Baş ve Boyun Radyoterapisinin Tükürük Eser Elementlerine Etkisi. The Effect of Head and Neck Radiotherapy on Trace Elements of Saliva

Transkript

1 ARAŞTIRMA (Research) Hacettepe Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi Cilt: 32, Sayı: 1, Sayfa: 82-90, 2008 Baş ve Boyun Radyoterapisinin Tükürük Eser Elementlerine Etkisi The Effect of Head and Neck Radiotherapy on Trace Elements of Saliva *Doç.Dr. Sema DURAL, **Dr. Duygu BÜYÜKKÖPRÜ *Hacettepe Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Oral Diagnoz ve Radyoloji Anabilim Dalı **Serbest Diş Hekimi ÖZET Amaç: Bu çalışmada, baş ve boyun bölgesinden radyoterapi alan 22 nazofarenks ve 23 larenks karsinomalı hastanın parafin ile stimüle edilmiş toplam tükürüklerindeki eser elementlerin değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Gereç ve yöntem: Tükürük ölçümleri için parafin ile stimüle edilen toplam tükürük kullanılarak, radyoterapinin üç aşamasında (radyoterapiden önce, radyoterapinin ortasında ve sonunda) ölçümler yapılmıştır. Eser elementlerin; (Al, Fe,Pb,Se, Zn, Cu ve Ni) derişimleri, Perkin-Elmer 5100 PC Atomik Absorpsiyon Spektrofotometresi, HGA Grafit Fırın, AS-60 Aotosampler, Zeeman Zemin Düzenleyici ile Oksidata Microline 320 yazıcıdan oluşan bir sistem kullanılarak belirlenmiştir. Elde edilen ölçüm sonuçları istatistiksel olarak değerlendirilmiştir. Bulgular: Bu ölçümlerin değerlendirilmesinde, nazofarinks karsinomalı hastaların, radyoterapi boyunca tükrük eser element konsantrasyonlarında istatistiksel olarak anlamlı bir değişiklik görülmemiştir. Larinks karsinomalı hastaların ise radyoterapi süresince tükürüklerinde sadece çinko konsantrasyonunun arttığı gözlenmiştir. ABSTRACT Aim: In this study evalution of total trace metals, in the stimulated saliva of 22 nasopharynx and 23 larynx carcinoma patients subjected to radiography, is aimed. Materials and Methods: Paraffin stimulated saliva collected at three phases of radiotherapy (before radiotherapy, in the middle of the therapy and at the end) for determination. Concentrations of trace elements (Al, Fe, Pb, Se, Zn, Cu and Ni) are determined using an Atomic Absorption Spectroscopy instrument (Perkin Elmer 5100 PC) equipped with Zeeman correction, HGA graphite furnace, AS-60 auto sampler and Oksidata Microline 320 printer. The results of the study statistically evaluated. Results: Evaluation of the trace elements concentrations results in saliva revealed no statistically significant difference among nasopharynx carcinoma patients. Only zinc concentration has increased among larynx carcinoma patients during radiotherapy. Conclusion: Radiotherapy treatment applied to head and neck had no significant effect on the concentrati-

2 83 Sonuç: Baş ve boyuna uygulanan radyoterapinin tükürük eser elemetlerinin miktarını çok fazla etkilemediği, radyoterapi boyunca değerlerde bir dalgalanma olduğu ancak, bunun istatistiksel olarak önemli olmadığı görülmüştür. on of trace elements in saliva. Observed fluctuations during radiotherapy have no statistical significance. ANAHTAR KELİMELER Radyoterapi, baş ve boyun kanserleri, tükürük eser elementleri KEYWORDS Radiotherapy, head and neck carcinoma, saliva trace elements Gİrİş Radyoterapi (RT) baş, boyun kanserlerinde tek başına ya da cerrahiyle birlikte yaygın olarak kullanılan bir tedavi şeklidir. Radyoterapinin amacı, tanımlanmış bir tümör kitlesine, kitleyi çevreleyen sağlıklı dokulara olabildiğince az zarar vererek, belirlenmiş ideal dozun verilmesi, tümörün elimine edilmesi, iyi bir yaşam kalitesi sağlanması ve sağkalım süresinin arttırılmasıdır 1. Baş boyun bölgesine uygulanan radyoterapi süresince hastalığın lokalizasyonuna ve yayılımına bağlı olarak tükürük bezleri de radyasyona maruz kalabilir. 2 Bunun sonucunda oral mukozitis, kserostomia, diş çürüğü ve tat alma bozuklukları gibi rahatsızlıkların oluştuğu bilinmektedir. 1,3 Ağız kuruluğu, radyoterapinin major tükürük bezlerinde oluşturduğu hasarın bir sonucudur. Bu durum hayati tehdit oluşturmaz. Ancak hastanın yaşam kalitesini düşürür 1. Tükürük %99.5 su, %0.3 organik, ve %0.2 eser elementlerden oluşmuştur 4. Eser elementler Al, Se, Ni, Fe, Pb, Zn, Cu bunlardan bazılarıdır. Ayrıca eser elementlerden Mo, V, Cu, Sr, B, Li, Au zayıf kariyostatik, Ba, Al, Ni, Fe, Pb, Ti çürük üzerinde etkisiz, Se, Mg, Cd, Pb, Pt, Si çürüğü destekleyici ve Br, Be, Co, Mn, Sn, Zn, I belirsiz özellikte olduğu da bildirilmiştir 5. Eser elementlerden özellikle çinko (Zn); kemik, kas, karaciğer, prostat ve diğer pek çok organ ve dokuda bulunmaktadır. Yetersizliği deri hastalıkları, gelişme geriliği ve tat alma problemleri gibi pek çok rahatsızlığa yol açar lerin ortalarında Alan Walsh tarafından icat edildiğinden beri Atomik Absorpsiyon Spektrofotometresi (AAS) bir solüsyon içindeki metallerin derişiminin belirlenmesinde en kuvvetli enstrümental teknik olduğu ispat edilmiştir. AAS tekniğiyle birçok metalik elementin analizi eseryüksek miktar aralığında yapılabilmektedir 7. Baş ve boyun bölgesinden alınan radyoterapiye bağlı olarak, tükürüğün azalması sonucunda ağzın sert ve yumuşak dokularında çeşitli komplikasyonların görüldüğü günümüzde bilinen bir gerçektir. Ancak, literatürde baş ve boyundan radyoterapi alan hastalarda tükürükteki eser elementlerin durumunu inceleyen bir araştırmaya rastlanmamıştır. Bu çalışmanın amacı, nazofarenks ve larinks karsinomu nedeniyle radyoterapi alan hastaların stimüle edilmiş toplam tükürüklerinde Atomik Absorpsiyon Spektrofotometresi ile Al, Se, Cu, Pb, Zn, Ni, Fe gibi eser elementlerin durumunun incelenmesidir. Bİreyler ve Yöntem Bu çalışmada, baş boyun bölgesine radyoterapi uygulanan, yaşları 17 ile 75 arasında değişen, (yaş ortalaması 46) 22 nazofarinks karsinomu (NF Ca) (7 kadın 15 erkek) ve yaşları 37 ile 67 arasında değişen ( yaş ortalaması 52) 23 larinks karsinomu (L Ca) (3 kadın, 20 erkek) tanısı konulmuş, toplam 45 hasta incelenmiştir.

3 84 Hastalara, Radyasyon Onkolojisi Kliniğinde Cobalt-60 teleterapi cihazı kullanılarak konvansiyonel fraksiyonlarla, günde cgy olmak üzere 5-7 haftalık süreçte toplam cgy radyoterapi uygulanmıştır. Nazofarinks karsinomu olan hastalarda, her iki parotis bezinin tamamı ve submandibular bezlerin büyük bir kısmı radyoterapi alanı içerisine girmiştir (Şekil 1). Larinks karsinomu olan hastalarda ise parotis bezlerinin büyük bir kısmı ile submandibular bezlerin küçük bir kısmı radyoterapi alanı içerisinde yer almıştır (Şekil 2). Hastalardan radyoterapiye başlanmadan önce, radyoterapinin ortasında (2,5-3,5 hafta) ve radyoterapinin bitiminde (5. ve 7. hafta) toplam üç kez ölçüm ve örnekleme yapılmıştır. Hastalar bilgilendirildikten sonra tükrük örnekleri sabah saatlerinde, kahvaltıdan iki saat sonra, cam huniler yardımıyla dereceli, tek kullanımlık kapaklı tüpler kullanılarak toplanmıştır 7. Stimüle toplam tükürük alımında, uyarıcı olarak parafin kullanılmış, örneklemeler beş dakikalık periyotlarda gerçekleştirilmiştir 7. ŞEKİL 1 Nazofarinks karsinomlu hastalarda radyoterapi uygulanan alanlar ŞEKİL 2 Larinks korsinomlu hastalarda radyoterapi uygulanan alanlar

4 85 Bu çalışma kapsamında tükürükte bulunan eser elementlerden, Al, Fe, Pb, Se, Zn, Cu, Ni derişimleri Perkin - Elmer 5100 Atomik Absorbsiyon Spektrofotometresi (Connecticut USA 1991), HGA Grafit Fırın As-60 oluşan Autosampler, Zeeman Zemin Düzeltici, Okiolata Microline 320 yazıcıdan oluşan bir sistem kullanılarak incelenmiştir. Sistemde kararlı gaz olarak Argon gazı kullanılmıştır. Nazofarinks ve larinks karsinomlu hastaların incelenen değişkenler açısından, radyoterapi öncesi, radyoterapi ortası ve radyoterapi sonrası grupiçi istatistiksel karşılaştırmaları Bonferroni düzeltmeli iki eş arasındaki farkın önemlilik testi ile yapılmıştır. Önemlilik düzeyi olarak α=0,05 alınmıştır. Bulgular Larinks ve Nazofarinks, karsinomlu hastalarda tükürük eser elementlerinden Al, Fe, Pb, Se, Zn, Cu ve Ni için tanımlayıcı istatistikler ve grupiçi karşılaştırma sonuçları, Tablo 1 ve Tablo 2 de, ortalamalar üzerinden çizilen grafikler ise Şekil 3 ve Şekil 4 de sunulmuştur. Tablolardaki eser ele- TABLO I Larinks grubuna ilişkin tanımlayıcı istatistikler ve iki eş arasındaki farkın önemlilik Testi sonuçları (n=23) Eser Elementler Ortalama St sapma Karşılaştırma t p Zn1 61,304 5,958 Zn1-Zn2 3,627 0,001* Zn2 65,565 5,247 Zn1-Zn3 1,595 0,125 Zn3 64,696 6,034 Zn2-Zn3 0,558 0,582 Al1 3,170 3,200 Al1-Al2 1,186 0,248 Al2 2,350 1,230 Al1-Al3 1,510 0,145 Al3 2,170 0,720 Al2-Al3 0,641 0,528 Cu1 42,220 27,050 Cu1-Cu2 0,186 0,854 Cu2 41,130 34,540 Cu1-Cu3 0,579 0,569 Cu3 39,000 26,140 Cu2-Cu3 0,352 0,728 Fe1 24,260 18,940 Fe1-Fe2 1,534 0,139 Fe2 33,870 23,930 Fe1-Fe3 1,344 0,193 Fe3 33,350 26,090 Fe2-Fe3 0,072 0,943 Ni1 9,700 4,950 Ni1-Ni2 1,624 0,119 Ni2 13,570 12,550 Ni1-Ni3 0,205 0,840 Ni3 9,910 3,460 Ni2-Ni3 1,313 0,203 Pb1 20,090 16,370 Pb1-Pb2 0,818 0,422 Pb2 24,130 19,190 Pb1-Pb3 0,597 0,556 Pb3 23,130 22,690 Pb2-Pb3 0,213 0,833 Se1 16,696 11,360 Se1-Se2 0,893 0,382 Se2 13,565 10,612 Se1-Se3 0,434 0,668 Se3 18,174 12,021 Se2-Se3 1,527 0,141 *Bonferroni düzeltmesi sonucundaα=0,05 de anlamlı

5 86 TABLO II Nazofarinks grubuna ilişkin tanımlayıcı istatistikler ve iki eş arasındaki farkın önemlilik Testi sonuçları (n=22) Eser Elementler Ortalama St sapma Karşılaştırma t p Zn1 61,136 8,972 Zn1-Zn2 1,179 0,252 Zn2 64,273 9,361 Zn1-Zn3 0,722 0,478 Zn3 63,182 7,805 Zn2-Zn3 0,623 0,540 Al1 2,550 1,220 Al1-Al2 1,096 0,285 Al2 3,450 3,530 Al1-Al3 0,947 0,354 Al3 3,450 4,340 Al2-Al3 0,000 1,000 Cu1 37,230 23,850 Cu1-Cu2 0,102 0,920 Cu2 41,130 26,570 Cu1-Cu3 0,162 0,873 Cu3 36,320 27,110 Cu2-Cu3 0,354 0,725 Fe1 27,500 25,130 Fe1-Fe2 2,069 0,051 Fe2 41,770 25,050 Fe1-Fe3 1,124 0,274 Fe3 34,453 18,420 Fe2-Fe3 1,259 0,222 Ni1 15,360 18,520 Ni1-Ni2 0,521 0,608 Ni2 13,640 11,440 Ni1-Ni3 0,107 0,916 Ni3 15,680 17,170 Ni2-Ni3 0,843 0,408 Pb1 23,410 14,490 Pb1-Pb2 0,925 0,365 Pb2 19, Pb1-Pb3 0,350 0,730 Pb3 21,590 20,230 Pb2-Pb3 0,424 0,676 Se1 17,273 13,734 Se1-Se2 1,296 0,209 Se2 12,318 10,754 Se1-Se3 1,031 0,314 Se3 13,273 12,586 Se2-Se3 0,256 0,800 mentlerin altındaki indisler: 1=Radyoterapiden önceki ölçümleri, 2=Radyoterapi süresinin ortasında yapılan ölçümleri, 3=Radyoterapi sonunda yapılan ölçümleri ifade etmektedir. Nazofarinks karsinomu olan hastalarda RT öncesi tükürükteki Zn derişimi 320 microgram/l microgram/l arasında değişmektedir (ortalama 611,3 microgram/l). Bu değer RT süresince yükselmekte (ortalama 642,7 microgram/l),rt sonrası ise başlangıç derişimi ile radyasyon alımı sırasındaki derişim arasındaki bir değere gerilemektedir (ortalama 631,8 microgrm/l). Nazofarinks karsinomu hastalarında tükürükteki Cu ve Fe derişimlerinde ise RT süresince artma, RT sonrasında ise azalma eğilimi gözlenmiştir. Buna karşın Ni, Pb ve Se ise RT süresince azalmış, RT sonrasında ise yaklaşık ilk değerine dönmüşlerdir.

6 87 ŞEKİL 3 Nazofarinks karsinomu hastalarında analizi yapılan eser elementlerin ortalama konsantrasyonlarındaki değişimler ŞEKİL 4 Larinks karsinomu hastalarında analizi yapılan eser elementlerin ortalama konsantrasyonlarındaki değişimler

7 88 Larinks karsinomu hastalarında ise RT öncesi Zn derişimi 460 microgram/l microgram/ l arasında değişim göstermektedir (ortalama 613 microgram/l.). RT süresince bu değer ortalama microgram/l ye yükselmekte, RT sonrasında ise 646,9 microgram/l değerini vermektedir. Ortalamalar ve minimum/maksimum değerler bazında benzer ilişkiler diğer analizi yapılan eser elementler için de söz konusudur. Larinks karsinomu hastalarında, Al, Fe, Ni ve Pb derişimleri ise önce artma, RT sonrasında ise yaklaşık başlangıç değerine dönme eğilimi göstermiştir. Cu derişimi RT sonrasında da süren bir azalma gösterirken, Se derişimi önce azalmış RT sonrasında ise yaklaşık RT öncesi değerine dönmüştür. Ancak, ortalama değerlerden yola çıkılarak yapılan bu ilişkilendirme, zamansal ve kimyasal etkileşimleri ortaya koyması açısından yeterli değildir. Bu amaçla gruplar ve bireyler istatistiksel yöntemler kullanılarak ayrıntılı şekilde değerlendirilmiştir. Sonuçta, nazofarinks karsinomu hastalarının tükürük eser element derişimlerinde istatistiksel olarak anlamlı bir değişiklik görülmezken, larinks karsinomu hastalarının tükürüklerinde, tedavi süresince Zn derişiminin yükseldiği görülmüştür. Diğer eser element derişimlerinde ise istatistiksel olarak anlamlı bir değişiklik bulunamamıştır. Tartışma Literatürde baş ve boyun bölgesinden RT alan hastaların tükürüğündeki eser elementlerin durumu hakkında yapılmış detaylı bir çalışma bulunmamaktadır. Tükürükte Zn, Pb, Fe, Mo, Cu, Al, Mn, Cr, Sr, Ba, K ve Mg gibi eser elementler mevcuttur. Bu elementlerin tükürükteki konsantrasyonları oldukça düşüktür. Bunun nedenlerinden birisi tükürüğün fizyolojik ve biyokimyasal olarak heterojen yapıda olması nedeniyle zor değerlendirilebilmesidir. Toplam tükürüğün kullanımı, farklı bezlerden salgılanan tükürüklerin bileşimindeki değişikliklerin neden olabileceği sorunların bir kısmını ortadan kaldırabilir. Ayrıca, ağızda günün büyük bir kısmında meydana gelen biyolojik olayların etkilediği tükürüğü, daha büyük oranda temsil eder 8. Mathur ve arkadaşları 9 çalışmalarında Zn için toplam tükrükte 0,478 ppm, parotisten salgılanan tükürükte 0,046 ppm değerlerine ulaşmışlardır. Toplam tükrükteki Zn konsantrasyonu, parotisteki tükürüğe oranla yaklaşık 10 kat daha fazladır. Bu da toplam tükürükteki çinkonun yaklaşık %90 ının başka kaynaklardan geldiğini göstermektedir. Bu sonuçlar doğrultusunda çalışmamızda da toplam tükürük örnekleri kullanılmıştır. Çalışmalar göstermiştir ki kserostomia şikayeti ve tat alma problemi bulunan pek çok hastada, Zn tedavisi ile iyileşme gözlenmiştir 8. Henkin ve arkadaşları 10 çalışmalarında, tükürük Zn konsantrasyonunun tat alma ile ilişkili olduğunu belirtmişlerdir. Sonuçlarımızda Zn seviyesindeki değişiklikler istatistiksel olarak anlamlı değildi. Ayrıca literatürde Zn derişimi ile çürük oluşumu arasında bir ilişki bulunamamış, tükürükteki ortalama Zn derişiminin 0,6 mg/lt olduğu bildirilmiştir 8. Bizim çalışmamızda da radyoterapi öncesi nazofarinks ve larinks karsinomu olan hastalarda Zn nin ortalama değeri 610 microgram/lt olarak bulunmuştur. Bu durum Zn için normal tükrük derişim aralığı microgram/lt olarak belirtilen Dugal in 8 araştırmasındaki verilerle uyumludur. Cu ile diş çürüğü arasında kuvvetli bir ters ilişki belirlenmiş olup Cu nun invitro/ invivo tükrükteki oral mikroorganizmaların asit üretimini baskıladığı ifade edilmiştir. 250 microgram/ lt lik bir Cu derişiminin önemli bir baskılama etkisi için yeterli olduğu belirtilmiştir. Tükrükteki normal Cu erişiminin microgram/ lt aralığında değişim gösterdiği ifade edilmektedir 8. Zahir ve Sarkar ın 4 çocuklarda yaptığı bir araştırmada da tükürükteki Cu miktarının diş çürüğü olmayan çocuklarda daha yüksek düzeyde bulunduğu bildirilmiştir. Çalışmamızda nazofarinks karsinomlu hastalar için Cu değeri radyoterapi öncesinde 370 microgram/ lt RT ortasında 370 microgram/lt

8 89 sonunda ise 360 microgram/ lt olarak larinks karsinomlu hastalar içinse RT öncesi 420 microgram/ lt RT ortasında 410 microgram/ lt sonunda ise 390 microgram/ lt olarak tespit edilmiş, her iki hasta grubu için Cu nun zaman içindeki değişimleri istatistiksel açıdan önemli bulunmamıştır. Fe ise diğer eser elementlere göre tükürükte daha yüksek konsantrasyonlarda bulunmaktadır. Duggal 8, tükürükteki normal Fe derişiminin microgram/ lt olarak tespit etmiş, çalışmasında düşük çürük insidansı bulunan bireylerde tükrükteki Fe konsantrasyonunu yüksek çürük insidansı bulunan bireylere göre daha yüksek olduğunu belirtmiştir. Çalışmamızda ise nazofarinks karsinomlu hastalar için Fe değeri RT öncesinde 270 microgram/ lt RT ortasında 410 microgram/ lt RT sonunda ise 340 microgram/ lt olarak larinks karsinomlu hastalar için ise Fe değeri RT öncesinde 240 microgram/ lt RT ortasında 330 microgram/ lt RT sonunda ise 330 microgram/ lt olarak tespit edilmiş her iki hasta grubu için Fe nin zaman içindeki değişimleri istatistiksel açıdan önemli bulunmamıştır. Hadjimarkos ve Shearer 11 yaptıkları çalışmada yaşları arasında değişen 26 çocuktan stimüle tükürük örnekleri almışlar ve tükürükteki ortalama Se konsantrasyonunu 3,1 ppb olarak belirlemişlerdir. Elde ettikleri bulgular dişlerin gelişme çağında olduğu dönemde besin maddeleri ile alınan Se nin dişlerdeki çürük prevelansını belirgin şekilde arttırdığını göstermiştir. Ancak diş gelişiminden sonra, ağızda düşük konsantrasyonlarda bulunan Se un plak kariyojenitesini azaltabileceği ifade edilmektedir 12. Çalışmamızda nazofarinks karsinomlu hastalar için Se değeri RT öncesinde 170 mikrogram/lt, RT ortasında 120 mikrogram/ lt, sonunda ise 130 mikrogram/lt olarak, larinks karsinomlu hastalar için ise Se değeri RT öncesinde 160 mikrogram/lt RT, ortasında 130 mirogram/lt sonunda ise 180 olarak tespit edilmiş ve her iki hasta grubu için Se nin zaman içindeki değişimleri istatistiksel açıdan önemli bulunmamıştır. Dreizen ve Levy 13 parafinle sitümüle edilmiş toplam tükürük örneklerinde yapmış oldukları çalışmada Al için µg/l, Ni için µg/l, Cu için 5-69 µg/ l, Fe için µg/l,pb için µg/l, Zn için µg/l aralıklarında değişen konsantrasyon değerlerini belirtmişlerdir. Çalışmamızda nazofarinks karsinomlu hastalar için Ni değeri RT öncesinde 150 µg/l, RT ortasında 130 µg/l, sonunda ise 150 µg/l olarak, larinks karsinomlu hastalar için ise Ni değeri RT öncesinde 90 µg/l, RT ortasında 130 µg/l, sonunda ise 180 µg/l olarak tespit edilmiştir. Her ne kadar larinks karsinomlu hastalar da Ni değeri RT boyunca değişiyormuş gibi görünsede her iki hasta grubu için Ni nin zaman içindeki değişimleri klinik ve istatistiksel açıdan önemli bulunmamıştır. Bu sonuçlara göre, baş ve boyun bölgesine uygulanan radyoterapi sonrası, tükürükteki eser element miktarlarında çok önemli bir değişiklik tespit edilememiştir. Kanımızca bu tür hastalarda, görülen oral mukozitis, kserostomia, diş çürüğü ve tat alma bozuklukları gibi rahatsızlıklar tükürükteki eser element miktarları ile ilgili olarak değil, tükürük miktarının azalması, tükürük yoğunluğunun artması ve tükürük ph sının düşmesi ile açıklanabilir. Bu nedenle tükürük bezleri radyoterapi sırasında olabildiğince radyasyondan korunmalı, bezin fonksiyonlarında kayıp olduğunda tükürük türevlerinin veya mekanik-kimyasal tükürük arttırıcı ilaçların kullanımı ve koruyucu diş tedavilerinin düzenli olarak uygulanmasıyla ağız içerisinde görülebilecek hasarların en aza indirgenmesi sağlanmalıdır. KAYNAKLAR 1. Mossman KL. Frequent Short Term Oral Complications of Head and Neck Radiotherapy. ENT Journal(1994) Glass JB, Langlais RP, Xerostomia: Diagnosis and Treatment Planning Consideration. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. (1984) 58: Andrews N, Griffiths C. Dental Complications of Head and Neck Radiotherapy. Part 2 Aut.Dent. J. (2001) 46: Zahir S,Sarkar S. Study of trace elements in mixed saliva of caries free and caries active children.j. İnd.Soc. Pedodon.and Preven.Dentis..(2006). 24:

9 90 5. Reitznerova, E, Amarasiriwardena, D, Kopcakova M. Determination of trace elements in human tooth enamel. Fresenius J Anal Chem. (2000) 367: İshi K, Sato M, Akita M. Localization of Zinc in the Rat Submandibular Gland and the Effect of Ist Deficiency on Salivary Secretion,Ann.Otol.Rhinol.Laryngol: (1999) 108: Navazeh M. Methods For Collecting Saliva.,Saliva as a diagnostic fluid.,editors Malamud D, Tabak L. Annals of the New York Academy of Sciences,.(1993) 694: Duggal MS,Chawia HS, Curzon M.E.J. A study of the relationship between trace elements in saliva and dental caries in children. Arch Oral Biol. :(1991) 36: Mathur A, Wallenius K, Abdulla M. Relation between zinc content in saliva and blood in healty human adults. Scand. J. Clin.Lab.İnvest. (1977).59: Henkin RL, Mueller CW, Wolf RO. Estimation of zinc concentration of parotid saliva by flamless atomic absorbtion spectrophotometry in normal subjects and in patients with idiophathic hypogeusia. J.Lab.Clin.Med..(1970) 86: Hadjimarkos DM, Shearer TR. Selenium concentration in human saliva. Am.J.Clin.Nutr..(1971) 24: Eisenberg AD,Curson MEJ, Fernandez EJ. Interactions of selenium fluoride on growth, glicolysis and survival of streptecoccus mutans GS-5.Caries Res..(1990). 24: Dreizen S, Levy BM. Comparative concentraions of selected trace metals in human and marmoset saliva. Archs. Oral. Biol.(1970) 15: Geliş Tarihi : Received Date : 30 October 2007 Kabul Tarihi : Accepted Date : 28 April 2008 İLETİŞİM ADRESİ Doç.Dr. Sema DURAL Hacettepe Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Oral Diagnoz ve Radyoloji Anabilim Dalı Sıhhiye-Ankara sdural@ hacettepe.edu.tr