SİVİL TOPLUM İÇİN YASAMA SÜRECİNE KATILIM EL KİTABI

Transkript

1 SİVİL TOPLUM İÇİN YASAMA SÜRECİNE KATILIM EL KİTABI

2 S V L TOPLUM Ç N YASAMA SÜREÇLER NE KATILIM EL K TABI Yasa Yapımı ve Denetim Süreçlerinde SİVİL TOPLUM KATILIMININ YOL VE YÖNTEMLERİ YASAMA DERNEĞİ w w w. y a s a d e r. o r g

3 S V L T O P L U M Ç N Y A S A M A S Ü R E Ç L E R N E K A T I L I M E L K T A B I GİRİŞ Sivil Toplum Kuruluşları nın (STK) yasama ve denetim sürecine katılımı neyi ifade eder? Bu tür bir katılım neden önemlidir? Modern parlamenter demokrasilerde en çok tartışılan konulardan biri temsili demokrasinin krizleridir. Seçmen-seçilen ilişkisinde, seçmenin görevini tamamlamasıyla temsilcinin temsil edilenden koptuğu ve seçmenlerin çıkarlarını olduğu gibi yansıtmadığı ileri sürülmektedir. Diğer taraftan seçilme süresinin dört-beş yıl gibi uzun zaman dilimlerini kapsamasının, seçmenin zaman içinde değişen taleplerini parlamentoya yansıtmasına engel olduğu eleştirisi yapılmaktadır. Temsili demokrasiler bu tür eleştirilerin önüne geçebilmek için kendilerini doğrudan demokrasiye yaklaştıran bazı mekanizmaları kullanmaktadırlar. Bu mekanizmalar, Yurttaş girişimi, Referandum ve Yurttaşın yasama vetosudur. Modern parlamenter demokrasilerin, kendilerini doğrudan demokrasiye yaklaştırmadan da kimi sorunlarını çözmeleri olanaklı görünmektedir. Bu sorunları çözmenin en etkin mekanizmalarından birisi; seçmen-temsilci arasındaki ilişkiyi seçim dönemleriyle sınırlı olmaktan çıkarıp günlük hayatın bir parçası haline getiren STK katılımıdır. Seçimlerden sonra da taleplerin parlamentoya sürekli olarak iletilmesi, temsilcilerin ya da parlamenterlerin toplumun taleplerini güncel olarak izleyebilmelerine ve buna uygun politika üretmelerine olanak tanır. Bu taleplerin izlenmesi ancak, toplumdaki çeşitli çıkarların/beklentilerin STK çatısı altında örgütlenebilmesi ve bu STK lar tarafından parlamentoya iletilebilmesiyle mümkündür. STK ların yasama ve denetim sürecine katılımı, seçmen ile temsilci arasındaki bağı canlı tutarak demokrasinin kökleşmesine ve derinleşmesine önemli bir katkı sunacaktır. STK katılımı demokrasinin kökleşmesi ve derinleşmesi bakımından bu kadar önemli olunca, bu katılımı güçlendirmenin anlamı ve önemi kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Kendisi de bir STK olan Yasama Derneği (YASADER), kendi uğraşı alanı olan yasama ve denetim sürecine STK ların katılımını güçlendirmek amacıyla Sivil Toplum İçin Yasama Sürecine Katılım El Kitabı hazırlamayı gerekli görmüştür. Söz konusu El Kitabı nın hedef kitlesi hiç kuşkusuz bütün STK lardır. Ancak STK ların çok değişik ilgi alanlarının bulunması nedeniyle bütün STK lara hitap eden bir kitap çıkarmanın güçlüğü ortadadır. Kitap hazırlanırken STK lardan gelen farklı yaklaşımların karşılanabilmesi ilke olarak benimsenmiştir. Bu nedenle kitabın, ne hukuksal bir metin ne de kısa bir pragmatik rehber olmaması için anlaşılır bir hukuk bilgisinin yanısıra ihtiyaç duyulan bilgilere kolayca ulaşılabilecek bir formata sahip olmasına özen gösterilmiştir. Kitabın sistematiği ve bilgilere kolay ulaşmanın ipuçları ise kullanım kılavuzunda açıklanmıştır. Her STK nın kendi ihtiyacı olan yeterli bilgiyi kitapta bulabileceği düşünülmektedir. El Kitabı, STK katılımını artırdığı ölçüde başarılı olacaktır. 5

4 S V L T O P L U M Ç N Y A S A M A S Ü R E Ç L E R N E K A T I L I M E L K T A B I Sivil Toplum İçin Yasama Sürecine Katılım El Kitabı ilgi alanları, deneyimleri, amaçları, bakışları çok farklı olabilen STK lara hitap eder. Bu nedenle STK ların her birinin bu kitapta kendi ihtiyacı olan bilgileri aramaya çalışması son derece doğaldır. Kitap bütün STK lara hitap edebilme kaygısıyla bir yöntem geliştirmeye çalışmıştır. Bu yöntemle, bütün STK ların ilgisini çekmeyecek bilgiler de verilmiş ama her STK nın kendi ihtiyacı olan bilgileri kolayca bulabilmesine olanak tanıyan bir sistem kurulmuştur. Bu sistem birkaç parçadan oluşmaktadır. İlk olarak bütün STK ların kullanımı için çok kolay anlaşılabilen bir sözlük hazırlanarak kitabın sonuna eklenmiştir. Böylece STK lar hiçbir ek araştırmaya gerek olmaksızın kullanılan kavramın anlamı konusunda bir fikre sahip olabileceklerdir. İkinci olarak kitap dört temel bölüme ayrılmıştır: 1. TBMM nin Yapısı, Görevleri, İşleyişi 2. Yasamaya İlişkin Temel Kavramlar ve Kurumlar 3. Kanun Yapım Süreci 4. Bilgi Edinme ve Denetim Yolları Her bölümün kendi içinde alt başlıkları bulunmaktadır. Her alt başlık, soru cümleleri biçiminde çok sayıda konu başlığı içerir. Bu konu başlıklarının tümü de İçindekiler Bölümü nde görülebilir. Böylece okuyucu, yukarıdaki şemayı da akılda tutarak, İçindekiler Bölümü nden yola çıktığında aradığı başlığa kolaylıkla ulaşabilir. KULLANIM KILAVUZU BİRİNCİ BÖLÜM TBMM NİN YAPISI, GÖREVLERİ, İŞLEYİŞİ TBMM Milletvekilleri İKİNCİ BÖLÜM YASAMAYA İLİŞKİN TEMEL KAVRAM ve KURUMLAR Temel Kavramlar Temel Kurumlar ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KANUN YAPIM SÜRECİ Kanun ve Türleri Kanun Yapım Tekniği Komisyonlarda Kanun Yapım Süreci Genel Kurulda Kanun Yapım Süreci DÖRDÜNCÜ BÖLÜM BİLGİ EDİNME VE DENETİM YOLLARI Soru Meclis Araştırması Genel Görüşme Gündem Dışı Konuşma 7

5 Kullanma Kılavuzu S V L T O P L U M Ç N Y A S A M A S Ü R E Ç L E R N E K A T I L I M E L K T A B I Uygulanan yöntemle, her STK nın kendi ihtiyacı olan bilgileri kolayca bulabilmesine olanak tanıyan bir sistem kurulmuştur. Üçüncü olarak ilgili başlığa ulaşıldığında başlık altında, istenenden daha ayrıntılı bilgilerle karşılaşılabilir. Okuyucu bütün ayrıntıyı merak etmiyor ve sadece STK ların ne yapabileceğiyle ilgili bilgiyi arıyor olabilir. Bu nedenle her başlığın altındaki bilgiler STK lar için önem derecesine göre üç formatta verilmiştir: 1. Kırmızı yuvarlaklar içinde verilen bilgi STK ları doğrudan ilgilendiren ve STK lar için en önemli sayılabilecek bilgidir. Bu bilgi, çoğu zaman daha ayrıntılı bir okumayı gereksiz kılan, az okuma yapılmasına olanak tanıyarak zaman kaybına uğramayı engelleyen yeterli bir bilgidir. 2. Sarı kareler içinde verilen bilgi STK ları doğrudan ilgilendirmemekle birlikte, okunması önemli katkı sağlayacak olan ikinci derecede önemli bilgidir. 3. Normal metin formatı içindeki bilgi, STK ları doğrudan ilgilendirmeyen ancak yasama ve denetim süreciyle ilgili daha fazla bilgi sahibi olmak isteyenlerin okuyabileceği bir bilgidir. El Kitabı nın nasıl kullanılacağını bir örnek olay üzerinden açıklayalım. Örneğin ülkemizde yaşanan sel felaketi ile ilgilenen STK-A nın Meclis düzeyinde neleri nasıl yapabileceğini görmeye çalışalım. 1. Sel felaketi STK-A tarafından bir soru önergesi konusu yapılabilir: STK-A temsilcisi kitabın içindekiler sayfasına baktığında Dördüncü Bölüm ün Bilgi Edinme ve Denetim Yolları bölümü olduğunu görebilir. Temsilci bu bölümde sözlü soru önergesi formatının olduğu sayfaya giderek formatı edindikten sonra, soruyla ilgili gri ve sarı renkli formatta verilen bilgilerin yardımıyla bir sözlü soru önergesi hazırlayabilir. 2. Sel felaketi bir meclis araştırması önergesi konusu yapılabilir. Bu amaçla aynı bölümün meclis araştırması önergesi formatının bulunduğu sayfaya gidilir. Bu bölümde sarı ve gri ile verilen bilgiler doğrultusunda bir önerge hazırlanabilir. Aynı işlem bir genel görüşme önergesi için de yapılabilir. İşte bu iki mekanizmanın seçiminde bir tercih yapabilmek için diğer bilgilerin yardımına gerek duyulabilir: Meclis araştırması bir komisyon aracılığıyla üç ayı aşan bir inceleme gerektirir. STK-A konunun hemen gündeme taşınmasını istiyorsa, meclis araştırması yerine bir genel görüşme istemelidir. Ancak STK-A görüşme yapılmasından daha çok çözüme yönelik bir inceleme yapılmasını istiyorsa bir meclis araştırması yapılması talebinde bulunmalıdır. 3. STK-A konunun hiç zaman kaybedilmeden 1-2 gün içinde gündeme taşınmasını istiyorsa, bir milletvekilinden gündem dışı konuşma yapması talebinde bulunabilir. 4. STK-A konunun konuşulması yerine yasal tedbirlerle çözülmesini tercih ediyorsa bir kanun teklifi hazırlama yoluna gitmelidir. Örneğin; dere yataklarında yapılaşmanın cezalarını artıran ya da bu alanlarda tapu belgesi verilemeyeceğini öngören bir değişiklik teklifi hazırlanabilir. STK-A nın bu durumda yapması gereken şey bu kitabın Üçüncü Bölümü ne giderek kanun teklifinin nasıl hazırlanacağına ve teklifi hazırlarken nelere dikkat etmesi gerektiğine ilişkin bilgileri okuması gerekir. 5. Seçilen tercihe bağlı olarak soru önergesi, Meclis araştırması önergesi, genel görüşme önergesi, gündem dışı konuşma metni ya da kanun teklifi hazırlandıktan sonra yapılması gereken şey bunları uygun milletvekili, siyasi parti grubu ya da komisyona iletmektir. Sonuçta bir soru önergesi ya da kanun teklifi hazırlanmışsa, bu kitabın Birinci Bölümü ne giderek milletvekilleri ile ilgili bölümden milletvekillerinin özgeçmişlerine ulaşılabilir. Buradan milletvekillerinin verdiği tekliflere bakılarak da konuya ilgisi olan milletvekilleri saptanabilir. Bu saptamadan sonra aynı bölümdeki bilgiler yardımıyla milletvekilinin telefon, faks ve e-postası edinilir. Soru önergesi e-posta ve faksla ilgili milletvekiline gönderilebileceği gibi telefonla görüşülerek yüzyüze görüşme talebinde bulunulabilir. Aynı anda bunların tümü de yapılabilir. 6. Kanun teklifi taslağı, meclis araştırması önergesi taslağı, genel görüşme önergesi taslağı, milletvekili yerine siyasi parti gruplarına da sunulabilir. Bu durumda siyasi parti grupları ile ilgili bilgilerin yer aldığı İkinci Bölüm e giderek, siyasi parti gruplarında kimin yetkili olduğu bilgisine ulaşılır. 8 9

6 S V L T O P L U M Ç N Y A S A M A S Ü R E Ç L E R N E K A T I L I M E L K T A B I 1 BİRİNCİ BÖLÜM TBMM NİN YAPISI, GÖREVLERİ, İŞLEYİŞİ 10 11

7 Birinci Bölüm TBMM NİN YAPISI, GÖREVLERİ, İŞLEYİŞİ S V L T O P L U M Ç N Y A S A M A S Ü R E Ç L E R N E K A T I L I M E L K T A B I TBMM TBMM nin temel işlevleri kanun çıkarmak, karar almak ve hükümeti denetlemektir. Anayasaya göre egemenlik kayıtsız ve şartsız millete aittir. Millet, egemenliğini Anayasa nın koyduğu esaslara göre yetkili organları eliyle kullanır. Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) egemenliğin bir parçası olan yasama yetkisini millet adına kullanan ve halkı temsil eden bir organdır. TBMM nasıl oluşur, genel olarak görev ve yetkileri nelerdir? TBMM 81 ilden, toplam 85 seçim çevresinden doğrudan doğruya seçilen 550 milletvekilinden oluşur. TBMM nin temel işlevleri kanun çıkarmak, karar almak ve hükümeti denetlemektir. TBMM, vatandaşlar için hak ve yükümlülük doğuran kanunların yapımıyla birlikte ayrıca, devletin bütçesini kabul eder ve bütçenin uygulamasını gözetir. Savaş hali veya olağanüstü hal ilanı, seçimlerin yenilenmesi gibi kararlar da alabilen TBMM, hükümetten bilgi edinme, yürütmeyi denetleme kapsamında bir bakanı Yüce Divan a sevk etme veya hükümeti ya da bir bakanı düşürme yetkisine de sahiptir. TBMM nin yaptığı kanunlar ve İçtüzük Anayasa Mahkemesi tarafından denetlenir. Meclis İçtüzüğü nedir, ne işe yarar? TBMM çalışmalarını Anayasa ve İçtüzük kurallarına göre yürütür. İçtüzük, TBMM nin iç işleyişine ilişkin kuralları içeren temel düzenlemedir. İçtüzük, komisyonların ve başkanlık divanının oluşumundan, söz alabilecek kişiler ile söz alma zamanlarına; kanun tasarısı ve teklifi sunulmasından oylama ve seçimlere kadar uzanan geniş bir alanda TBMM nin nasıl işleyeceğini ayrıntılı olarak belirler. TBMM in işleyişine ilişkin kurallardan bazıları hukuksal nedenlerle İçtüzük yerine kanunlarda düzenlenmiştir. TBMM İçtüzüğü kanun değil TBMM kararıdır. İçtüzük değişiklik teklifleri Anayasa Komisyonu nda ve Genel Kurul da diğer tekliflerin bağlı olduğu esaslara göre görüşülerek kabul edilir. TBMM İçtüzüğü TBMM Başkanı tarafından uygulanır. Yasama ve denetim faaaliyetlerini takip etmek ve katılmak isteyen Sivil Toplum Kuruluşları nın (STK) bir İçtüzük edinmelerinde yarar vardır. İçtüzük metnine TBMM internet sayfası üzerinden de ulaşılabilir. İçtüzük, TBMM nin kendisi tarafından çıkarılan ve iç işleyişine ilişkin kuralları içeren temel düzenlemedir. STK 14 15

8 Birinci Bölüm TBMM NİN YAPISI, GÖREVLERİ, İŞLEYİŞİ S V L T O P L U M Ç N Y A S A M A S Ü R E Ç L E R N E K A T I L I M E L K T A B I TBMM internet sayfası adresi: İçtüzüğe bu sayfadaki İÇTÜZÜK sözcüğüne basılarak erişilebileceği gibi, adresinden de ulaşılabilir. TBMM nin yerleşke düzeni nasıldır? Bugünkü TBMM binası, 23 Nisan 1920 de millî egemenlik ilkesine dayalı olarak kurulan Meclis in üçüncü binasıdır. Millî Meclis in ilk toplantısını yaptığı Ankara nın Ulus semtinde yer alan binanın yapımına 1915 yılında başlanmıştır. Atatürk ün 27 Aralık 1919 da Ankara ya gelişinden sonra, yapının Meclis binası olarak kullanılmasına karar verilmiştir. Devletin kuruluşu ve Kurtuluş Savaşı nın tüm askerî ve siyasî kararların alındığı, Cumhuriyetin ilan edildiği bu çok elverişsiz küçük bina 18 Ekim 1924 tarihine kadar kullanılmıştır. Bu tarihi bina bugün Kurtuluş Savaşı Müzesi olarak ziyaretlere açıktır. Holzmeister in projesidir. Bina 1961 de hizmete açılmıştır. Ana binanın ön cephesindeki orta alanda Şeref Girişi, köprü kanatlar altında 1 ve 2 numaralı, arka cephede ise 3 ve 4 numaralı giriş kapıları yer almaktadır. Anıtsal nitelik taşıyan Şeref Girişi nden, iç taraftaki Şeref Holü ne beş büyük bronz kapıyla geçilmektedir. Buradan iki iç bahçenin bulunduğu mermer salon ve sütunlu galerilere girilmektedir. Milletvekillerinin kulis yerleri olan bu galerilerin çevrelediği orta mekânda ise, Genel Kurul Toplantı Salonu bulunmaktadır. Toplantı salonunda üyeler için 640 ve dinleyici localarında 980 olmak üzere toplam 1620 oturma yeri vardır. Başkanlık kürsüsüne göre sol taraftaki localarda Cumhurbaşkanlığı ve resmî yöneticiler için ayrılan bölümler, sağda ise kordiplomatik locası yer almaktadır. Kürsünün karşı tarafındaki ilk loca basın mensuplarına, bu locanın üstündeki localar dinleyicilere ayrılmıştır. TBMM kütüphanesinden nasıl yararlanılır? Meclis kampüsüne girişler Atatürk Bulvarı ve Dikmen Caddesi üzerindeki iki ana kapıdan yapılmaktadır. STK TBMM nin ikinci binası 18 Ekim 1924 de kullanıma açılmıştır. İkinci bina da aynı semtte ve ilk parlamento binasına yaklaşık 100 metre uzaklıktadır. Cumhuriyetin ilk yıllardan itibaren, Türkiye nin siyasî tarihinin önemli gelişmelerinin yaşandığı ikinci TBMM Binası, 36 yıl kullanılmıştır. Bu bina da bugün, Cumhuriyet Müzesi olarak varlığını sürdürmektedir. TBMM nin halen çalışmalarını sürdürdüğü üçüncü binası proje aşaması 1938 yılında tamamlanan ve uygulamasına 1939 da başlanan Clemens Meclis kampüsüne girişler sağ ve solda Atatürk Bulvarı ve Dikmen Caddesi üzerindeki iki ana kapıdan yapılmaktadır. TBMM idari amaçlı binalar hariç üç temel binadan oluşmaktadır. Bunların ikisi milletvekillerinin odalarının bulunduğu Halkla İlişkiler Binaları na ait A ve B bloklarıdır. Diğer bina ise daha çok yasama çalışmalarının yürütüldüğü ana bina dır. TBMM Genel Kurulu, Daimi İhtisas Komisyonları ve Siyasi Parti Grupları ana binanın içinde yer almaktadır. TBMM Genel Sekreterliği, Kanunlar ve Kararlar Dairesi Başkanlığı ile birimleri, TBMM Kütüphanesi, Milletvekilleri Lokantaları, Tutanak, Arşiv ve Evrak Müdürlükleri de bu binanın içindedir. Dinleyicilerin Genel Kurul toplantılarını localardan izleyebilmeleri için Dinleyici Giriş Kartı almaları ve locaların girişindeki güvenlik kontrolünden geçmeleri gerekir. TBMM Kütüphanesi zengin bir kütüphanedir. Yasamaya ilişkin her türlü kaynağın yer aldığı, kanunlara ve tutanaklara ulaşılabilen TBMM Kütüphanesi nde Meclis-i Ayan Kütüphanesi ve Meclis-i Mebusan Kütüphanesi nden kalan 5000 cilt kitap, gazete, dergi ve tutanağa da ulaşmak mümkündür. TBMM dışından gelerek bilgi hizmeti talebinde bulunan araştırmacılar, -aranan bilgi kaynaklarının ve istenilen bilgi hizmetinin bir başka kütüphanede bulunamaması durumundagünlük kısa süreli araştırmalarda Kütüphane Müdürü nün izniyle; uzun süreli araştırmalarda ise, Kütüphane Müdürü nün önerisi sonrasında Kütüphane Kurulu nun izniyle belirli sürelerle Kütüphane den yararlanabilmektedirler. Yararlanma koşullarını düzenleyen yönetmeliğe aşağıdaki bağlantıdan ulaşılabilir: STK STK 16 17