel Kurul da hazır bulunur. STK Kurul gündeminde yer alan bir komisyon raporunun son sıralarda bulunması görüşülmeyeceği anlamına gelmediği gibi, bir işin ön sıralarda bulunması da yakın zamanda görüşüleceği anlamına gelmez. Görüşülmesine başlanacak bir sıra sayısı için kimlerin Genel Kurul da bulunması zorunludur? Genel Kurulda bir komisyon raporunun (sıra sayısının) görüşmelerine başlayabilmek için hükümeti temsilen bir bakanın ve esas komisyonu temsilen komisyon başkanının veya yetkili bir komisyon üyesinin Genel Kurul da hazır bulunması gerekir. Hükümet ve komisyon temsilcisi olmadan komisyon raporunun görüşmelerine başlanamaz. Hükümet temsilcisinin mutlaka, görüşülmekte olan tasarı ya da teklifle ilgili bakan olması gerekmez. Herhangi bir bakanın varlığı görüşmelere başlamak için yeterlidir. Ancak rapor üzerinde soru cevap işlemi yapılacağından ve önergelerle ilgili olarak görüş sorulacağından bakanlar genellikle kendilerini ilgilendiren tasarı veya tekliflerin görüşmelerinde Genel Kurul da hazır bulunur. Komisyonu ancak komisyon başkanı, başkanvekili ya da sözcüsü temsil edebilir. Komisyonda o rapor için özel sözcü seçmiş olması durumunda, özel sözcüler de komisyonu temsil edebilir. Hükümet ve esas komisyon temsilcileri komisyon raporunun görüşmeleri sırasında Genel Kurul da komisyona ayrılmış bölümde birlikte otururlar. Bu bölüm birleşimi yöneten başkanın sağ tarafındadır. Komisyon sıralarında ayrıca ilgili bakanlık bürokratları yer almakta ve özellikle soru-cevap bölümlerinde hükümet temsilcisi bakana destek vermektedirler. Gizli oturum kararı alınmadığı sürece görüşmeler halka açık olup, TBMM İnternet Sitesi üzerinden görüşmeler süresince, TRT 3 kanalı üzerinden ise saat 19:00'a kadar TBMM Televizyonu ndan canlı olarak yayınlanmaktadır. 113

119 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Tasarı ve tekliflerin görüşülmesi nasıl bir sürece tabidir? Genel Kurul da tasarı ve teklifler üzerindeki görüşmeler; konuşmalar, soru cevap işlemi, önerge işlemi ve oylamalar biçiminde dört ana kısımdan oluşmaktadır. Görüşme süreci şöyle sınıflandırılabilir Tasarı /Teklif Görüşmeleri Tümü üzerinden görüşme Maddeler üzerinden görüşme Tümünün oylanması Konuşmalar Konuşmalar Oylamadan önce son konuşma Hükümet adına Hükümet adına Esas Komisyon Adına Esas Komisyon Adına Gruplar adına Gruplar adına Şahıslar adına Şahıslar adına Soru Cevap Soru Cevap Maddelere geçilmesinin İnsan oylanması Haklarını İnceleme Önerge işlemi Oylama Tasarı ve teklifl rin görüşülmesinde izlenecek süreç aşağıdaki gibidir: 114

120 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Tasarı veya tekliflerin Genel Kurul da önce tümü, sonra maddeleri üzerinde görüşme yapılır. Tümü üzerindeki görüşme; konuşmalar, soru-cevap işlemi, maddelerine geçilmesinin oylanmasından oluşur. Maddeler üzerindeki görüşmeler; konuşmalar, soru-cevap işlemi, değişiklik önergesi işlemi ve oylamadan oluşur. STK Tasarı veya teklin tümünün görüşmelerine başlanır. Bu bölümde konuşmalardan sonra tasarı veya teklifin tümü üzerinde soru cevap işlemi yapılır. Sonrasında tasarının maddelere geçilmesi oylanır. Maddelere geçilmesi reddedilirse tasarı ya da teklif reddedilmiş olur. Tasarı veya teklifin maddelerine geçilmesi kabul edilirse maddeler üzerinde görüşmeler başlar. Her madde üzerinde konuşmalar yapılır. Konuşmalardan sonra soru cevap işlemi ve hemen arkasından önerge işlemi yapılır. Her madde ayrı ayrı oylanır. Maddelerin tamamının aynen ya da değiştirilerek kabulünden sonra tasarının veya teklifin tümünün oylanmasından önce istemleri halinde oyunun rengini açıklamak üzere bir milletvekiline lehte, bir milletvekiline de aleyhte söz verilir. Bu konuşmalardan sonra tasarı ya da teklifin tümü oylanır. Oylama sonucunda tasarı ya da teklif kabul ya da red edilmiş olur. STK temsilcileri konuya ilişkin görüş, öneri ve sorularını siyasi parti grupları veya şahısları adına konuşma yapacak milletvekillerine önceden iletmek suretiyle Genel Kurul da gündeme gelmesini ve tartışılmasını sağlayabilirler. Tasarı ve tekliflerin görüşülmesinde kimler ne kadar süreyle konuşabilir? Genel Kurul da yapılan görüşmelerin amacı; her türlü düşünce, görüş ve önerinin milletvekilleri tarafından özgürce ifade edilmesini, böylece tasarı veya teklifin lehinde ya da aleyhindeki görüşlerin sağlıklı bir şekilde dile getirilmesini sağlamaktır. Tasarı veya tekliflerin Genel Kurul daki görüşmelerinde söz alabilecek olanlar hükümet, komisyon, siyasi parti grupları temsilcileri ve şahsı adına iki milletvekilidir. Genel Kurul da bir tasarı ya da teklifin tümü üzerinde siyasi par- 115

121 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I ti grupları adına 20 dakika konuşulabilir. Gruplar adına yapılacak konuşmaların toplam süresi siyasi parti grubu sayısına göre değişmektedir. Örneğin TBMM de 4 grubun bulunması halinde gruplara verilecek toplam süre 80 dakika olur. Görüşmelerde iki milletvekilinin de şahsı adına konuşma hakkı vardır. Grup kuramayan siyasi parti üyeleriyle bağımsızlar, milletvekillerinin şahısları adına kullanabilecekleri söz hakkını kullanabilirler. Ancak grubu bulunan siyasi parti mensubu milletvekilleri de şahısları adına söz alabilirler. Bir milletvekili şahsı adına tasarı veya teklifin tümü üzerinde 10 dakika konuşabilir. TBMM de 4 siyasi parti grubunun temsil edildiği bugünkü durumda tasarı veya teklifler üzerinde gruplar ve şahıslar adına yapılacak konuşmaların süresi toplam 100 (sırasıyla 80 ve 20) dakikadır. Tasarı ya da teklif üzerinde konuşma hakkı olan bir başka aktör hükümettir. Hükümet temsilcisi tasarı ya da teklifin tümü üzerinde 20 dakika konuşabilir. Tasarı ya da teklifle ilgili esas komisyonun da 20 dakika konuşma hakkı vardır. Ancak komisyon temsilcileri genellikle konuşma yapmamayı tercih etmektedir. Tasarı veya tekliflerin Genel Kurul da tümünün görüşmeleri sırasında siyasi parti grupları, hükümet ve komisyon adına yapılacak konuşmaların süresi 20 şer dakika, iki milletvekilinin şahısları adına yapacakları konuşmaların süresi 10 ar dakikadır. Maddelerin görüşmelerinde bu süreler yarıya düşer. Maddeler üzerindeki görüşmelerde yine, hükümet, komisyon, siyasi parti grupları temsilcileri ve şahsı adına iki milletvekili konuşabilir. Maddeler üzerindeki görüşmelerde süre, tümü üzerindeki konuşmalardaki sürenin yarısı kadardır. Konuşmacılar hangi sırayla konuşur? Öncelikle, siyasi parti grup temsilcilerine istem sırasına göre söz verilir. Siyasi parti gruplarından önce şahısları adına konuşma yapılamaz. Şahıslar adına ise söz isteyen ilk iki milletvekiline söz verilir. Şahıslar adına söz talebi için yapılan başvuruların aynı anda olması halinde kura çekilir. Esas komisyon ve hükümet istediği zaman konuşabilir. Esas komisyon ve hükümetin şahıslar adına yapılan ikinci konuşmadan sonra söz alması durumunda İçtüzüğün son söz milletvekilinin- 116

122 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Genel Kurul görüşmelerinde önce istem sırasına göre siyasi parti gruplarına, sonra da şahısları adına milletvekillerine söz verilir. Hükümet ve esas komisyon temsilcisi istediği sırada konuşabilir. STK dir kuralı gereği şahsı adına bir milletvekiline daha konuşma hakkı doğmaktadır. Bu nedenle uygulamada esas komisyon ve hükümetin genellikle şahsı adına konuşan birinci milletvekilinden sonra konuştukları görülmektedir. Soru- cevap süresi ne kadardır ve kimler soru sorabilir? Soru ve cevap süresi tasarı ya da teklifin tümü üzerinde 20 dakika, maddelerin her biri üzerinde 10 dakikadır. Bu sürelerin yarısı sorular için, yarısı da cevaplar için kullanılır. Soru sormak isteyen milletvekili sayısının çok olması halinde genellikle her milletvekiline bir dakikalık soru sorma süresi tanınmaktadır. Dolayısıyla tasarı veya teklifin tümü üzerinde genellikle 10 civarında milletvekilinin soru sorduğu görülmektedir. Cevap veren bakanların da kalan sürede yanıtlayabildikleri kadar soruyu yanıtladıkları ve bazı sorulara yazılı cevap vermeyi taahhüt ettikleri görülmektedir. İlgili bakanın kendisine ayrılan 10 dakikalık cevap süresinin tamamını kullanmaması halinde varsa sıradaki milletvekillerine soru sormak için söz verilmektedir. STK lar görüşülen tasarı veya teklife ilişkin hazırlamış oldukları soruları milletvekillerine ulaştırmak suretiyle, bu soruların Genel Kurul da gündeme gelmesini sağlayabilirler. Maddelere geçmek ne demektir, maddelere geçilmesi reddedilirse ne olur? Kanun tasarısı veya teklifinin tümü üzerindeki görüşmelerde önce konuşmalar, sonra da soru-cevap bölümüyle o işin bütün yönleri tartışmaya açılmaktadır. Bu görüşmeler sonunda milletvekilleri tasarı ya da teklifin neyi amaçladığı, neleri sağladığı, yarar ve zararlarının ne olduğu konularında ayrıntılı olarak bilgilenirler ve kanaatlerini oluştururlar. Bu kanaatlerin ifade edilmesini sağlayan mekanizma oylamadır. İçtüzük bu noktada Genel Kurul a madde görüşmelerine geçmeden tasarı veya teklifi reddetme imkanı tanımıştır. Kanun tasarı veya teklifinin maddelerine geçilmesinin reddi, tasarı veya teklifin reddi demektir. Bu, Genel Kurul un söz konu- 117

123 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I su düzenlemenin yapılmasını istemediği anlamına gelir. Reddedilen tasarı ya da teklifin, ret tarihinden itibaren bir tam yıl geçmedikçe yenilenmesi mümkün değildir. Bir madde nasıl görüşülür ve nasıl değiştirilir? Madde üzerindeki görüşmeler yukarıda aktarıldığı gibi esas komisyon, hükümet, siyasi parti gruplarının 10 ar dakikalık ve şahsı adına iki milletvekilinin 5 er dakikalık konuşmasıyla başlar. Konuşmalar tamamlandıktan sonra kafalarda oluşan soruların giderilmesi için 10 dakikalık soru-cevap bölümü gelir. Bundan sonra artık karar aşamasına geçilmiştir. Milletvekilleri maddeyi değiştirerek kabul etmek isterlerse önerge/önergeler verirler. Önergeler görüşülür ve oylanır. Genel Kurul değişiklik yapmak isterse önergeleri kabul eder. Değişiklik yapılmak istenmezse önergeler reddedilir ve madde komisyondan geldiği şekliyle oylanır. Önergenin/önergelerin kabulü halinde, madde önergede/önergelerde öngörülen değişiklikler doğrultusunda oylanır. Değişiklik önergesi ne demektir, hangi türleri vardır, kimler tarafından ne zaman verilebilir? Değişiklik önergesi görüşülmekte olan tasarı ya da teklifin maddelerinde değişiklik yapmayı sağlayan bir araçtır. Önergeler şöyle sınıflanabilir Maddenin değiştirilmesi Tümüyle değiştirilmesi Fıkra, bent, cümle değiştirilmesi Maddeye ekleme ve çıkarma Fıkra, bent, cümle ibare eklenmesi Fıkra, bent, cümle ibare çıkarılması Değişiklik Önergeleri Madde eklenmesi Madde çıkarılması Yeni Madde Ek Madde Geçici Madde Tümü görüşülen tasarı veya teklifin maddelerine geçilmesinin reddi, tasarı veya teklifin reddi demektir. Maddelere geçilmesinin kabulü, tasarı veya teklifin her maddesinin sırasıyla görüşülmesine yönelik irade beyanıdır. Tasarı veya teklifin bir maddesinin Genel Kurul daki görüşmelerinde siyasi parti grupları, şahısları adına iki milletvekili, hükümet ve esas komisyonun konuşma hakkı vardır. Konuşmaların ardından soru cevap bölümü gelir. Varsa değişiklik önergeleri işleme alındıktan sonra, madde oylanıp kabul veya reddedilerek görüşme süreci sona erer. İbarede değiştirilmesi 118

124 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Önerge konusu Genel Kurul çalışmalarında en çetrefilli konulardan birisidir. Önergeyle yapılabilecek değişikliğin sınırı her zaman için tartışma konusudur. Kanun yapım tekniği açısından, bir tasarı ya da teklifin komisyon tarafından kabul edilmiş bir maddesi üzerinde değişiklik yapma konusunda önemli bir sorun yoktur. Önergeyle maddenin tamamı, bir fıkrası, bendi, cümlesi, ibaresi değiştirilebileceği gibi bunların çıkarılmasına ya da yenilerinin eklenmesine karar verilebilir. Genel Kurul, komisyon metnindeki bir maddeyi istediği şekilde değiştirebilir. Tasarı veya teklife ek, geçici ve yeni maddeler de ilave edilebilir. Ancak, komisyon metninde düzenlenen kanunun dışında başka bir kanunda değişiklik öngören bir maddenin söz konusu tasarı veya teklife eklenmesi mümkün değildir. Bu şekildeki önergeler Başkanlıkça işleme alınmamaktadır. Komisyon metninde bulunmamakla birlikte, komisyon metninde düzenlenen kanunun başka bir maddesinde değişiklik öngören önergeler üzerinde ise yeni bir madde olarak görüşme açılır. Bu tür maddeler komisyon tarafından görüşülmemiş olduğundan, öncelikle komisyonun bu konuda bir karar vermesi sağlanmalıdır. Bu durumda komisyon üye tamsayısının salt çoğunluğunun Genel Kurul da komisyona ayrılan bölümde hazır bulunması gerekir. Usul olarak önce yeni madde ihdasına dair önerge okutulur, sonra da esas komisyonun salt çoğunluğunun bulunup bulunmadığı kontrol edilir. Komisyon salt çoğunluğu yoksa bu tür önergeler işleme alınmaz. Komisyonun salt çoğunlukla önergeye katılması halinde o önerge üzerinde bir madde gibi işlem yapılır. Görüşülmekte olan tasarı veya teklife geçici bir madde eklenmesine dair önergelerde de komisyonun salt çoğunluğu aranmaktadır. Değişiklik önergeleri; milletvekilleri, esas komisyon veya Hükümet tarafından verilebilir. Önergeler, henüz tasarı ya da tek- 119

125 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I lif üzerindeki görüşmeler başlamamışsa tek bir milletvekilinin imzası ile verilebilir. Milletvekilleri basılı komisyon raporunun (sıra sayısının) dağıtılmasından itibaren o işin görüşmeleri başlayıncaya kadar tek imzayla önerge verebilirler. Ancak, görüşmelere başlandıktan sonra verilecek değişiklik önergelerinde en az 5 milletvekilinin imzasının bulunması zorunludur. Önergeler, ilgili madde üzerinde önerge işlemi başlayıncaya kadar verilebilir. Önergeler okunmaya başlandıktan sonra verilenler işleme alınmaz. Değişiklik önergesinin aşağıda belirtilen şartları taşıması gerekmektedir: Değişiklik önergesi TBMM Başkanlığı na hitaben yazılır. Önergelerde, değiştirilmesi, kaldırılması veya eklenmesi istenen hükümler açıkça belirtilir. Açık olmayan ve şarta bağlı önergeler işleme konulmaz. Değişiklik önergeleri gerekçeli olarak verilir. Gerekçesiyle birlikte değişiklik önergesi 500 kelimeden fazla ise, önerge sahibi önergesine 500 kelimeyi geçmeyen bir özet eklemek zorundadır. Bu durumda Genel Kurul da özet okunur. Önergenin tamamı ise tutanağa eklenir. Komisyon raporunu destekleyici yönde imzası bulunan komisyon üyesi Genel Kurul da değişiklik önergesi veremez veya verilmiş bir önergeye imza atamaz. Milletvekilleri sva sayısının dağıtılmasından itibaren o işin görüşmeleri başlayıncaya kadar tek imza ile önerge verebilirler. Ancak, görüşmelere başlandıktan sonra verilecek önergelerde en az 5 millekvekilinin imzasının bulunması zorunludur. Milletvekilleri tarafından her madde için en fazla 7 önerge verilebilirken, komisyon ve hükümetin verebileceği önergelerin sayısında herhangi bir sınırlama yoktur. Her siyasî parti grubuna mensup milletvekillerinin birer önerge verme hakkı saklıdır. Ancak bu hak; ilgili siyasî parti grubuna mensup milletvekillerince kullanılmaması halinde, diğer siyasî parti grubuna mensup olanlarla grubu olmayan veya bağımsız milletvekilleri tarafından kullanılabilir. Başka bir ifadeyle her siyasi parti grubuna mensup milletvekiinin en az 1 önergesi işleme alınır. 120

126 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Değişiklik önergesiyle maddenin tamamı, bir fıkrası, bendi, cümlesi, ibaresi değiştirilebileceği gibi bunların çıkarılmasına ya da yenilerinin eklenmesine karar verilebilir. Değişiklik önergesiyle komisyon tarafından hazırlanan kanun metnine ek, geçici veya yeni madde ilave edilebilir. Esas komisyon, hükümet ve milletvekilleri tarafından değişiklik önergesi verilebilir. Değişiklik önergeleri önce veriliş, sonra aykırılık sırasına göre okunur ve işleme alınır. İlk okuma sırasında önergenin gerekçesi okunmaz. Önergelerin ilk okunması sırasında beşten fazla imzalı önergelerde ilk beş imza okunur, önerge tutanağa eklenir. Aykırılık sırasına göre yapılan ikinci okumada, sadece ilk imza sahibinin adı, soyadı ve seçim çevresi belirtilerek imzalayan milletvekili sayısı belirtilir. Önerge ikinci kez okunduktan sonra işleme alınır. Komisyonun kabul ettiği maddeler üzerinde değişiklik önergesi verildiğinde komisyon temsilcisinin komisyon sıralarında tek başına oturması yeterlidir ve kendisine önergeyle ilgili görüş sorulduğunda önergeye katılmadığını söylemesi gerekir. Çünkü komisyon temsilcisinin görevi komisyon metnini savunmaktır. Komisyonun aldığı kararda değişiklik öngören bir önergeye komisyon temsilcisinin katılması, komisyon kararını savunmadığı anlamına gelir ki, bu komisyon temsilcisinin komisyon sıralarda bulunmasını anlamsız kılar. Komisyon temsilcisinin komisyon metninin değiştirilmesinin isteyen önergelere katıldığını ifade edebilmesi için, komisyon sıralarında toplantı yetersayısını yani komisyon üye sayısının 1/3 ünü teşkil edecek sayıda komisyon üyesinin de oturması ve aynı görüşte olması zorunludur. Uygulamaya bakıldığında önergeler şöyle işlem görmektedir: İlk olarak önergeler geliş sırasına göre okunur. Daha sonra aykırılık sırasına göre önergeler tekrar okutulup işleme alınır. İkinci okumadan sonra birleşimi yöneten başkan, komisyon ve hükümet temsilcisine önergeye katılıp katılmadıklarını sorar. Komisyon veya hükümetin katılmadığı önerge hakkında önerge sahibinin 5 dakikalık konuşma hakkı vardır. Önerge sahibi konuşmak yerine önergenin gerekçesinin okunmasını da isteyebilir. Daha sonra önerge işaret oyuna sunulur. Önergenin kabul edilmesi halinde o madde kabul edilen önerge doğrultusunda oya sunulur. 121

127 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I STK lar için değişiklik önergeleri, komisyon metninin Genel Kurul da değiştirilmesini sağlayacak bir araçtır. Ancak bir önergenin kabul edilebilmesi için hükümet ve komisyon temsilcisinin desteğini alması neredeyse zorunludur. Komisyon ve hükümetin katılmadığı önergeler, bir iki istisna dışında reddedilmektedir. Hükümetin olumsuz yaklaşımının önceden belli olması durumunda milletvekilleri konunun bir defa daha Genel Kurul da tartışılması ve görüşlerinin tutanaklara geçmesi için de değişiklik önergesi verebilmektedir. STK STK lar komisyon metninde değişmesini istedikleri maddeler konusunda gerekçelerini de oluşturarak değişiklik metinlerini milletvekillerine ulaştırabilir ve bunların Genel Kurul da gündeme getirilmesi talebinde bulunabilirler. Maddeler üzerindeki görüşmeler bittikten sonra ne yapılır? Kanun tasarısı veya teklifinin maddelerinin görüşülmesi bittikten sonra maddeler üzerinde görüşmelerin tamamlandığı Genel Kurul a bildirilir. Artık tasarı ve teklifinin kanunlaşabilmesi için tümünün oylanması yeterlidir. Ancak bu son oylamadan önce milletvekillerine ne yönde oy kullanacaklarını bildirmelerine olanak tanımak amacıyla lehte ve aleyhte birer milletvekiline söz verilir. Bu konuşmalar uygulamada 5 er dakika ile sınırlıdır. Oyunun rengini belli etmek üzere lehte ve aleyte yapılan 5 er dakikalık bu iki konuşmadan sonra tasarı veya teklifin tümünün son oylamasına geçilir. Tümünün oylamasında red oyu çıkarsa tasarı ya da teklif reddedilmiş, kabul oyu çıkarsa kabul edilmiş olur. Oyunun rengini belirtmek üzere yapılan son konuşmalar STK lar için artık o işin kanunlaşmasından önce özellikle itirazlarını bir milletvekili aracılığıyla kayda geçirebilmeleri için son fırsattır. Tasarı veya teklifin tümünün son oylamasından önce ne yönde oy kullanacaklarını açıklamak üzere lehte ve aleyhte birer milletvekiline beşer dakika söz verilir. STK 122

128 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Genel Kurul tarafından kabul edilen bir madde, o işin tümünün oylaması yapılmadan önce, zor bir yol olsa da yeniden görüşülüp değiştirilebilir. Maddeler üzerindeki görüşmeler bittikten sonra bir yanlışlık ya da irade değişikliği olduğu anlaşılırsa ne yapılabilir? Öncelikle belirtmek gerekir ki Genel Kurul un verdiği kararlardan geriye dönüş son derece zordur. Genel Kurul un iradesi bir kez açıklandıktan sonra karar oluşmuş demektir ve Genel Kurul un karar verdiği bir düzenlemenin herhangi bir biçimde komisyon, hükümet ya da teklif sahibi tarafından geri çekilmesi söz konusu olamaz. Ancak bazı durumlarda Genel Kurul un kendisi almış olduğu bir kararı değiştirmek isteyebilir. Bu durum teknik bir hatanın sonradan fark edilmesinden kaynaklanacağı gibi o madde üzerinde irade değişikliğinden de kaynaklanabilir. Her iki halde de Genel Kurul un yeniden karar vermesi mümkündür. Tasarı veya teklifin tümünün oylanmasından önce, belli bir maddesinin yeniden görüşülmesini gerekçeli bir önerge ile esas komisyon veya hükümet bir defaya mahsus olmak üzere isteyebilir. Bu istem hakkında Danışma Kurulu nun görüşü alındıktan sonra Genel Kurul tarafından karar verilir. Yeniden görüşme kararı verilirse, daha önce görüşülüp kabul edilen madde tekrar görüşülür. Ancak bir maddenin birden fazla kere yeniden görüşülmesi mümkün değildir. Yazılış, sıralama ve maddi hata olduğunun anlaşılması halinde ise bu konudaki iddiaya hükümetin de katılması gerekir. Hükümet bu iddiaya katılırsa metin komisyona geri verilir ve düzeltilen metin yeniden oylanır. Bu halde metnin yeniden görüşülmesi değil sadece yeniden oylanması söz konusudur. STK STK ların Genel Kurul da oylanıp kabul edilen bir maddenin, o tasarı veya teklifin tümünün son oylamasından önce yeniden görüşme (tekrir-i müzakere) yoluyla değiştirilebileceğinin bilmesi gerekir. Böylece kabul edilen bir maddenin Genel Kurul tarafından tekrar değiştirilmesi için girişimde bulunabilirler. 123

129 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Oylama ne demektir, kaç türlü oylama vardır? Genel Kurul un karar alabilmesi için gerekli çoğunluğun olup olmadığının saptanması için yapılan işleme oylama denir. Üç çeşit oylama vardır: işaretle, açık ve gizli. Ne tür işlerin nasıl oylanacağı Anayasa, kanunlar ve İçtüzük tarafından belirlenmiştir. İşaretle oylama oy verenin oyunu açıkça kullandığı ama oyunun kayıt altına alınmadığı oylamadır. İçtüzükte farklı alternatifler olmakla birlikte uygulamada işaretle oylama el kaldırmak suretiyle yapılır. Başkan ve katip üyeler arasında anlaşmazlık olması durumunda işaretle oylama elektronik cihazla yapılır. Bir araştırmacı işaretle oylama yapılmışsa kimin tasarı ya da teklifin lehinde veya aleyhinde oy kullandığını tespit edemez. Açık oylamada önemli olan oy kullananın kimliğinin ve oyunun kayıt altına alınmasıdır. Açık oylamada oy kullananların adları ve hangi yönde oy kullandıkları tutanağın sonuna eklenir. Açık oylama elektronik oylama cihazıyla yapılır. Gizli oylamada ise oy kullananın ne yönde oy kullandığı hiçbir biçimde bilinemez. Oy kullanan ne oyunu kullanırken oyunun rengini kimseye bildirir ne de oyunun rengi herhangi bir kayıt altına alınır. Gizli oylamada kullanılan oyun kimse tarafından bilinmeyeceğinin garanti altına alınmış olması gerekir. Gizli oylama adı okunan üyeye bir zarf ve beyaz (kabul), kırmızı (red) ve yeşil (çekimser) renkli üç pusulanın verilmesi ve üyenin bunlardan birisini kapalı kabinde zarfa koyması suretiyle yapılır. 124

130 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Oylamalar şöyle gösterilebilir: OYLAMALAR İşaretle Oylama Açık Oylama Gizli Oylama Yapılış açısından Zorunluluk açısından Yapılış açısından Zorunluluk açısından Zorunlu İstem El kaldırma Zorunlu Oyu kutuya atma Zorunlu Ayağa kalkma Ayağa Kural bulunmayan kalkma haller Ad okunması İstem üzerine İkiye bölünme Elektronik Elektronik Bu şemada dikkat edilmesi gereken birkaç nokta vardır. İlk olarak şunu belirtmek gerekir ki hem açık oylamanın hem de işaretle oylamanın elektronik cihazla yapılması mümkündür. Bunun nedeni oylama tanımlarının buna izin vermesidir. Elektronik cihaz oy kullananları da kayıt altına almak üzere ayarlandığında açık oylama, oy kullananların sadece sayısal toplamını vermek üzere ayarlandığında işaretle oylama yapılmış olur. Başka bir ifadeyle elektronik cihazla yapılan açık oylama çıktısında bir milletvekilinin ne yönde (kabul, red, çekimser) oy kullandığı açıkça yazılırken, elektronik cihazla yapılan işari oylama çıktısında sadece kabul, red ve çekimser yöndeki oyların toplam sayısı yer alır. Genel Kurul da oylamalar kural olarak işaretle oylama biçiminde yapılmaktadır. Oylamanın İçtüzük te işaretle yapılacağı konusunda bir kural bulunduğunda, bu kuralın uygulanması zorunludur. Eğer oylama biçimi konusunda, İçtüzükte hiçbir kural bulunmamaktaysa yine işaretle oylamanın uygulanması gerekir. Diğer oylama biçimleri istisnaidir. Bu oylama biçimlerinin yapılabilme- 125

131 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I si için Anayasa da, yasalarda ve İçtüzük te bu oylama biçimlerinin uygulanmasının zorunlu olduğu belirtilmeli ya da işaretle oylama zorunlu kılınmamış olmalıdır. İçtüzük te istem üzerine gizli oylamaya olanak tanınmış olmakla birlikte bu yöntem diğer kurallarla fiilen olanaksız kılınmıştır. Dolayısıyla gizli oylama sadece zorunlu hallerde yapılır. Açık oylamanın hangi hallerde yapılacağı İçtüzükte açıkça sayılmıştır. Bu haller dışında açık oylama yapılması iki koşula bağlıdır; işaretle veya gizli oyla oylama yapılmasının zorunlu kılınmamış olması ve en az 20 milletvekilinin istemde bulunması. Gizli oylama üzerinde hiçbir işaret bulunmayan yuvarlakların kürsüden kutuya atılmasıyla yapılır. Beyaz yuvarlak olumlu, yeşil yuvarlak çekimser ve kırmızı yuvarlak olumsuz oy anlamına gelir. STK lar için özellikle istem üzerine açık oylama yapılabildiğinin bilinmesi önemlidir. Yeter sayıda milletvekilini harekete geçirerek bazen bir maddenin, bazen tasarı veya teklifin tamamının oylaması açık oylama şeklinde yaptırılması talep edilebilir. Böylece STK temsilcileri kendileri için önemli olan o işin oylamasında kimin hangi yönde oy kullandığını bilmiş olurlar. Özel görüşme yöntemi ne demektir, nasıl yapılır? Daha önce temel kanun tanımlaması yapılırken belirtildiği gibi kapsamlı kanunların görüşülmesini hızlandırmak için temel kanun uygulaması yapılmaktadır. Bir kanunun temel kanun olarak görüşülmesine Danışma Kurulu nun önerisi üzerine Genel Kurul tarafından karar verilir. Bir tasarı ya da teklifin temel kanun olarak görüşülmesine karar verildiğinde maddeler 30 maddeyi geçmeyen bölümlere ayrılır. Bu yöntem kabul edildiğinde maddeler ayrı ayrı görüşülmez, bölümler maddeler gibi görüşülür. Normalde maddeler üzerindeki soru cevap süresi 10 dakika iken temel kanun biçimindeki görüşmelerde bölümler üzerinde soru cevap süresinin 15 dakikadır. Bir başka fark önerge sayısı ile ilgilidir. Nor- Genel Kurul da işaretle, açık ve gizli olmak üzere üç tür oylama yapılmaktadır. İşaretle oylama el kaldırmak suretiyle yapılmakta ve kimin ne yönde oy kullandığı kayda geçmemektedir. Açık oylama ise elektronik cihazla yapılmakta ve tutanağa eklenen listede açıkça hangi milletvekilinin ne yönde oy kullandığı yazmaktadır. Gizli oylama istisnai olarak kullanılmakta olup bir milletvekilinin ne yönde oy kullandığının tespit edilmesi mümkün değildir. 126

132 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KANUN YAPIM SÜRECİ Temel kanun uygulamasının amacı hacimli tasarı veya tekliflerin daha hızlı görüşülmesine imkan vermektir. Temel kanun görüşmelerinde yapılan konuşmalar ile soru-cevap süresi ve önerge sayısı sınırlandırılmıştır. mal görüşmelerde bir madde üzerinde verilebilecek önerge sayısı 7 iken, temel kanun olarak görüşülmesine karar verilen işlerde her madde için en fazla 2 önerge verilebilir. Ancak her siyasi parti grubunun bir önerge verme hakkı saklıdır. Temel kanun yöntemiyle görüşmelerde maddeler okunmaz, maddeler üzerinde değişiklik önergeleri varsa önerge işlemleri yapılır ve maddeler görüşülmeksizin oylanır. Kanunlar ne zaman yürürlüğe girerler? Bir kanun TBMM tarafından kabul edilmekle kanun adını alır ama henüz bağlayıcı değildir. Kanunun vatandaşlar açısından bağlayıcı olabilmesi için Cumhurbaşkanı tarafından onaylanarak Resmi Gazete de yayımlanması gerekir. Kanunların Cumhurbaşkanı tarafından 15 gün içinde ya TBMM ye iade edilmesi ya da yayımlanması gerekir. Cumhurbaşkanı, yayımlanmasını kısmen veya tamamen uygun bulmadığı kanunları bir daha görüşülmek üzere bu konuda gösterdiği gerekçe ile birlikte TBMM ye geri gönderebilir. Cumhurbaşkanı tarafından kısmen uygun bulunmama durumunda TBMM o işin tamamını veya sadece uygun bulunmayan maddeleri görüşür. Bu görüşme sonucunda gönderilen metin değiştirerek kabul edilebileceği gibi aynen de kabul edilebilir. TBMM, geri gönderilen kanunu aynen kabul ederse, kanun Cumhurbaşkanı nca yayımlanır. Meclis, geri gönderilen kanunda değişiklik yaparsa, Cumhurbaşkanı değiştirilen kanunu tekrar Meclis e geri gönderebilir. Kanunlar Cumhurbaşkanı tarafından Resmi Gazete de yayımlanmak üzere Başbakanlığa gönderilir. Resmi Gazete de yayımlanan kanun vatandaşlar açısından bağlayıcı hale gelir. Ancak kanun yürürlük maddesinde daha ileriki bir tarihte yürürlüğe girmesi öngörebilir. Bu durumda kanun belirtilen tarihte bağlayıcı hale gelir. Kimi zaman da yürürlük maddelerinde geçmiş bir tarih öngörülebilir. Bu durumda kanun geçmişten başlayarak etkisini göste- 127

133 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I rir. Ancak genellikle kanunların yayımlandıkları tarihte yürürlüğe girdikleri görülür. Bir kanunda yürürlük tarihi hiç belirtilmemişse, yayımlanmasından sonraki 45 inci günde yürürlüğe girer. STK ların kabul edilen kanunların yürürlük maddelerini dikkatle incelemeleri gerekir. Kanunlar genellikle Resmi Gazete de yayımlandıkları tarihte yürürlüğe girer. Ancak, yürürlük için farklı tarihler de öngörülmüş olabilir. Öyle ki bazen kanunun farklı maddeleri için farklı yürürlük tarihleri öngörülür. Kanun metinlerine elektronik ortamda erişim noktasında, TBMM internet sayfasında kanunlar kabul edildiği şekliyle yer almaktadır. Çerçeve kanunların getirdiği değişiklikler ilgili kanunlara işlendiğinden ve kod kanunlarda da daha sonra değişiklikler olabildiğinden, bir kanunun yürürlükteki son haline TBMM internet sayfasından ulaşılamamaktadır. Bu nedenle, kanunların yürürlükteki son haline, Başbakanlık tarafından hazırlanan mevzuat.gov.tr/ internet adresinden erişilmesi uygun olacaktır. STK 128

134 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM BİLGİ EDİNME VE DENETİM YOLLARI

135 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I YASAMA DERNEĞİ w w w. y a s a d e r. o r g A - SORU Genel olarak bilgi edinme ve denetim yolları nelerdir? Soru nedir, ne amaçla verilir? Soru türleri nelerdir? Soru önergeleri hangi şartları taşımalıdır? Yazılı ve sözlü soruların ortaklaşa tabi oldukları süreç nasıldır? Yazılı sorunun farklılaşan süreci nasıl işler? Sözlü sorunun farklılaşan süreci nasıl işler? Soru Önergesi Formatı B - MECLİS ARAŞTIRMASI Meclis araştırması nedir, hangi amaçla verilir? Meclis araştırması önergesinin şekil şartları nelerdir? Meclis araştırması önergesi nasıl bir süreç izler? Meclis araştırması komisyonu nasıl kurulur ve çalışır? Meclis araştırması komisyonu raporu neden önemlidir? Meclis Araştırması Önergesi Formatı C - GENEL GÖRÜŞME Genel görüşme nedir, ne amaçla verilir? Genel görüşme önergesinin şekil şartları nelerdir? Genel görüşme önergesi nasıl bir süreç izler? Genel görüşme nasıl yapılır? Genel Görüşme Önergesi Formatı D - GÜNDEM DIŞI KONUŞMA Gündem dışı konuşma nedir? Gündem dışı konuşma hakkı kimlere, nasıl verilmektedir? Gündem dışı konuşma STK lar için neden önemlidir? 127

136 D Ö R D Ü N C Ü B Ö L Ü M : B İ L G İ E D İ N M E V E D E N E T İ M Y O L L A R I Meclis soru, genel görüşme, Meclis araştırması, Meclis soruşturması ve gensoru yolları ile Hükümet i denetler ve bilgi edinir. 131

137 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I A SORU Soru, hükümetin görev alanıyla ilgili açık ve belli bir konuda bir milletvekilinin başbakan veya ilgili bakandan bir önerge ile bilgi istemesidir. 129

138 D Ö R D Ü N C Ü B Ö L Ü M : B İ L G İ E D İ N M E V E D E N E T İ M Y O L L A R I Genel olarak bilgi edinme ve denetim yolları nelerdir? Milletvekilleri halk tarafından seçilerek yasama organını, yani TBMM yi oluşturur. Meclis de kendi üyeleri veya milletvekili seçilme yeterliğine sahip olanlar arasından başbakanca seçilen kişilerden kurulan hükümete güvenoyu verir. Meclisten güvenoyu almamış bir hükümetin görevine devam etmesi mümkün değildir. Ancak kurulan hükümetin meclis çoğunluğunun güvenini alması yeterli olmayıp, bu güveni sürdürmesi gerekir. Örneğin bir gensoru sonucunda güveni kaybettiği anlaşılırsa görevi sona erer. Hükümetin meclise karşı sorumluluğunun sonucu sadece görevden düşürülme değildir. Meclis başka araçlarla da denetim yetkisini kullanır. Bakanların cezai sorumluluğunu gündeme getiren meclis soruşturması bu mekanizmalardan biridir. Meclis soruşturması açılmasıyla, eski ya da görevde bulunan bir başbakanın ya da bakanın Yüce Divan da yargılanması mümkün hale gelebilir. Hükümetin ya da bakanların sorumluluğunun gündeme geldiği bu haller dışında başka denetim yolları da vardır. Aslında bunlar denetimden çok bilgi edinme yollarıdır ve hükümetin ya da bakanların dolaylı olarak sorumluluğunu gerektirirler. Örneğin bir bakanın soru önergelerini gereği gibi yanıtlayamaması doğrudan bir sonuç doğurmamakla birlikte siyasi sorumluluğunun gündeme getirilmesi ve siyasi sonuçlar üretilmesi mümkündür. Sözü edilen bilgi edinme ve denetim mekanizmaları soru, meclis araştırması ve genel görüşmedir. Bir denetim yolu olmamakla birlikte, zaman zaman bir denetim mekanizması gibi işleyen araçlardan biri de gündem dışı konuşmadır. 133

139 SİVİL T O P L U M İ Ç İ N Y A S A M A S Ü R E C İNE K A T ILI M E L K İ T A B I BİLGİ EDİNME VE DENETİM YOLLARI Gündem Dışı Konuşma Sorumluluk Sorumluluk Gensoru Soruşturması Araştırması Genel Görüşme Soru Yazılı Soru Sözlü Soru STK ları daha çok ilgilendiren denetim yolları soru, meclis araştırması, genel görüşme ve doğrudan denetim mekanizması olmayan gündem dışı konuşmadır. Bu bölümde, bir bakanın veya hükümetin sorumluluğunu konu edinen meclis soruşturması ve gensoru yollarına değinilmeyecek, STK ları yakından ilgilendiren mekanizmalar incelenecektir. Soru nedir, ne amaçla verilir? Soru, hükümetin görev alanıyla ilgili açık ve belli bir konuda bir milletvekilinin başbakan veya ilgili bakandan bir önerge ile bilgi istemesidir. Soru sormada amaç sadece bilgi edinmek olmayabilir. Milletvekilleri bir konuda yanlışlık yapıldığını düşünüyorlarsa, bu yanlışlığın gündeme getirilerek tartışılmasını sağlamak için de soru sorabilir- 134

140 D Ö R D Ü N C Ü B Ö L Ü M : B İ L G İ E D İ N M E V E D E N E T İ M Y O L L A R I Soru, bakanlardan bilgi istemektir. Soru yoluyla, bilgi istenen konuya dikkat çekilmiş olur. STK ler. Böylece, soru yolu kullanılarak yanlışlıkların ayıklanması sağlanabilir. Soru önergeleri ile bir bakanlık tarafından yapılan yanlışlıkların tartışılması ya da aynı bakan tarafından çok sayıda hata yapıldığının sergilenmesi halinde ilgili bakanın yıpranması sonucu da doğabilir. Diğer taraftan hükümet üyeleri, soru mekanizmasıyla icraatlarının TBMM tarafından izlendiğini, denetlendiğini ve olumsuz sonuçlardan kendilerinin sorumlu tutulacağını düşünerek daha dikkatli davranmaya yönelebilirler. Örneğin herhangi bir il ya da ilçedeki okul binasının depreme dayanıklılığı konusunda endişesi olan bir milletvekili, bu sorunu bir soru önergesine dönüştürerek ilgili bakana sorabilir. Bu konuda verilecek cevap ileride bir olumsuzluk olduğunda bakanın siyasi ve hatta cezai sorumluluğunu gerektireceğinden, soru sorulan konuda bakanın gerekiyorsa bir önlem almasına neden olabilir. STK lar, karşılaştıkları hatalı uygulamaları milletvekillerine ilettiklerinde, soru mekanizması aracılığıyla gündeme getirildiğini görebilecektir. Soru türleri nelerdir? Soru önergeleri iki türlü olabilir: Yazılı ve sözlü. Hemen belirtmek gerekir ki sorunun yazılı ya da sözlü oluşunu belirleyen yazılı ya da sözlü olarak sorulması değildir. Hem yazılı hem de sözlü soru bir önerge ile yazılı olarak sorulur. Önemli olan istenen cevabın yazılı mı, yoksa sözlü mü olduğudur. Milletvekili sorduğu soruya yazılı cevap istemişse yazılı, sözlü cevap istemişse sözlü cevap verilir. Milletvekilleri bilgi edinmek için daha çok yazılı soru yolunu tercih etmektedir. Sözlü soru ise daha çok Genel Kurul da tartışma konusu yapılmak istenen konularda sorulmaktadır. Sözlü soruda, 135

141 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I soruyu soran milletvekili ile cevap veren bakan arasında bir diyalog ve tartışma ortamı oluşur ve ortamın kamuoyu tarafından izlenmesi mümkün hale gelir. Ancak sözlü soruların yanıtlanması uzun zaman alabildiğinden ve yazılı sorunun belli bir sürede cevaplandırılması zorunlu olduğundan kısa sürede cevap alınmasını sağlamak bakımından da yazılı soru tercih edilebilir. Soru önergeleri hangi şartları taşımalıdır? Cevabı yazılı olarak istenen soru yazılı soru, cevabın Genel Kurul da verilmesi istenen soru sözlü sorudur. Soru önergesi şekil ve esas yönünden bazı şartlar taşımak zorundadır. Şekil bakımından aranan şartlar: l Kısa olmalıdır. Sözlü soru önergeleri 100 kelimeyi geçmemelidir. l Herhangi bir belge eklenmemelidir. l Başbakan veya ilgili bakana yöneltilmelidir. l TBMM BAŞKANLIĞI NA hitaben yazılmalıdır. l Sadece bir milletvekili tarafından, adı-soyadı ve seçim çevresi belirtilerek imzalanmalıdır. Esas bakımından aranan şartlar: l Gerekçesiz hazırlanmalıdır. Verilme nedeni, güdülen amaç gibi açıklamalara yer verilmemelidir. l Kişisel görüşler ileri sürülmemeli, değerlendirme ve yorum yapılmamalıdır. l Soru, kişilik ve özel yaşama ilişkin konuları içermemelidir. l Başka bir kaynaktan kolayca öğrenilmesi mümkün olan konularda soru sorulmamalıdır. 136

142 D Ö R D Ü N C Ü B Ö L Ü M : B İ L G İ E D İ N M E V E D E N E T İ M Y O L L A R I l Tek amacı istişare sağlamaktan ibaret konuları içermemelidir. Soru önergeleri, Anayasa ve İçtüzüğe göre şekil ve esasa yönelik belli şartları taşımalıdır. l Soru konusu daha önce Başkanlığa verilmiş bir gensorunun konusuyla aynı olmamalıdır. l Kaba ve yaralayıcı ifadelere yer verilmemelidir. l Anayasa nın 138 inci maddesi gereğince, görülmekte olan bir dava hakkında yargı yetkisinin kullanılması ile ilgili soru yöneltilmemelidir. Aslında, yargı bağımsızlığını gözeten anayasal kural, yalnızca soru için değil tüm denetim yolları ve hatta Meclis in diğer faaliyetleri için de geçerli bir sınırlamadır. Görülen bir davada kullanılan yargı yetkileri hakkında Meclis te soru sorulamayacağı gibi görüşme ve açıklama yapılmaması gerekmektedir. Soru önergesinde kaba ve yaralayıcı ifadelerin bulunmaması şartı da yine tüm denetim önergeleri, hatta Meclis Başkanlığı na verilen tüm yazı ve önergeler için geçerli bir şarttır. Yazılı ve sözlü soruların ortaklaşa tabi oldukları süreç nasıldır? Sözlü soru önergeleri ile yazılı soru önergelerinin izlediği süreç birbirinden belirli bir noktadan sonra ayrılır. Bu nedenle önce ortak süreç anlatıldıktan sonra yazılı soru ve sözlü soru önergelerinin izlediği farklılaşan süreçleri açıklanacaktır. Hazırlanan soru önergesi, partilerin grup iç yönetmelikleri gereğince öncelikle milletvekilinin mensup olduğu partinin grup başkanlığına sunulur. Grup kaydından geçen önerge TBMM Kütüphane ve Arşiv Hizmetleri Başkanlığı'na verilir. Genel evrak kaydı alan önerge, Kanunlar ve Kararlar Başkanlığı'na gönderilir. Soru önergesinin işlemleri, Kanunlar ve Kararlar 137

143 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Başkanlığı'na bağlı Denetim Bürosu nca yürütülür. Önerge, Anayasa ve İçtüzük hükümleri açısından bulunması gereken şekil ve esasa yönelik şartlara göre incelenir. İncelenen soru önergesi, gereken şartlara uygun değilse TBMM Başkanı tarafından bir yazı ekinde soru sahibine gerekçeli olarak iade edilir. İçtüzük şartlarına uygun görülen önerge işleme alınarak sözlü olanlara (6/ ) ve yazılı olanlara (7/ ) biçiminde bir esas numarası verilir ve gelen kağıtlar listesinde yayımlanır. Gelen kağıtlar listesinde soru önergesi sahibinin adı-soyadı, seçim çevresi, önergenin konusunu yansıtan kısa özeti, esas numarası, Başkanlığa geliş tarihi ve muhatap hükümet üyesinin bilgileri yer alır. Taşıması gereken şartlara uygun soru önergeleri işleme alınıp Meclis Başkanı nca Başbakanlığa ve ilgili bakanlığa gönderilir; uymayanlar ise sahibine iade edilir. Gelen kağıtlar listesinde yayımlanan soru önergesi Başbakanlığa ve ait olduğu bakanlığa TBMM Başkanı nın imzasıyla gönderilir. Soru önergesi yanıtlanmamış olduğu sürece sahibi tarafından TBMM Başkanlığı na verilen dilekçeyle geri alınabilir. STK lar TBMM internet sayfasında Denetim başlığı altından hem bütün sorulara hem de bunlara verilen cevaplara ulaşabilir. STK Bu bilgilere aşağıdaki adresten de ulaşmak mümkündür: sd.sorgu_baslangic Yazılı sorunun farklılaşan süreci nasıl işler? Yazılı soru önergesinin, Başbakanlık veya ait olduğu bakanlığa sevki tarihinden itibaren en geç 15 gün içinde cevaplandırılması gerekir. Gereken bilgilerin derlenebilmesi için bu süre yeterli olmayacaksa bir aylık ek süre talebinde bulunulabilir. Verilen cevap, 138

144 D Ö R D Ü N C Ü B Ö L Ü M : B İ L G İ E D İ N M E V E D E N E T İ M Y O L L A R I Yazılı soru cevabı bizzat ilgili bakanın imzasıyla Meclis e gönderilir. Tanınan süreler içerisinde cevaplandırılmayan soru önergeleri gelen kağıtlar listesinde gösterilir. bizzat hükümet üyesinin imzasıyla Meclis Başkanlığı na gönderilmelidir. Gelen cevap Başkanlık ça soru sahibi milletvekiline iletilir. Cevap ayrıca soru metniyle birlikte Başkanlık tarafından alındığı günkü veya bir sonraki birleşim tutanağının arkasına eklenmek suretiyle Tutanak Dergisi nde ve TBMM İnternet Sayfası nda yayımlanır. Yazılı soru önergesinin 15 gün içerisinde cevaplandırılmaması ve ek süre talebinde bulunulmaması durumunda TBMM Başkanı, başbakanın veya ilgili bakanın dikkatini çekerek 10 günlük kesin ve son bir süre tanır. Bu süre içerisinde de cevap gönderilmez ise soru önergesinin cevaplandırılmadığı gelen kâğıtlar listesinde ilan edilir. Gelen kağıtlar listesinde, Süresi İçinde Cevaplandırılmayan Yazılı Soru Önergeleri başlığı altında önergenin sahibi, esas numarası, özeti ve muhatabı belirtilir. Sözlü sorunun farklılaşan süreci nasıl işler? Sözlü soru önergesi, Başbakanlığa ve ait olduğu bakanlığa sevk tarihinden 5 gün sonra Genel Kurul gündeminin Sözlü Sorular kısmına esas numarası sırasına göre alınır. Gündeme giren sözlü soru önergeleri, Genel Kurul gündeminin Sözlü Sorular kısmına ayrılan süreler içerisinde cevaplandırılır. Genellikle her yasama döneminde, Salı ve Çarşamba günleri birleşimin başında birer saat sözlü soruların görüşülmesi kararlaştırılır. Ancak uygulamada, alınan kararlarla sözlü sorular için ayrılan bu sürelerde kanun tasarı ve tekliflerinin görüşüldüğüne sıkça rastlanmaktadır. Sözlü soru önergelerinin Genel Kurul daki görüşmelerine, birinci sıradan itibaren, önergenin sahibi, özeti, muhatap hükümet üyesi okunmak suretiyle başlanır. Muhatap bakan, Genel Kurul da hazır bulunduğunu ve cevap vereceğini belirtirse Başkan, sözlü soru önergesi metnini katip üyeye okutur. Sözlü soru önergesinin okunmasından sonra bakan, 5 dakikalık süre içe- 139

145 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I risinde soruyu cevaplar. Sorunun cevaplandırılmasından sonra soru sahibi milletvekili yerinden çok kısa bir ek açıklama isteyebilir. Bakan, bu ek açıklama isteğini karşılamak isterse yine 5 dakikalık süre içerisinde cevap verebilir. Bu cevaptan sonra işlem tamamlanır. Genel Kurul da üç birleşimde sırası geldiği halde cevaplandırılmayan sözlü soru önergesi yazılı soruya çevrilir. Bu durumda, sözlü soru önergesi yazılıya çevrilen milletvekiline 5 dakikalık bir konuşma hakkı doğar. Bir sözlü soruyu cevaplandıracak bakan, gündemin diğer sıralarındaki sözlü sorulardan istediklerini de sıra gözetmeksizin cevaplandırabilir. Bakanın bu isteğini birleşimin başında Başkanlığa bildirmesi yeterlidir. Böylece gündemin arka sıralarında bulunan sözlü sorulara da kısa süre içerisinde güncelliği kaybolmadan cevap verilebilir. Birlikte cevaplandırılacak soruların konularının aynı olması gerekmez. Bakan aynı konudaki sorulara ortak cevap verebilir. Uygulamada, sorular için ayrılan bir saatlik süre içinde bir bakanın ortalama soruya birlikte cevap verdiği görülmektedir. Sözlü soru önergeleri Genel Kurul da kürsüden ilgili bakan tarafından cevaplandırılır. Üç birleşimde sırası geldiği halde cevaplandırılmayan sözlü soru önergesi yazılı soruya çevrilir. Soru Önergesi Formatı TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ BAŞKANLIĞINA Aşağıdaki sorumun / sorularımın Başbakan /... Bakanı tarafından yazılı/sözlü olarak cevaplandırılmasını arz ederim. /2017 (İmza) SORU 1. SORU 2. SORU 3. Milletvekilinin Adı ve Soyadı Seçim Çevresi 140

146 D Ö R D Ü N C Ü B Ö L Ü M : B İ L G İ E D İ N M E V E D E N E T İ M Y O L L A R I Meclis araştırması, bir komisyon aracılığıyla bilgi edinmek için yapılan incelemedir. 141

147 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I B MECLİS ARAŞTIRMASI Meclis araştırması, yapılacak ön görüşme sonucu belli olur. 139

148 D Ö R D Ü N C Ü B Ö L Ü M : B İ L G İ E D İ N M E V E D E N E T İ M Y O L L A R I Meclis araştırması nedir, hangi amaçla verilir? Meclis araştırması, bir komisyon aracılığıyla bilgi edinmek için yapılan incelemedir. Meclis araştırması, belli bir konuda bilgi edinilmek için yapılan incelemedir. Ancak bu sıradan bir bilgi edinme değildir. Bu incelemeyle, bir sorunun nedenleri araştırılarak boyutları saptanmakta ve bu konuda alınması gereken önlemler ortaya konmaya çalışılmaktadır. Hükümet, tıpkı soru mekanizmasında olduğu gibi, sorumluluğa maruz kalmamak için meclis araştırması mekanizması işletildikten sonra uygulamada daha dikkatli davranmaya çalışmaktadır. Gerçi meclis araştırması komisyonu raporunun hukuken bağlayıcı bir değeri yoktur. Ancak kurum, kuruluş ve kişiler bu tür komisyonların çalışmalarının sonucu olan raporları dikkate almakta ve uygulamalarını ona göre yönlendirmektedirler. STK STK ların, karşılaştıkları sorunların ele alınması, irdelenmesi, aksaklık ve yanlışlıkların üzerine gidilmesi ve çözüm arayışı için milletvekillerine bu mekanizmanın kullanılmasını önermeleri; bu tür bir araştırmanın yapılması için ellerindeki bilgi ve belgeleri temasta oldukları milletvekillerine aktarmaları önem taşır. Ancak bunun başarılabilmesi için iyi bir ön araştırma yapılması ve güçlü kanıtlarla yola çıkılması araştırmanın başlatılabilmesi için önemlidir. Çünkü meclis araştırması önergesinin verilmesi soru önergesinde olduğu gibi kolay değildir. Bu tür bir talebin bir siyasi parti grubundan ya da en az 20 milletvekilinden gelmesi gerekir. Dolayısıyla en az 20 milletvekilini ikna etmek için elde yeterli kanıtın olması zorunludur. Aksi takdirde önergenin verilmesi bile güçtür. Hükümet de meclis araştırması isteminde bulunabilmekteyse de bu hakkını hiç kullanmamıştır. 143

149 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Meclis araştırması önergesinin şekil şartları nelerdir? Meclis araştırması açılmasına ilişkin önergenin Anayasa ve İçtüzük çerçevesinde şekil ve içerik bakımından bazı şartları taşıması gerekir. Siyasi parti grubu adına verilen önergede, grup başkanı ve/ veya başkanvekilinin adı-soyadı, seçim çevresi ve imzası, 20 milletvekili tarafından verilen önergede milletvekillerinin adısoyadı, seçim çevresi ve imzaları bulunmalıdır. Meclis araştırması önergesi, şekil ve içeriğe ilişkin bazı şartlara uygun olmalıdır. Önergenin metni beşyüz kelimeyi geçmemelidir. Fazla ise önergeye beşyüz kelimeyi aşmayacak bir özet metin eklenmelidir. Önerge, belirli bir konuda olmalıdır. Diğer bir ifadeyle, önergenin konusu muğlak, geniş ve yoruma açık olmamalıdır. Önergenin konusu ticari sırlara ve devlet sırrına ilişkin olmamalıdır. Konusu, görülmekte olan bir davada kullanılan yargı yetkilerine ilişkin olmamalıdır. Önergede kaba ve yaralayıcı ifadeler bulunmamalıdır. Meclis araştırması önergesi nasıl bir süreç izler? Önergeyi imzalayan milletvekillerinin mensup olduğu siyasi parti grubunun kaydından geçen önerge genel evrak kaydı alarak Kanunlar ve Kararlar Başkanlığı'na gelir. Önergenin işlemleri, Kanunlar ve Kararlar Başkanlığı Denetim Bürosu nca yürütülmektedir. Anayasa ve İçtüzük hükümleri çerçevesinde incelenen önergeye (10/ ) esas numarası verilir. Önerge, ilk imza sahibi milletvekilinin adı-soyadı, seçim çevresi ve taşıdığı imza sayısı ile içeriğini yansıtan özeti, esas numarası, Başkanlığa geliş tarihi bilgileriyle gelen kâğıtlar listesine alınır. Önergenin birer örneği, Meclis teki siyasi parti gruplarına ve Başbakanlığa gönderilir. 144

150 D Ö R D Ü N C Ü B Ö L Ü M : B İ L G İ E D İ N M E V E D E N E T İ M Y O L L A R I Meclis araştırması önergesi Genel Kurul da okunarak bilgiye sunulur. Gündemde yerini alır. Meclis araştırması açılması, yapılacak ön görüşme sonucu belli olur. Önerge Genel Kurul da, gündemin Başkanlığın Genel Kurula Sunuşları kısmında okunarak bilgiye sunulur ve gündemin Genel Görüşme ve Meclis Araştırması Yapılmasına Dair Öngörüşmeler kısmına sırasına göre girerek ön görüşme gününü bekler. Ön görüşmenin yapılmasının iki yolu vardır: Bunlardan birincisi denetim konularının görüşüldüğü birleşimde (Yasama dönemi başında Salı günlerinde denetim konularının görüşülmesi kararlaştırılmaktadır.) ilgili kısımda önergeye sıra gelmesidir. İkinci yöntem önergenin gündemdeki sırası gelmeden belli bir tarihte görüşülmesine ilişkin Danışma Kurulu önerisinin Genel Kurul da kabul edilmesidir. Öngörüşmede hükümet, siyasi parti grupları, önergedeki birinci imza sahibi milletvekili veya onun göstereceği bir diğer imza sahibi konuşabilir. Öngörüşmede milletvekillerinin şahısları adına konuşma imkânı bulunmamaktadır. Öngörüşmede konuşma süreleri, hükümet ve siyasi parti grupları için 20 şer dakika, önerge sahibi milletvekili için 10 dakikadır. Öngörüşme sonunda, meclis araştırması açılıp açılmamasına işaretle oylama yapılarak karar verilir. Meclis araştırması açılmamasına karar verilirse süreç burada kesilir. Meclis araştırması komisyonu nasıl kurulur ve çalışır? Meclis araştırması açılmasına karar verilirse bir araştırma komisyonu kurulur. Bu komisyonun üye sayısı, görev süresi ve gerektiğinde Ankara dışında da çalışabileceği hususları Başkanlığın önerisiyle oylanarak Genel Kurul ca kararlaştırılır. Araştırma komisyonları genellikle üyeden oluşur ve görev süreleri üst sınır olan üç ay olarak belirlenir. Komisyonlar genellikle araştırmalarını bu süre içinde tamamlayamadıklarından kendilerine bir aylık ek bir süre tanınır. Meclis araştırması komisyonu bakanlıklardan, diğer kamu kurumlarından, mahalli idarelerden, üniversitelerden, kamu 145

151 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I iktisadi teşebbüslerinden, özel kanun ile veya özel kanunun verdiği yetkiye dayanılarak kurulmuş banka ve kuruluşlardan, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarından ve kamu yararına çalışan derneklerden bilgi istemek ve buralarda inceleme yapmak, ilgililerini çağırıp bilgi almak yetkilerine sahiptir. Komisyon, gerekli gördüğünde uygun bulacağı uzmanların bilgilerine başvurabilmektedir. Bu bağlamda STK ların da toplantılara çağrılarak görüşlerinin dinlenmesi mümkündür. Bu davet iki biçimde olabilir. Araştırma komisyonu kendiliğinden ilgili STK ları araştırarak belirlediklerini toplantılarına çağırıp dinleyebilir ya da STK lar Meclis faaliyetlerini izleyerek kendileriyle ilgili gördükleri araştırma komisyonuna başvurarak görüşlerini aktarmak istediklerini bildirebilirler. STK lar hangi araştırma komisyonlarının kurulmuş olduğunu TBMM internet sayfasından kolaylıkla öğrenebilir ve kendileriyle ilgili olanları saptayabilirler. STK Meclis araştırması komisyonu; yerinde inceleme, Ankara dışında çalışma, incelediği konunun tüm yetkili ve ilgililerini dinleme, kamu kurum ve kuruluşlarından bilgi ve belge isteme yetkilerine sahiptir. TBMM İnternet sayfası üzerinden DENETİM başlığı altından Meclis Araştırması Önergeleri ile Meclis Araştırması Komisyonlarına ilişkin bilgi ve belgelere ulaşılabilir. STK lar, toplantılara katılmadan da görüş ve önerilerini internet üzerinden ya da mektup, faks gibi yollarla araştırma komisyonuna iletebilirler. Bu görüş ve öneriler ciddi bulundukları oranda komisyon tarafından dikkate alınacaktır. Dolayısıyla STK ların özenle hazırlanmış görüş ve önerilerinin araştırma komisyonunda dikkate alınma olasılığı yüksektir. 146

152 D Ö R D Ü N C Ü B Ö L Ü M : B İ L G İ E D İ N M E V E D E N E T İ M Y O L L A R I Meclis araştırması komisyonu raporu, incelenen konunun tüm yönleriyle, etraflıca ele alındığı, sorun irdelemenin ötesinde çözüm önerilerinin de yer aldığı önemli bir kaynaktır. Rapor, Genel Kurul da yapılan bir genel görüşme ile tartışılır. STK Meclis araştırması komisyonu raporu neden önemlidir? Araştırma komisyonu inceleme ve araştırmaları sonucu edindiği bilgileri, tespit ve görüşlerini bir rapor haline getirir. Raporda komisyonun incelediği konudaki mevcut durumun boyutları, sorun nedenleri ve yanı sıra alınması gereken önlemelere de yer verilmektedir. Araştırılan konunun tüm yönleriyle ele alındığı rapor bastırılır. Raporun dağıtımının üzerinden belli süre geçtikten sonra Genel Kurul da görüşülmesi zorunludur. Rapor dağıtılma tarihinden 48 saat geçtikten sonra görüşülebilir, ancak görüşülme günü 7 günden sonraya bırakılamaz. Meclis Genel Kurulu nun rapor üzerinde yapacağı genel görüşmede ilk söz hakkı, meclis araştırması önergesindeki birinci imza sahibi veya onun göstereceği bir diğer imza sahibi milletvekiline (10 dakika) aittir. Bunun dışında komisyon, hükümet, siyasi parti grupları (20 dakika) ve şahsı adına iki milletvekilinin (10 dakika) konuşma hakkı mevcuttur. Genel görüşmesi yapılan rapor, Başbakanlık ve ilgili bakanlıklara da gönderilir. STK ların bu raporlara TBMM internet sayfası üzerinden yukarıda gösterilen bağlantılardan ulaşmaları mümkündür. Konuyla ilgili STK ların araştırma komisyonuna katkı sunmaları sağlıklı raporlar üretilmesi bakımından önem taşır. Araştırma komisyonu üyeleri kendilerine bilgi ve belge sunulduğu ölçüde daha iyi ve sağlıklı değerlendirmeler yapabileceklerdir. 147

153 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Meclis Araştırması Önergesi Formatı TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ BAŞKANLIĞINA konusunda bir Meclis araştırması açılmasını saygılarımızla arz ederiz. (İlk imza sahibinin imzası) Milletvekilinin Adı ve Soyadı Seçim Çevresi (imza) (imza) Milletvekili Milletvekili (En az 20 Milletvekili nin imzası) GEREKÇE 148

154 D Ö R D Ü N C Ü B Ö L Ü M : B İ L G İ E D İ N M E V E D E N E T İ M Y O L L A R I Genel görüşme, toplumu ve devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun, TBMM Genel Kurulu nda görüşülmesidir. 149

155 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I C GENEL GÖRÜŞME Genel Kurul da yapılan genel görüşme ile taraflar görüşlerini açıklama fırsatı bulduğu gibi tartışılan konu üzerinde kamuoyu da oluşturulur. 147

156 D Ö R D Ü N C Ü B Ö L Ü M : B İ L G İ E D İ N M E V E D E N E T İ M Y O L L A R I Genel görüşme nedir, ne amaçla verilir? Genel görüşme önergesinde şekil ve içerik yönlerinden bazı şartlar aranır. STK Genel görüşme, toplumu ve devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun, TBMM Genel Kurulu nda görüşülmesidir. Genel görüşmenin meclis araştırmasından farkı kabaca, meclis araştırmasının kurulan bir komisyon aracılığıyla yapılmasıdır. Meclis araştırması komisyonu raporu üzerinde yapılan görüşme, bir genel görüşmedir. Dolayısıyla genel görüşme yapılmasına karar vermek demek, araştırma yapılmasına gerek görülmeden belli bir konuyu görüşmek anlamına gelir. Bu nedenle genel görüşme mekanizması, meclis araştırması mekanizmasına kıyasla STK ların daha az ilgisini çekebilecek bir mekanizmadır. STK lar, özellikle nedenleri ve boyutları genel olarak bilinen sorunların Meclis Genel Kurulu nda ele alınması yoluyla kamuoyunun gündemine taşınmasını sağlamak için bu mekanizmanın kullanılması talebinde bulunabilirler. Genel görüşme önergesinin şekil şartları nelerdir? Genel görüşme açılması; hükümet, siyasi parti grupları veya en az yirmi milletvekili tarafından yazılı bir önergeyle istenebilir. En az 20 milletvekili tarafından verilen önergede, milletvekillerinin adı-soyadı, seçim çevresi ve imzası bulunmalıdır. Siyasi parti grubu adına verilen önergede, grup başkanı ve/veya başkanvekilinin adı-soyadı, seçim çevresi ve imzası bulunmalıdır. Önergenin metni beşyüz kelimeden fazla ise önergeye beşyüz kelimeyi aşmayacak bir özet metin eklenmelidir. 151

157 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Önerge, toplumu ve devlet faaliyetlerini ilgilendiren belirli bir konuda olmalıdır. Diğer bir ifadeyle, önergenin konusu muğlâk, geniş ve yoruma açık olmamalıdır. Konusu, görülmekte olan bir davada kullanılan yargı yetkilerine ilişkin olmamalıdır. Önergede kaba ve yaralayıcı ifadeler bulunmamalıdır. Genel görüşme önergesi nasıl bir süreç izler? Tıpkı meclis araştırmasında olduğu gibi genel görüşmede de önergenin verilmiş olması genel görüşme yapılması sonucunu doğurmaz. Burada da aşağı yukarı meclis araştırmasıyla aynı süreç işler: Siyasi parti grubu ve genel evrak kaydı alan önerge Kanunlar ve Kararlar Başkanlığı'na gönderilir. Önergenin işlemleri, Kanunlar ve Kararlar Başkanlığı Denetim Bürosu nca yürütülür. İçtüzük hükümleri çerçevesinde incelenen önergeye (8/ ) esas numarası verilir. Önerge, ilk imza sahibi milletvekilinin adı-soyadı, seçim çevresi ve taşıdığı imza sayısı ile içeriğini yansıtan özeti, esas numarası, Başkanlığa geliş tarihi bilgileriyle gelen kâğıtlar listesine alınır. Genel Kurul da gündemin Başkanlığın Genel Kurula Sunuşları kısmında okutulan önerge bilgiye sunulmuş olur. Beşyüz kelimeyi geçen önergenin özeti okutulur. Önergenin birer örneği, Meclis teki siyasi parti gruplarına ve Başbakanlığa gönderilir. Önerge, TBMM gündeminin Genel Görüşme ve Meclis Araştırması Yapılmasına Dair Öngörüşmeler kısmına sırasına göre girer. Genel görüşme önergesi Genel Kurul da okunarak bilgiye sunulur. Gündemde yerini alır. Genel görüşme açılıp açılmaması, yapılacak ön görüşme sonrası kararlaştırılır. Meclis araştırması önergesi gibi genel görüşme önergesinin öngörüşmesi de Genel Kurul da sırası geldiğinde ya da Danışma Kurulu kararıyla yapılır. Öngörüşmede hükümet, siyasi parti grupları, önergedeki birinci imza sahibi milletvekili veya onun göstereceği bir diğer imza sahibi konuşabilir. Öngörüşmede milletvekillerinin şahsı adına konuşma imkanı bulunmamaktadır. Öngörüşmede konuşma süreleri, hükümet ve 152

158 D Ö R D Ü N C Ü B Ö L Ü M : B İ L G İ E D İ N M E V E D E N E T İ M Y O L L A R I Genel Kurul da yapılan genel görüşme ile taraflar görüşlerini açıklama fırsatı bulduğu gibi tartışılan konu üzerinde kamuoyu da oluşturulur. siyasi parti grupları için 20 şer dakika, önerge sahibi milletvekili için 10 dakikadır. Genel görüşme yapılıp yapılmamasına öngörüşme sonunda karar verilir. Genel görüşme nasıl yapılır? Genel görüşme açılmasına karar verilirse, genel görüşme günü özel gündem halinde Danışma Kurulu nca belirlenir. Ancak genel görüşmenin yapılacağı gün, açılmasına karar verilmesinden itibaren 48 saatten önce ve 7 tam günden sonra olamaz. Genel görüşmede ilk söz hakkı, genel görüşme önergesindeki birinci imza sahibi veya onun göstereceği bir diğer imza sahibi milletvekiline aittir. Bunun dışında genel hükümlere göre hükümet, siyasi parti grupları ve şahsı adına iki milletvekilinin konuşma hakkı mevcuttur. Genel görüşmede konuşma süreleri, üyeler için 10 ar dakika; hükümet ve siyasi parti grupları için 20 şer dakikadır. Genel görüşme sonrasında herhangi bir karar alınması gerekmediği için herhangi bir oylama da yapılmaz. Genel görüşme sonucunda meclis araştırmasında olduğu gibi herhangi bir rapor da ortaya çıkmaz. Toplumun gündeminde olan bir konu Genel Kurul da enine boyuna tartışılmış ve varsa ilgililerin dikkati çekilmiş olur. Bu görüşmelerden sonra ortaya çıkan sonuca göre diğer denetim mekanizmalarının işletilmesi ve siyasi ya da cezai sorumluluğun gündeme getirilmesi mümkündür. Uygulamada dış politika konusundaki genel görüşmelerden sonra parti grupları temsilcilerinin imzaladığı ortak bildiriler yayınlandığı görülmektedir. STK Özellikle yaygın sosyal, ekonomik veya kültürel sorunların Genel Kurul da tartışılarak kamuoyu oluşturulmasını, siyasi çevrelerde dikkatlerin o konuya çekilmesini isteyen STK lar genel görüşme yolunu önerebilirler. 153

159 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Genel Görüşme Önergesi Formatı TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ BAŞKANLIĞINA konusunda bir Genel Görüşme açılmasını saygılarımızla arz ederiz. (İlk imza sahibinin imzası) Milletvekilinin Adı ve Soyadı Seçim Çevresi (imza) (imza) Milletvekili Milletvekili (En az 20 Milletvekili nin imzası) GEREKÇE 154

160 D Ö R D Ü N C Ü B Ö L Ü M : B İ L G İ E D İ N M E V E D E N E T İ M Y O L L A R I Sıcak gelişmelerde, kamuoyunu ilgilendiren önemli konularda milletvekilleri gündem dışı konuşmalarıyla Genel Kurulu bilgilendirebilir. 155

161 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I D GÜNDEM DIŞI KONUŞMA Gündem dışı konuşma talebi milletvekilleri veya Hükümet ten gelir. 153

162 D Ö R D Ü N C Ü B Ö L Ü M : B İ L G İ E D İ N M E V E D E N E T İ M Y O L L A R I Gündem dışı konuşma nedir? Sıcak gelişmelerde, kamuoyunu ilgilendiren önemli konularda milletvekilleri gündem dışı konuşmalarıyla Genel Kurulu bilgilendirebilir. Gündem dışı konuşma bir denetim mekanizması olmamakla birlikte, kısmen denetim mekanizması işlevi gören bir mekanizmadır. Konuşmanın gündem dışı olması, halkı ilgilendiren toplumun gündemindeki bir konu dışında olmasını değil, yalnızca belirlenmiş TBMM Genel Kurulu gündeminin dışında bir konu olmasını ifade eder. Yukarıda açıklandığı gibi denetim mekanizmaları belli yöntem kurallarına ve sürelere bağlı olarak işler. Bu durum, kamuoyunun gündeminde yer alan güncel konuların zamanında tartışılmasını engeller. Örneğin, bir soru önergesi cevaplandırıldığında kimi zaman güncelliğini kaybetmiş olur. Seçim bölgesinde ya da ülkede yaşanmakta olan belli bir sorunu Genel Kurul a yansıtmak isteyen bir milletvekilinin, gündemin olağan akışı içerisinde bunu gerçekleştirebilmesi olanaksız olmasa bile çok güçtür. Gündem dışı konuşma mekanizmasıyla, sorunların güncelliğini yitirmeden Genel Kurul un gündemine getirilmesi ve tartışılması mümkündür. İçtüzük, Meclis Genel Kurulu na belli konuların duyurulmasında zorunluluk bulunan olağanüstü acele hallerde milletvekilleri ve hükümete söz verileceğini öngörmektedir. Bir yörede meydana gelen doğal afet, bir toplumsal olay veya dış politikadaki sıcak bir gelişme üzerine yapılan gündem dışı konuşmayla Genel Kurul bilgilendirilmiş olmaktadır. Uygulamada, belirli gün ve haftalar vesilesiyle, illerin düşman işgalinden kurtuluş günlerinde, bazı olaylarla ve tarihi şahsiyetlerle ilgili yıldönümlerinde günün anlam ve önlemini belirten gündem dışı konuşmalar da sıkça yapılmaktadır. 157

163 S İ V İ L T O P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Gündem dışı konuşma hakkı kimlere, nasıl verilmektedir? Gündem dışı konuşma talebinin iki kaynaktan gelmesi mümkündür. Milletvekili GÜNDEMDIŞI KONUŞMA İSTEMİ Hükümet Bir birleşimde gündem dışı konuşma verilmesi birleşimi yöneten başkanın takdirindedir. Birleşimi yönetecek başkan, istem sahibi milletvekillerinden hangilerine söz vereceğini belirler. Bu yetki kullanılırken konunun önemi ve güncelliği, siyasi parti grupları arasındaki denge, aynı konu, aynı milletvekili gibi kıstaslar gözetilmektedir. Bir birleşimde, en çok üç milletvekiline gündem dışı söz verilebilir. Gündem dışı konuşmalar birleşimin hemen başında, gündeme geçmeden önce yapılır. Gündem dışı konuşmanın süresi 5 dakikadır. Dolayısıyla bir birleşimde üç milletvekiline gündem dışı konuşma verilmesi halinde ayrılan süre 15 dakika ile sınırlıdır. Hükümet bir gündem dışı konuşmaya 20 dakika süreyle cevap verebilir. Böylece, gündem dışı konuşmaların 1 saati aşması olanaklıdır. Hükümetin söz isteminde bulunması durumunda başkanın takdir yetkisi bulunmayıp istemi yerine getirmek zorundadır. Hükümetin 20 dakikalık gündem dışı konuşmasından sonra, siyasi parti gruplarına 10 ar dakikayı geçmemek üzere söz hakkı do- 158

164 Birleşimi yöneten başkan, o günkü gündeme geçmeden önce üç milletvekiline veya hükümete Genel Kurulu bilgilendirmeleri için gündem dışı söz verebilir. STK ğar. Ayrıca, grubu bulunmayan partilerin milletvekillerinden birine ya da bağımsızlardan birine 5 dakikayı geçmemek üzere söz verilir. Dolayısıyla hükümetin gündemdışı konuşma talebinde bulunması halinde genel görüşme benzeri bir görüşme yapılmaktadır. Gündem dışı konuşma STK lar için neden önemlidir? Gündemdışı konuşma mekanizması STK ların ilgisini çekebilecek bir mekanizmadır. STK lar acil olduğunu düşündükleri ve gündeme getirilmesini istedikleri sorunlarını, ilgili olduğunu düşündükleri milletvekillerine ileterek gündeme getirilmesi isteminde bulunabilirler. Ancak bu tür istemlerin yerine getirilmesi için ilgili STK ların yeterli bilgi ve belge sağlamaları ve konunun gündeme getirilmesi için yeterince ikna edici olmaları gerekir. Doyurucu bilgi ve belgelerle başvurulması hem milletvekilinin konuyu sahiplenmesine hem de haklı konuların kamuoyunun gündemine getirilerek tartışılmasına olanak tanır. Unutulmamalıdır ki, söylentilere ya da çıkarsamalara değil somut kanıtlara dayalı istemlerin karşılık görmesi daha büyük bir olasılıktır. 159

165 YASAMA TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ

166 Açık oylama: Genel Kurul da hangi milletvekilinin ne yönde oy kullandığının (kabul, ret, çekimser) açıkça belli olduğu ve genellikle elektronik cihazla yapılan oylama şeklidir. Kullanılan oylara ilişkin bilgiler Meclis tutanaklarında yayımlanır. Alt komisyon: Komisyonların kendilerine havale edilmiş olan bir işi daha detaylı incelemek amacıyla komisyondaki üye dağılımı dikkate alınarak oluşturulan küçük çalışma gruplarıdır. Alt komisyon metni veya raporu komisyon açısından bağlayıcı olmamakla birlikte uygulamada komisyon tarafından genellikle benimsenmektedir. Ana bina: TBMM Genel Kurul Salonu nun yer aldığı Meclis binasıdır. Bu binada ayrıca, siyasi parti grupları, Başkanlık Divanı üyeleri makam odaları ve Kütüphane bulunmaktadır. Taş Bina olarak da bilinir. Anayasa: Devletin temel yapı ve işleyişi ile kişilerin temel hak ve özgürlüklerini düzenleyen en üst kanundur. Araverme: TBMM nin çalışmalarını 15 günü geçmemek üzere ertelemesidir. Ara seçim: TBMM üyeliklerinde boşalma olması halinde yapılan seçimdir. Anayasa gereği, ara seçim her seçim döneminde bir defa yapılır ve genel seçimden 30 ay geçmedikçe ve genel seçimlere 1 yıl kala ara seçime gidilemez. Ancak, bir ilin veya seçim çevresinin TBMM de üyesi kalmaması halinde boşalmayı takip eden 90 günden sonraki ilk Pazar günü o seçim çevresinde ara seçime gidilir. Başkanlık Divanı: Milletvekilleri arasından seçilen TBMM Başkanı, 4 Başkanvekili, 7 Katip Üye ve 3 İdare Amiri nden oluşan kuruldur. Ancak, Danışma Kurulu nun önerisi ve Genel Kurul un kararıyla katip üye ve idare amirlerinin sayıları artırılabilir. Başkanvekili: TBMM Başkanının yerine Genel Kurul oturumlarını yöneten Başkanlık Divanı üyesidir. 4 başkanvekili bulunmaktadır ve başkanvekillerinin hangi birleşimleri yöneteceklerine Başkan karar verir. Birleşim: TBMM Genel Kurulunun belli bir günde açılan toplantısıdır. Her yasama yılında Genel Kurul toplantıları 1 den başlayarak sırasıyla bir birleşim numarası alır. Bütçe kanunu: Gelecek yılda yapılacak kamu harcamalarını miktar ve kurumlara göre belirleyen, toplanacak gelirleri öngören, gelirlerin toplanmasına yetki ve kamu harcamalarının yapılmasına izin veren kanundur. 161

167 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Danışma Kurulu: TBMM Başkanı ile siyasi parti grup başkanvekillerinden oluşan ve çeşitli konularda görüş ve öneri bildiren bir kuruldur. Parti grupları arasında istişare sağlanmasında ve Meclis çalışmalarının düzenlenmesinde önemli görevler üstlenir. Meclis gündemi genellikle her hafta yapılan Danışma Kurulu önerileriyle şekillenmektedir. Değişiklik önergesi: Kanun tasarı ya da teklifinin maddelerinde değişiklik yapmayı sağlayan önerilerdir. Komisyonlarda komisyon üyelerince, Genel Kurul da ise milletvekilleri ve Hükümet tarafından değişiklik önergeleri verilebilir. İşlem gören önergelerden kabul edilenler çerçevesinde tasarı ve teklif metinleri nihai şeklini almaktadır. Erken seçim: Herhangi bir nedenle, Anayasa da öngörülen 4 yıllık seçim dönemi dolmadan yapılan seçimdir. Erken seçim, Meclis in bu yönde bir karar alması veya Anayasa gereği Cumhurbaşkanı nın kendisine tanınan seçimlerin yenilenmesini isteme yetkisini kullanması üzerine yapılır. Esas Komisyon: Nihai kararı veren ve raporu Genel Kurul görüşmelerinde esas alınan komisyondur. Kanun tasarı ve tekliflerinin TBMM Başkanlığı nca komisyonlara havalesi sırasında hangi komisyonun esas komisyon olacağı belirlenir. Esas numarası: Kanun tasarı ve teklifl ri ile denetim önergeleri ve diğer tezkerelerin niteliklerini ve kayıt sıralarını tanımlamak amacıyla verilen numaralardır. Örneğin kanun tasarıları (1/ ), kanun teklifleri ise (2/ ) esas numarası alır. Esas numarasının devamındaki sayı ise tasarı ve teklifin kayıt sırasını gösteri. Geçici madde: Kanunların geçiş hükümlerini düzenleyen maddelerdir. Yeni düzenleme yürürlüğe girinceye kadar geçecek süre içinde yapılacak işlem ve düzenlemeler ya da uyulacak ilke ve kurallar ile daha önceki düzenlemelerden doğan hakların korunmasına ilişkin hususlar ve benzeri geçiş hükümleri geçici maddelerle düzenlenir. Geçici komisyon: TBMM Genel Kurulu tarafından belli amaçlarla kurulan ve bu amaç gerçekleştirildikten ya da kendilerine tanınan süre dolduktan sonra dağılan meclis araştırması ve soruşturması komisyonlarıdır. Gelen kağıtlar: TBMM Başkanlığı na sunulan bütün kanun tasarı ve teklifleri, resmî tezkereler ve komisyon raporları ile soru, genel görüşme, meclis araştırması, meclis soruşturması ve gensoru önergelerinin özeti, sahibi, Başkanlığa geliş tarihi, esas numarası gibi referans bilgilerinin yer aldığı belgedir. TBMM internet sayfasında da yer alır. 162

168 Genel görüşme: Toplumu ve Devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun TBMM Genel Kurulunda görüşülmesidir. Bu kapsamda önemli toplumsal, siyasal, ekonomik sorunlar ve dış politika konuları üzerinde genel görüşme açıldığı görülmektedir. Genel Kurul: TBMM nin yasama ve denetim faaliyetlerine ilişkin işlerin görüşülüp tartışıldığı ve karara bağlandığı üst organdır. Genel Kurul Salı, Çarşamba ve Perşembe günleri saat 15:00-19:00 saatleri arasında çalışır. Ancak, Danışma Kurulunun önerisi üzerine Genel Kurul farklı günler ve saatlerde çalışma kararı alabilmektedir. Genel seçim: Anayasanın 77 nci maddesine göre 4 yılda bir yapılan milletvekili seçimidir. Tek dereceli olup nispi temsil sistemine göre, eşit ve gizli oyla, bütün yurtta aynı günde, yargı yönetimi ve denetimi altında yapılır. Gensoru önergesi: Bakanlar Kurulu nun ya da bir bakanın görevden düşürülmesini sağlamak için verilen önergedir. Gizli oylama: Milletvekilinin hangi yönde oy kullandığının hiçbir şekilde belli olmadığı oylama şeklidir. Üzerinde hiçbir işaret bulunmayan beyaz (kabul), kırmızı (ret) ve yeşil (çekimser) renkli yuvarlak pulların milletvekilleri için hazırlanan özel kabinlerde zarfa konularak ve kürsü önündeki kutuya atılarak gerçekleştirilir. Gündem (Genel Kurul): Genel Kurul da görüşülecek konuların sırasıyla yer aldığı ve bir kitapçık şeklinde basılan belgedir. Genel Kurul un toplandığı her gün milletvekillerine, bakanlıklara ve ilgili kuruluşlara dağıtılır. Gündem TBMM internet sayfasında da yer alır. Gündem (Komisyon): Komisyon başkanlarınca belirlenen ve komisyonun toplantı gün ve saati ile hangi işleri görüşeceğini gösteren belgedir. Komisyon gündemleri komisyon üyelerine, teklif sahiplerine, siyasi parti gruplarına, ilgili bakanlıklara ve davet edilen diğer ilgili kurumlar ile STK lara gönderilir. Gündem dışı konuşma: Aciliyeti bulunan önemli konuların TBMM Genel Kurulu görüşmelerinin en başında milletvekilleri ya da hükümet tarafından dile getirilmesidir. Oturumu yöneten başkanvekili o gün hangi milletvekiline gündem dışı söz verileceğine karar verir. Her birleşimin başında en fazla 3 milletvekiline 5 er dakika bu hak tanınmaktadır. Hükümet adına bir bakan bu konuşmalara cevap verebilir. Hükümetin gündem dışı söz talebinde bulunması halinde ise, Genel Kurul da hükümet, siyasi parti grupları ve grubu bulunmayan bir milletvekili söz alabilir. Güvenoyu: Kurulmuş bir hükümetin göreve devam edebilmesi için sahip olması gereken TBMM desteğidir. 163

169 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Halkla ilişkiler binası: Milletvekillerinin çalışma odalarının bulunduğu ve seçmenleriyle görüştükleri, TBMM yerleşkesi içerisindeki yapıdır. Havale: Kanun tasarı ve teklifleri ile tezkerelerin TBMM Başkanlığı nca görüşüleceği komisyonlara gönderilmesidir. Kanun tasarı ve teklifleri ilgili daimi komisyonlara tali ve esas olarak, yasama dokunulmazlığının kaldırılmasına ilişkin tezkereler Anayasa ve Adalet komisyonları üyelerinden kurulu Karma Komisyon a, bütçe ve kesinhesap kanunu tasarıları ise Plan ve Bütçe Komisyonu na havale edilir. İdare Amiri: TBMM Kampusu içerisinde düzeni ve güvenliği sağlamak, Meclis e girişte kolaylık sağlayan özel giriş kartlarını vermek, Meclis e gelen gıda tekstil, elektronik gibi malzemelerin dağıtımı veya anket ve araştırmalar için izin vermekle görevli Başkanlık Divanı üyesidir. İçtüzük: Yasama, denetim ve diğer görevleri yerine getirme sürecinde TBMM nin iç işleyişini, faaliyetlerini ve bu işleyiş ve faaliyetlerin ortaya çıkardığı yapıları düzenlemek amacıyla çıkardığı hukuki düzenlemedir. İhtisas komisyonu (sürekli komisyon, daimi komisyon): Belirli bir alanda uzmanlaşmış bulunan ve belli sayıda milletvekilinden oluşan, her dönem kurulan komisyonlardır. İhtisas komisyonları işlerin mutfağını oluşturmaktadır. Tartışmaların büyük çoğunluğu komisyonlarda gerçekleştirilmektedir. Komisyonlar milletvekillerinin, bürokratlar ve STK temsilcileriyle görüş alışverişinde bulundukları bir platform oluşturmaktadır. TBMM de halen 18 ihtisas komisyonu bulunmaktadır. İşaretle oylama: Milletvekillerinin el kaldırmak suretiyle oylarını kullandıkları oylama şeklidir. Bu oylamada milletvekillerinin ne yönde oy kullandıkları açık olmakla birlikte kullanılan oylara ilişkin bilgiler Meclis tutanaklarında yer almaz. İşaretle oylama en çok uygulanan oylama şeklidir. Kanun (Yasa): TBMM tarafından çıkarılan ve yürürlüğe girmesi için Cumhurbaşkanınca yayımlanması gereken hukuki düzenlemelerdir. Kanunlar Dergisi: Bir yasama yılında çıkarılan tüm kanunlar ile o yasama yılında kabul edilen ve Resmi Gazete de yayımlanan TBMM kararlarını gösteren yayındır. Dergi de bir kanuna esas işin teklif mi yoksa tasarı mı olduğu, bunların hangi komisyonlarda görüşüldüğü, hangi sıra sayısı ile basıldığı, Genel Kurul un hangi birleşimlerinde görüşüldü-ğü, sıra sayısının ve tutanakların ekli olduğu tutanak dergilerinin hangisi olduğu bilgilerine ulaşılır. Kanunlar dergileri TBMM Kütüphanesi nde bulunmaktadır. 164

170 Kanunlar Külliyatı: Osmanlı döneminde çıkarılıp günümüze intikal eden kanun ve bu nitelikte nizamnamelerle Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluşundan günümüze kadar çıkarılan kanunların bir arada görüldüğü ve Başbakanlık Mevzuatı Geliştirme ve Yayın Genel Müdürlüğü nce hazırlanan eserdir. Yürürlükteki Kanunlar Külliyatı ve Yürürlükteki Bazı Kanunların Mülga Hükümleri Külliyatı olmak üzere ikiye ayrılır. Yürürlükteki bir kanunun zaman içinde yapılan değişikliklerin de işlendiği son halini görmek için Yürürlükteki Kanunlar Külliyatı na bakmak gerekir. Bu Külliyat a Başbakanlığın internet sayfasından ulaşılabilmektedir. (erişim için: Kanun hükmünde kararname: TBMM tarafından verilen bir yetki kanununa dayanılarak Bakanlar Kurulu tarafından çıkarılan ve kanun gücünde olan hukuki düzenlemelerdir. Kanun tasarısı: Hükümet tarafından hazırlanan ve Bakanlar Kurulu nun tüm üyelerinin imzalarıyla ve gerekçeli bir şekilde TBMM Başkanlığı na sunulan yasa önerileridir. Kanun teklifi En az bir milletvekilinin imzasıyla ve gerekçeli bir şekilde TBMM Başkanlığı na sunulan yasa önerileridir. Kapalı oturum: Milletvekilleri, bakanlar ve görevi gereği toplantıda bulunması gereken kamu görevlileri dışında kimsenin katılamadığı, tutanakları Genel Kurul kararı alınmadığı müddetçe yayımlanmayan ve toplantı içeriğinin devlet sırrı olarak saklandığı Genel Kurul toplantılarıdır. Karar: TBMM Genel Kurulu tarafından kabul edilmekle yürürlüğe giren ve Cumhurbaşkanının onayına sunulmayan yasama işlemleridir. TBMM içtüzük değişikliği, komisyonlara üye seçimi, yabancı ülkelere asker gönderme gibi kararlar alabilmektedir. Karar yetersayısı: Belirli bir yönde karar alabilmek için o yönde kullanılmış olması gereken en az oy sayısıdır. Genel Kurulda oya sunulan konular Anayasa da, kanunlarda ve İçtüzük te ayrıca bir hüküm yoksa toplantıya katılan milletvekillerinin salt çoğunluğu ile kararlaştırılır. Bu sayı 139 dan az olamaz. Karma Komisyon: Milletvekillerinin yasama dokunulmazlıklarının kaldırılmasına ilişkin Başbakanlık tan gelen tezkereleri karara bağlayan ve Anayasa ve Adalet komisyonları üyelerinden oluşan komisyondur. Katip üye: Genel Kurul da Genel Kurul a hitaben evrakları okuyan, tutanak özeti, yoklama ve oy sayımı gibi hususlarda görevi olan Başkanlık Divanı üyesidir. 165

171 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Kesinhesap kanunu: Bir önceki yılda gerçekleşen bütçe uygulama ve harcamalarını gösteren kanundur. Kod kanun: Belirli bir alanda yeni baştan düzenleme yapan kanunları ifade eder. Örneğin Vatandaşlık Kanunu bir kod kanun iken, bu Kanun da değişiklik öngören bir kanun çerçeve kanundur. Komisyon: Genel Kurul adına inceleme yapmak üzere kurulan ve belirli bir sayıda milletvekilinden oluşan kurullardır. Anayasa, kanunlar ve İçtüzük çerçevesinde kurulan komisyonlar TBMM nin yasama ve denetim çalışmalarında önemli işlev görürler. Görev süreleri açısından komisyonlar daimi ve geçici olmak üzere ikiye ayrılırlar. Komisyon metni: Komisyonların görüştükleri kanun tasarı ve tekliflerine ilişkin hazırladıkları, komisyonda yapılan değişikliklerin işlenmiş olduğu, Genel Kurul da görüşmelerin üzerinden yapılacağı tasarı ve teklif maddeleridir. Komisyon metni komisyon raporunun bir bölümünü oluşturur. Komisyon raporu: Komisyonların karara bağladıkları işler için düzenledikleri raporlardır. Bu raporlarda komisyonun yaptığı düzenlemelere ilişkin gerekçeler ile hükümet temsilcisinin, milletvekillerinin ve diğer katılımcıların görüşmelerde dile getirdikleri lehte ve aleyhteki görüşlere, komisyon üyelerinin imzalarına, muhalefet şerhlerine ve komisyon metnine yer verilir. Komisyon uzmanı: Komisyonlara yasama bilgi desteği sunan, komisyon raporlarını yazan kariyer meslek görevlileridir. Meclis Araştırması: Meclisin belirli bir konuda bilgi edinmek üzere bir Meclis Araştırması Komisyonu aracılığıyla yapmış olduğu incelemedir. Meclis Soruşturması: Başbakan veya bakanların görevleriyle ilgili suçlardan dolayı Yüce Divan da yargılanmalarını gerektiren bir durum olup olmadığının bir Soruşturma Komisyonu marifetiyle soruşturulmasıdır. Muhalefet şerhi: Komisyonca kabul edilen rapor hakkında çekimser veya aykırı görüşe sahip komisyon üyelerince verilen ve komisyon raporuna eklenen yazılı şerhlerdir. Raporun imza sirkülerinde bu üyelerin adlarının altında çekimser veya muhalif şeklinde ibareler yer alır. Olağanüstü toplantı: TBMM nin tatil veya ara verme sırasında Cumhurbaşkanı veya Meclis Başkanının çağrısı üzerine yaptığı toplantıdır. Oturum: Bir birleşimin ara ile bölünen kısımlarından her biridir. Özel gündem: Anayasa ve İçtüzük gereği belli bir sürede sonuçlandırılması gereken konuların görüşülme günleri ile beraber yer aldığı Genel Kurul gündeminin kısmıdır. 166

172 Resmi Gazete: Hükümet tarafından yayımlanan ve yasama, yürütme ve yargı organlarına ilişkin mevzuat, karar ve ilanların yer aldığı süreli yayındır. Kanunların yürürlüğe girerek vatandaşlar için bağlayıcı olması için Resmi Gazete de yayımlanması gerekir. Salt çoğunluk: Belirli bir sayının yarısından fazla olan çoğunluktur. TBMM nin üye tamsayısının salt çoğunluğu 276 dır. Sıra sayısı: Komisyon raporlarının yayınlandığı belgenin adıdır. Yasama döneminin başından itibaren komisyonların karara bağlayıp Başkanlığa sundukları raporlar bir sıra sayısı verilerek kitapçık halinde basılır ve milletvekillerine dağılır. Sıra sayısında raporların yanı sıra tasarı ya da teklifin gerekçesi ile metni, tali komisyon raporları ve varsa alt komisyon raporları da yer alır. Meclis araştırması ve soruşturması komisyonlarının raporları da sıra sayısı olarak bastırılır. Siyasi parti grubu: TBMM de en az 20 milletvekili bulunan siyasi partinin oluşturduğu gruptur. Söz konusu 20 milletvekilinin aynı partiye mensup olması gerekir; bağımsızların veya birden fazla siyasi partiye mensup milletvekillerinin, sayıları 20 ye ulaşsa dahi bir araya gelerek grup kurmaları mümkün değildir. Siyasi parti grupları Başkanlık Divanı nda ve komisyonlarda üye sayılarının oranlarına göre temsil edilirler ve Meclis in tüm faaliyetlerine güçleri oranında katılırlar. Stenograf: TBMM Genel Kurulu nun açık ve kapalı toplantılarında, komisyonlarda, Başkanlık Divanı toplantılarında, Anayasa Mahkemesi nin Yüce Divan sıfatıyla yaptığı duruşmalarda hazır bulunarak konuşulanları steno yöntemiyle yazıya geçiren TBMM personelidir. Soru: Başbakan veya bir bakandan açık ve belli bir konuda bir önergeyle yazılı veya sözlü olarak cevaplandırılmak üzere bilgi istemektir. Tatil: TBMM nin çalışmalarını belli bir süre ertelemesidir. Meclis en fazla 3 ay tatil yapabilir. İçtüzüğe göre Meclis 1 Temmuz da kendiliğinden tatile girer ve 1 Ekim de kendiliğinden toplanır. Ancak Danışma Kurulu nun önerisi üzerine Meclis 1 Temmuz dan sonrada çalışma kararı alabilir ve tatil tarihini değiştirebilir. TBMM internet sayfası: TBMM nin yasama ve denetim faaliyetleri ile milletvekilleri, komisyonlar ve Başkanlık Divanı na ilişkin bilgi ve belgelere ulaşılabilen web sayfasıdır: ( Erişim için: Tekrir-i müzakere (Yeniden görüşme): Genel Kurul da kanun tasarı veya teklifinin tümünün oylanmasından önce daha önce kabul edilen belli 167

173 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I bir maddesinin yeniden görüşülmesidir. Yeniden görüşme önergesi Hükümet veya esas komisyonca bir defaya mahsus olmak üzere istenebilir. Temel kanun görüşmesi: Kapsamlı kanun tasarı ve tekliflerinin 30 maddeyi geçmeyen bölümler halinde, özel bir yöntemle görüşülmesidir. Bu yöntemde maddeler ayrı ayrı görüşülmemekte ve maddeler üzerinde verilen önerge sayısı daha da sınırlandırılmaktadır. Toplantı yetersayısı: TBMM Genel Kurulu ile komisyonların toplantıya başlayabilmeleri ve tespiti istendiğinde toplantıyı sürdürebilmeleri için gerekli olan en az milletvekili sayısıdır. Bu sayı Genel Kurul için 184, komisyonlar için üye tamsayısının 1/3 üdür. Tutanak Dergisi: Belirli bir sistem içerisinde kayda alınan ve deşifre edilen Genel Kurul da yapılan konuşmaların ve okunan evrakların tutanaklarının belirli esaslar dahilinde düzenlenmesi suretiyle oluşturulan süreli yayındır. Tutanak Dergisi nde ayrıca, geçen tutanak özeti, Genel Kurul gündemi, gelen kağıtlar, komisyon raporları (sıra sayıları), yazılı sorular ve cevapları gibi diğer metinler de yer alır. Üye tamsayısı: Anayasa da belirlenen toplam milletvekili sayısı olup, 550 dir. Çeşitli nedenlerle Meclis üyeliklerinde boşalma olması bu sayıyı değiştirmez. Yasama Dönemi: İki milletvekili genel seçimi arasındaki 4 yıllık süredir. Yasama dokunulmazlığı: Ağır cezayı gerektiren suçüstü hali ve seçimden önce soruşturmasına başlanılmış olmak kaydıyla devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü bozmak ve insan haklarına dayanan demokratik ve laik Cumhuriyeti ortadan kaldırmayı amaçlayan faaliyetlerde bulunmak durumları hariç, seçimden önce veya sonra bir suç işlediği ileri sürülen bir milletvekilinin Meclis kararı olmadıkça milletvekili olduğu süre içerisinde tutulamaması, sorguya çekilememesi, tutuklanamaması ve yargılanamamasıdır. Yasama sorumsuzluğu: TBMM üyelerinin Meclis çalışmalarında kullandıkları oylardan, sarf ettikleri sözlerden, açıkladıkları düşüncelerinden ve o oturumdaki Başkanlık Divanının teklifi üzerine Meclis çe aksi bir karar alınmadığı sürece bunları Meclis dışında tekrarlamak ve açığa vurmaktan sorumlu tutulmamaları, hukuki ve cezai bir takibata maruz kalmamalarıdır. Yasama yılı: 1 Ekim de başlayıp 30 Eylül de sona eren süredir. Ziyaretçi kabul salonu: Seçmenlerin milletvekilleri ile görüşebilmek için tanıtım kartı almaları gereken salondur. 168

174

175